Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1996, Blaðsíða 5

Gamalt vin á nýjum belgjwm
SAGAN af Rauðhettu er saga allra tíma um börn sem villast af veginum, glepjast
f skógi freistinganna og lenda í úlfsgini.
grimmilegu refsingu, ekki „mamma“ - og fyr-
ir vikið þarf barnið ekki að þjást af samvisku-
biti vegna þess að „mömmu“ hafi verið gert
neitt. Vonda nornin er bara farin úr sögunni,
og hún fékk það sem hún átti skilið.
Einfaldleiki og andstæóur
Þjóðsögur og ævintýri eru úrvinnsla dag-
drauma og ómeðvitaðra óska. Þær skapa barn-
inu aðstæður sem það myndi aldrei upplifa
annars. í þjóðsögunni er allt einfalt: stórt eða
lítið, gott eða illt, fallegt eða ljótt. Og þennan
einfaldleika getur barnið auðveldlega fært yfir
á sitt eigið hugarflug og sínar aðstæður.
Ólíkt mörgum nútímasögum er hið illa all-
staðar nálægt í ævintýrinu líkt og í lífinu sjálf-
ur, ekki síst í lífi nútímabarns þar sem margt
er að varast; bíla, gryfjur, sundlaugar við sum-
arbústaði, vondir kallar sem bjóða sælgæti, svo
fátt eitt sé nefnt. Hætturnar eru oft heillandi.
Spúandi elddreki eða undurfögur drottning,
sem er flagð undir fögru skinni, kennir barn-
inu það að freistingar og myrkraverk hafa
margvíslega ásýnd.
Við höfum líka dyggðir í þjóðsögum þar sem
hið góða á sér skýrar og sterkar myndir í
persónum og athöfnum þeirra, og myndirnar
eru einfaldar í þeim tilgangi að auðvelda úr-
lausn mála. Barnið þarf á þessum einfaldleika
að halda - það er ekki fyrr en seinna sem það
þarfnast flóknari úrlausnarefna. Því einfaldari
og sterkari sem persónur og fyrirbæri eru, því
auðveldara fyrir barnið að gera upp hug sinn
og taka afstöðu. Þannig samsamar barnið sig
góðu söguhetjunni, ekki bara vegna þess að
hún er góð, heldur ekki síður vegna þess að
það upplifir sig í hennar sporum. Og sé það
niðurstaða sögunnar að persónan sé góð, þá
er barnið líka gott þegar sögunni lýkur.
íslenskar þjóósögur
íslenskar þjóðsögur eru ekkert frábrugðnar
munnmælum annarra þjóða að þessu leyti. Þær
hafa allar boðskap að bera sínum áheyrendum.
Það á ekki síst við um vættasögurnar ís-
lensku, einkum álfasögurnar sem margar
hvetjar taka á daglegu lífi alþýðufólks og þeim
hversdagssorgum sem lífið bar í skauti sér hér
fyrr á tímum. Allar gefa þessar sögur hagnýt
ráð við ýmsu því sem að höndum ber. Sú ráð-
gjöf felur í sér boð um æðruleysi, ráðsnilld,
heiðarleika, hjálpsemi og ekki síst virðingu
fyrir landsins gæðum. Sögur af álagablettum
sem ekki má nýta, vara við ofnýtingu iandsins
og innræta fólki að lifa í sátt við náttúruna.
Slíkur boðskapur á erindi við bæði unga og
aldna, en einkum þó þá sem eiga að erfa land-
ið og viðhalda menningu þjóðarinnar og lífs-
gildum. Margar ísienskar þjóðsögur eru þó
sérstaklega ætlaðar ungum áheyrendum. Sög-
ur af umskiptingum sem beija þurfti til óbóta,
eða Grýlu sem tók og sauð óþekka krakka,
hafa vakið skelfíngu með börnum og haldið
þeim „á mottunni“, þótt eftirköstin kunni að
hafa komið fram í martröðum og myrkfælni.
Geta má nærri að sá beygur sem lúrir að
baki mörgum islenskum þjóðsögum eigi rót
sína að rekja til óblíðra náttúruafla, myrkurs
og hrikalegs landslags. Ekki hefur alltaf verið
fýsilegt að leggja fótgangandi á fjallið í dimm-
viðrum íslenskrar veðráttu fyrr á öldum - og
vissulega hafa þessar sögur hindrað ungmenni
ÞYRNIRÓS. Mynd úr Grimms ævintýrum
sem Vasa útgáfan gaf út. Þyrnirós er í
tölu frægustu og dáðustu ævintýra
Grimmsbræðra.
girni. Næst hófsemisboðinu ómar ákall mis-
kunnsama Samveijans um að synja ekki þurf-
andi. Sá sem skorast undan sliku ákalli er
ógæfumaður. Sömuleiðis sá sem víkur sér und-
an því að axla ábyrgð gjörða sinna: honum
verður erfiður dauðinn, eins og segir í kvæðinu.
