Lesbók Morgunblaðsins - 05.10.1996, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MIWIXG/IISTIH
39. TÖLUBLAÐ - 71. ÁRGANGUR
r
JOHANN A KROSSI
UPPLJÓMUN
Ingimar Erlendur Sigurðson þýddi
EFNI
María Callas
hin útvalda dæmigerða diva steig upp á
óperusviðið um miðja tuttugustu öldina.
Gerði hún meira en að fylla út í þetta
hugtak. María Callas varð að lifandi goð-
sögn. Þúsundir manna lögðu á sig að
standa í biðröð og sofa á götunum fyrir
framan óperuhúsin í þrjá til fimm sólar-
hringa til að fá aðgöngumiða þar sem hún
átti að koma fram. I tilefni af frumsýn-
ingu á leikriti Terrence McNallys, Master
Class með Callas, í Islensku óperunni í
gærkvöldi, fjallar Björn Jakobsson um
þessa dáðu, grísku óperusöngkonu.
Islensk
náttúra er ekki einungis miðlæg í þjóðfé-
Iagsumræðunni þessa dagana heldur jafn-
framt á myndlistarsýningum þriggja
kvenna sem opnaðar verða í dag. Ræðir
hér um Ragnheiði Jónsdóttur og Þor-
björgu Höskuldsdóttur sem sýna í Lista-
safni Kópavogs - Gerðarsafni og Jóhönnu
Bogadóttur sem sýnir i Norræna húsinu.
Karen Blixen
danska skáldkonan, lifði óvenjulegu og
örlagríku lífi og hafði sjálf gaman af að
sveipa það dulúð og gefa ákveðnum at-
burðum úr lífi sínu táknlega merkingu.
Þetta, ásamt kvikmyndinni um ævi henn-
ar, sem gerð var eftir bókinni Jörð í Afr-
íku, átti sinn þátt í að búa til mýtuna um
Karen Blixen, sem virðist vera lífseigara
viðfangsefni en sjálfur skáldskapur henn-
ar. A sunnudag verður haldin námstefna
um Karen Blixen í Norræna húsinu í
Reykjavík. Fyrirlesarar verða sex, þrír
danskir og þrír íslenzkir.
Forsíðumyndina tók Kristinn Ingvarsson
af Onnu Kristínu Arngrímsdóttur sem
leikur Maríu Callas í Islensku óperunni.
Björn Jónsson
var gæddur sterkum vilja og miklu hug-
rekki. Hann hófst líka til mikilla valda i
stjórnmálalífi þjóðar sinnar. Samt er saga
hans um margt mörkuð lögmálum harm-
leiksins. Sveinn Skorri Höskuldsson rita.r
um Björn í tilefni af því að um þessar
mundir eru 150 ár liðin frá fæðingu hans.
Um niðadimma nátt
níst af heitri kærleiksþrá,
(6, blessun veitist bráttí),
brott er enginn sá
frá húsi eg komst er kyrrð var á.
Þá dimmudjúpu nátt
ég dulinn stiga hulin sá,
(ó, blessun veitist bráttí),
um blánátt steig hann á;
frá húsi komst, og kyrrð var þá.
Ó, launhelg næturleið,
svo leynd að fínnst ei nokkur átt,
ei birta þar mín beið
er beindi sálu hátt;
en Ijós við heitan hjartaslátt.
Ó, niðadimma nátt
nákomnari en morgundýrð,
ó, nátt er sálum sátt
í sælugifting býrð,
eina sál í aðra knýrð.
Minn við blómabarm,
sem beður aðeins Honum er,
Hans hvílir ást á arm
sem ekkert fegra ber;
um blævæng yfír sedrus sér.
Frá bijóstvöm stígur blær
er blítt um lokka hönd mín fer;
hans hlýja hönd er nær,
á hálsi ben þó sér,
sem vottar skyn er vék frá mér.
Það Ijós mig leiddi um gátt,
sem Ijómarmeiren hádags skeið,
og Hans ég hitti mátt
sem hjarta míns þar beið;
en um þann stað ei annar leið.
í dýrðargleymi dvel,
drúpa læt mitt höfuð Þér,
ekkert sjálf ég el,
allt er horfíð mér,
hjá liljum gleymd hver óró er.
Höfundurinn heitir San Juan de la Cruz, 1542-1591, og var spaenskt skóld og
munkur t karmelítareglunni. Ljóðið orti hann í orðastað nunnu.
Forsíðunryndina tók Kristinn Ingvarsson af Önnu Kristínu Arngrímsdóttur sem leikur Maríu
Callas í Islensku óperunni.
TIÐSA
RABB
Einhvern tíma var undirritað-
ur að nöldra út af því, að
hjá ýmsu útvarpsfólki, og
reyndar fleirum, gætti um
of þeirrar hneigðar að fella
niður viss málhljóð í fram-
burði, svo sem áherzlulausa
a-endingu orðs á undan
sérhljóði eða á undan hái, og breyta
áherzlulausu þorni í upphafi orðs í eð.
Og enn er hann við sama heygarðshorn-
ið.
Þegar fluttur er saminn texti, er vita-
skuld um að ræða tilraun til að gera
hann „eðlilegan“, sem líkastan mæltu
máli. Sú viðleitni er í sjálfu sérgóðra
gjalda verð, þegar við á. En þá ber þess
að gæta, að ekki fer alltaf saman snið
talmáls og ritmáls, og mjög illa getur
gefizt að þröngva ímynduðu talmáls-
sniði uppá hreinræktaðan ritmálstexta.