Þannig miðla islenskar þjóðsögur siðferði
og gildismati þjóðarinnar á hveijum tima. Það
er góður arfur sem fólginn er í því gildismati
- og hollt veganesti óhörðnuðum börnum og
ungmennum.
Núlimaþjóðsögur
Nú spyija sjálfsagt ýmsir hvort þjóðsögur
og ævintýri hafi nokkuð fram að færa varð-
andi sérstakar aðstæður í lifi okkar nútíma-
fólks, enda til orðin löngu fyrir okkar daga.
Flestir sáiskýrendur myndu svara þessu hik-
laust játandi og benda á að hin hefðbundna
þjóðsaga fjallar ekki einungis um sammannleg
vandamál heldur býður hún árangursríkari
lausnir á erfiðum aðstæðum en nokkur önnur
skáldskapartegund sem börnum stendur til
boða.
En það er fleira þjóðsögut' en sögur um
kónga, drottningar, álfa, drauga og forynjur.
Þjóðsögur eru enn að verða til í þéttbýlissamfé-
lögum Vesturlanda. Það eru svokallaðar nú-
tímaþjóðsögur eða þéttbýlissagnir (Urban leg-
ends) sem höfða til stálpaðra barna, unglinga
og fullorðins fólks.
Nútímaþjóðsögur segja frá fjöldamorðingj-
um og geðsjúklingum. Þær geta verið pínlegar
gamansögur af fólki við ýmsar aðstæður.
Margir kannast við söguna af karlinum sem
hneig niður við afgreiðslukassann í Hagkaup-
I stað hestvagnsins hefur nútímaþjóðsaga
bíl, í stað tröllsins kemur flöldamorðingi, geim-
vera eða geðsjúklingur, í stað álfsins sem hvísl-
ar í eyra söguhetjunnar heyrist aðvörun í út-
varpi: „Vegfarendur á þjóðvegi 59 takið eftir,
geðsjúklingur hefur sloppið út úr ríkisfangels-
inu og er á ferli við þjóðveg 59.“ Síminn er
nærtækasti galdragripur nútímaþjóðsögunnar
og eina björgunarleið óttasleginnar barnfóstru
með morðingja í húsinu hjá sér. Elskendur í
bíl á afviknum stað eru kjörin fórnalömb á
meðan þau eru sambandslaus við samfélagið,
myrkrið umhverfis þau er kynjaþoka í anda
ævintýrisins. En beygurinn er sá sami og í
ævintýrinu um Rauðhettu eða þjóðsögunni um
unglinginn á heiðinni. Það er óttinn um afdrif
óharðnaðra barna og ungmenna þegar samfé-
lagið sér ekki til þeirra.
Sigmund Freud lagði áherslu á það að mað-
urinn gæti aðeins gefið lífi sínu tilgang og
merkingu með því að takast á við yfirþyrm-
andi vandamál af hugrekki. Góðar og fallegar
barnasögur bjóða ekki upp á slíka viðureign,
hvorki dauða né þjáningu, takmarkanir tilver-
unnar né ódauðleikaþrána og eilíft líf. Það
gera hinsvegar þjóðsögur og ævintýri á öllum
tímum. Hvort sem þær gerast í ótilgreindu
umhverfi „fyrir austan mána og sunnan sól“;
uppi í íslenskri heiði í þoku og hríðarveðri; eða
á dimmum vegaslóða vestur í Bandaríkjunum.
Allar hafa þær boðskap að bera og iærdóm
að lifa eftir.
Höfundur er þjóðfræðingur.
- Bettelheim, Bruno 1991: The Uses of Enchant-
ment. The Meaning and Importance of Fairy Tales.
I3.pr.) England. Penguin Books.
- Brunvand, Jan Harold 1981: The Vonishing
Hitchiker. American Urban Legends and Their
Meaning. New York.London. W.W. Norton &
Company.
- Klintberg, Bengt av 1987: Svenska folksögn-
er. (2.pr) Bretland. Cox & Wyman.
- Klintberg, Bengt av 1993: Rattan i pizzan.
Sviþióó. Norstedts Forlog AB.
- Ólína Þorvarðardóttir 1995: Álfar og tröll.
Reykjavík. Bóko og blaóaútgófan.
Bœkur sem kenna tómagœsku, fyrirgefningu og
átakalaust líf hafa ekkert aódráttarafl fyrir höm,
segirþj'zki hamasálfrœóingurinn Buno Bettel-
heim. Oöru máligegnir hinsvegar um þjóösögur
og cevintjri. Þau fcera haminu ógnina, háskann
oghamingjuna í lífinu.
í að leggja í ótímabæra könnunarleiðangra
ij'arri alfaraleiðum, og forðað mörgu barninu
frá því að príla í klettunum. Vaknandi kyn-
hvöt fær líka sinn skerf í íslenskum þjóðsög-
um. Ungar stúlkur sem sitja einar yfir ánum
í selinu verða þar oft á vegi ljúflinga úr álfheim-
um - og þá er eins gott að láta ekki fallast
í freistni, því það hefur aldrei gott í för með
sér. í slíkum sögum skynjum við ótta foreldra
við það sem gerst getur ef gjafvaxta dætur
komast í kynni við ókunnuga pilta sem láta
sig hverfa að loknu heitu ástarævintýri. Ungl-
ingspiltar, einir á ferð geta líka lent í höndum
vergjarnra tröllkvenna, sem seiða þá til sín og
trylla. í öllum þessum sögum er raunsæislegur
tónn sem varar við afleiðingum vanhugsaðra
ástarævintýra.
Hver saga, hver sagnaflokkur hefur sínar
eigin aðferðir við það að koma skilaboðum sín-
um áleiðis. Með ótta, ofbeldi, hvatatilhöfðun
eða harmrænni tilfinningasemi. Allt ber það
að sama brunni. Mönnum hefnist fyrir öfund
og græðgi, hvort sem hófleysið kemur fram í
ofnýtingu lands, fégræðgi eða annarri eigin-
um. í ljós kom að hann hafði ætlað að hnupla
frosnum kjúklingi sem hann faldi undir hattin-
um, en þoldi ekki kuldann við höfuðið og missti
meðvitund. Margir trúa þessari sögu, en hið
rétta er að þetta er sagnaminni sem gengið
hefur í allri Evrópu og Bandaríkjunum í tæpa
tvo áratugi. Til eru einnig íjölmargar sagnir
af skelfilegum framleiðslumistökum (mannsf-
ingurinn í pylsunni) og óútskýranlegum uppá-
komum daglegs lífs (hvolpurinn sem frúin í
Garðabæ ætlaði að ylja í örbylgjuofninum).
Flestar bera þær vott um ótta nútímamannsins
við ört vaxandi tækni og firringu nútímalífs.
Líf nútímamannsins er nefnilega fullt af
kynjum og vá, ekkert síður en á dögum for-
feðra okkar og formæðra. Og ef við skoðum
þessar svokölluðu nútímaþjóðsögur með sömu
gleraugum og við skoðum hefðbundnar þjóð-
sögur, sjáum við fljótt að þær takast á við
samskonar vanda og gömlu sögurnar, en vand-
inn hefur verið færður í nútímabúning. Þess-
vegna hafa þær yfir sér raunveruleikablæ og
oftast er þeim trúað. Þær birtast jafnvel í tíma-
ritum og blöðum, hafðar eftir ónafngreindum
heimildum.
Dæmi um slíka sögu er sagan af þjóðvega-
morðingjanum sem situr fyrir ungu pari þar
sem það leggur bílnum_ á afviknum vegaslóða
eftir að skyggja tekur. í bandaríkjunum ganga
fjölmargar slíkar sögur í ýmsum gerðum. Þeir
sem hafa séð myndina Dauðamaður nálgast,
geta vel skilið hversvegna sögur af því tagi
verða til. Annað þekkt nútímaminni er morð-
inginn á loftinu og barnfóstran einsömul í
ókunnugu húsi. Fjölmargar kvikmyndir hafa
verið gerðar um þetta sagnaminni sem lýsir
vel ótta ungra stúlkna við að vera einar í
ókunnugu húsi í hverfi sem þær tilheyra ekki,
í samfélagi þar sem fólk þekkist ekki og ótt-
ast ókunnuga. Nútímaþjóðsögur segja okkur
þessvegna heilmargj; um menningu þess sam-
félag sem sögurnar gerast í. I Bandaríkjunum
er bíllinn nánast annað heimili nútímamannsins
- og unglingar eiga þar athvarf. Eftir að
skyggja tekur er ekki ráðlegt að yfirgefa þetta
athvarf á afviknum stöðum, eins og læra má
af sögunni um þjóðvegamorðingjann.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚLÍ1996 5