Ég mun hafa tekið það til dæmis úr
útvarpi, að sagt var sem svo: „Þar kom
einnig séra Jón og konans.“
Um þetta er það eitt að segja, að
svona talar sem betur fer ekki nokkur
lifandi manneskja. Þarna yrði hugsan-
lega sagt á talmáli: „séra Jón og konan
hans.“ Greinirinn yrði látinn koma í veg
fyrir að meira félli brott í framburði en
í mesta lagi háið í hans, svo að atkvæð-
ið héldi velli. En „kona hans“ er í þessu
sambandi hreint ritmál og krefst þess
að bæði orðin séu borin fram án undan-
bragða, ef ekki á illa að fara.
Þessi ímyndaða greiðasemi við málið,
sem ég kallaði (samkvæmt dæminu)
„konansisma", getur stundum orðið
býsna hjákátleg. Sagt var í útvarpi um
mann sem lenti í eldsvoða: „Það kvikn-
aðí sængurfatnaðans.“ Fyrri samdrátt-
urinn (-aðí) er vítalaus, því segja má að
þar falli saman snið ritmáls og talmáls;
en sá síðari (-aðans) er með öllu fráleitur.
Ekki tók betra við þegar sagt var um
myndasýningu þekktrar listakonu, að
þar gæti að líta „úrval teikningennar".
Ef „úrval teikninga hennar“, sem er
ritmáí, ætti að samræmast talmáli, yrði
líklega sagt: „úrval úr teikningum henn-
ar,“ eða eitthvað í þeim stíl.
Útyfir tekur þó, þegar úrfellingum af
þessu tagi er beitt í flutningi bundins
máls, eins og því miður heyrist oftar en
skyldi. Einhvern tíma var sagt í útvarpi
skýrt og skorinort: „Allar vildu meyjarn-
ar eigann,“ enda þótt „eiga hann“ sé
kirfilega formbundið í ljóðinu sem þrjú
atkvæði með áherzlu á hann.
Leikurum er að sjálfsögðu kennt að
fara með óbundinn leiktexta sem tal-
mál, enda er hann oftast nær saminn í
þeim stíl. En þeir sem tileinka sér þann
lærdóm, verða að gæta þess að beita
honum með réttri gát, þegar þeir flytja
ritmál, t.d. í útvarp. En svo virðist sem
stundum sé talmáls-sniðið vísvitandi ýkt
úr hófi fram.
Sú var tíðin, að málsgrein eins og
„Þetta varð til þess, að hann fór“ var í
eðlilegu tali borin fram með nokkurri
áherzlu á þess en engri á til. Og það
hygg ég sé fyrir vanhugsaða framburð-
ar-kennslu, að oftar en ekki heyrast í
útvarpi höfð á þessu hausavíxl og áherzl-
an að ófyrirsynju flutt fram á forsetning-
arræfilinn. Virðist það gert í því skyni
einu að geta sleikt út þomið í þess og
sagt „tilðessað". Haft er eftir framburð-
arkennara, að þarna væri að vísu full-
langt gengið að segja „tiðsa“, en eð
skuli þar eigi að síður vera og alls ekki
þorn.
Og þess minnist ég að hafa heyrt Þjóð-
lag Snorra Hjartarsonar þannig flutt í
útvarp, að ljóðlínan „þá fölna ég með
þér“ var borin fram „þá fölna ég meðér“
með áherzlu á „með-“, endaþótt hrynj-
andi bragarháttarins leggi áherzluna á
þér, sem auk þess er rímbundið. Þarna
var illu heilli fylgt framburðar-reglu, sem
kennd hafði verið helzt til ótæpilega, svo
að af hlauzt slys.
Hér er því við að bæta, að oft hagar
svo til í bundnu máli, að saman lendir
tveimur sérhljóðum, sem kunna að leita
á að renna saman í flutningi. Fer það
þá mjög eftir bragliðum, hvort sporna
þarf gegn þeim samruna eða ekki. Sam-
runi gæti valdið því, að þar tapaðist at-
kvæði sem hrynjandi ljóðlínunnar mætti
ekki án vera. Þar getur orðið svo kallað
„hljóðgap“, sem að vísu er sjaldan til
prýði, en nauðsynlegt væri samt að halda
opnu.
Hins vegar kemur það oft fyrir í góð-
um kveðskap, að þannig lendi saman
sérhljóðum, að öðrum þeirra sé „ofaukið“
í hrynjandinni. Þá er það ósjaldan, að
„auka“-sérhljóðinn bætir ljóðlínuna sem
ofurlítið skart á bragliðnum, og væru
því spjöll á ljóðinu að fella hann brott í
flutningi. En það má því miður æði oft
heyra, þegar ljóð eru lesin. Einhversstað-
ar hef ég haft orð á því að í línu Jónasar,
engil með húfu og rauðan skúf, ípeysu;
sé mikil prýði að u-inu í húfu, enda þótt
því sé bragfræðilega ofaukið. Það mýkir
hrynjandina og gefur því, sem sagt er,
líf og innileik. Þess vegna er til lýta að
fella það niður, svo sem einlægt er gert
í söng.
Að sjálfsögðu verður það ævinlega
smekksatriði, þegar svo stendur á, hvað
bezt hæfir merkingu og svip ljóðlínu.
Að öllu slíku ber að gefa náinn gaum,
þegar flutt eru ljóð.
En brýnast alls er að sporna við því
eftir föngum, að talmálið og síðan ritmál-
ið lendi inn á braut einhverrar tiðsa-þró-
unar, sem gæti dregið dilk á eftir sér.
HELGI HÁLFDANARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. OKTÓBER 1996 3