Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 5

IHNHfiii'iii
4439 (~ lai. ne sollicitus sis Vulg lReg 9,20); iterti: Thom2
413 2 (~lat. Vulg Matth 6,34)
Gloss.: CIV -st; Suppl2; Fr -st; NO -st; (Bl -st>
á hyggju fcnginn adj. □
[um e-t] bekymreill concerncd, zuorried: Hvn hefvir verit
^áhyggivfeingin [var: ahyggiufull Holm perg 1 4° “E”] vm
bravtfavr þina • MarA 34320
Gloss.: Suppll; Fr; ClVSuppl; Fr4; NO
á hyggju fuilr adj.
1) [um e-t] opmærksom, pdpasselig ff careful,
painstaking: Hann var i sifcllu ahyggiufullr um ord
guds MEg' 48212; verit vm þat mest ahyggivfvllir, at þit
varðveitið gvðs boðorð Ant 1182S (~ lat. solliciti VitAnt
167,a); (hann) var þegar áhyggiufullr um hcrsýsluna
Rómv1 636 (~ lat. sollertissumus SallustJ 12711 (96,1));
item: BarlC 20838; var. Nik Holm perg 16 4° 19r31 > Nik
AM 638 4°* 40r16 (~HMS" 84 V
2) [c-u / fyrir e-m / um e-t / af e-u] bekymret, ængste-
lig, foruroliget ff troubled, concerned, anxious: Verit eigi
miok ahvggivfvllir avnd yðarri, hvat þer mvnvð snœða,
eða likam, hverssv þer mvnvð klæðaz Ant 825 (~ lat.
Nolite solliciti esse animæ vestræ VitAnt 1479); hon gret
þegar ahyggio full fyrir honum Streng 2033 (~fr. pluranz
e pensivc LaisMar 1433); Konongrenn varð nv vglaðr. oc
miok ryggr oc ahyggiu fullr. af þesso male BarlA 16319 (~
lat. tristis JDamBarl 112,s); þvi feginn, er hann vissi þá
til fullz hið sanna ok hann sá, að borgin mundi þá vera
háskalaus; en því áhyggiufullr, að hann vissi varla, hvað
upp skylldi taka Rómv’ 951 (~ lat. anxius SallustC 6220
(46,2)); Mardocheus var ahyggio fullr um anauð þa er
hann var i staddr oc israels folk allt Kgs 6926; var hann
á hyoio fvllr of þat at égi bprisc sva at at hann óttaþisc
Riddó23 31'7 (~ lat. timebat dc eo, ne forté trepidarct
Milil 21b8); item: • Hómísl36(1993) 60v8; Parc 631; StjC
5261 (~lat. Vulg 2Rcg 15,6)
Gloss.: CIV (áhyggja); Fr; Suppl4; NO; (Bl)
á hyggju kostr sb. m. L:
anledning lil bekymritig // cause for concern: Giórdist
'þeim þá mikill áhyggiukostur [var. þa ahyGÍu mikit þeim
ÞBpB 32423] er hana skylldu annast j langre vanheilsu
HLUTI af síðu úr orðabókinni.
af verki brautryðjendanna. ONP endurspeglar
hins vegar nýjar og betri útgáfur og enn frem-
ur þá framþróun sem orðið hefur á þessu sviði
á þessari öld.
Notagildi
Notagildi verksins er margháttað en til ein-
földunar skal hér annars vegar rætt um hag-
nýtt gildi þess og hins vegar fræðilegt.
Fræðilegt gildi verksins felst m.a. í því að
stór hluti efnisins (40%) er nýr í þeim skiln-
ingi að hann er ekki að finna annars staðar.
Það leiðir af sjálfu sér að í dæmunum er að
finna margs konar upplýsingar sem málfræð-
ingar og allir þeir sem láta sig þróun tungunn-
ar varða geta nýtt sér. Þannig er dæmasafnið
grundvöllur margháttaðra rannsókna á sviði
beygingarfræði, setningafræði, merkingar-
fræði og orðfræði almennt. Hér er því um að
ræða grundvallarrit sem gagnast mun við
rannsóknir á íslensku mali og málsögu. En
verkið nýtist ekki eingöngu við rannsóknir á
tungumálinu. Dæmin veita jafnframt einstaka
innsýn í sögu skandínavískra þjóða, ekki síst
menningarsögu þeirra. Sem dæmi má taka
orð sem tengjast lagamáli eða búskagarhátt-
uw. Verkið er því ekki aðeins orðabók heldur
jafnframt uppflettirit (lexíkon).
Hagnýtt gildi verksins fléttast auðvitað að
nokkru leyti fræðilegu gildi þess. Áhugamenn
um íslenska tungu finna þar t.d. margs konar
hagnýtar upplýsingar er varða beygingu og
notkun einstakra orða. Mörkin þar á milli eru
því ekki ljós en hér skal staldrað við nokkur
atriði sem ætla má að veki áhuga flestra.
Fyrst er þess að geta að dæmin sjálf tala
sínu máli, oftar en ekki er mjög skemmtilegt
að skoða þau. En glöggur lesandi hefur ekki
aðeins ánægju af að skoða dæmin. Með því
að bera þau saman verður hann margs vísari
um merkingarbreytingar, breytingar á notkun,
breytingar á beygingu orða og notkun og
uppruna málshátta svo að dæmi séu nefnd.
Það er auðvitað ekki vinnandi vegur að gera
efninu skil í stuttum pistli enda fer best á því
að hver dæmi fyrir sig. Hér skulu þó nefnd
nokkur dæmi.
í nútímamáli merkir áhlaupamaður „vinnu-
þjarkur" en í fornu máli vísar það hins vegar
til manns sem er bráður, hleypur upp eða
stekkur upp á nef sér við minnsta tilefni.
Fornmálsdæmin sýna þetta glöggt og lesendur
þurfa ekki að velta því lengi fyrir sér hvers
vegna og hvernig vísunin eða merkingin hefur
breyst. Annað dæmi af svipuðum toga er at-
vinna. í nútímamáli er merkingin „starf, verk“
einhöfð en hún er ekki upprunaleg. í fornu
máli vísar atvinna til „birgða, matar; hjálpar“
og atvinnulaus merkir því nánast „bjarga-
laus“. Með því að skoða notkunardæmin í
fornmálsorðabókinni verður lesandi margs vís-
ari um merkingu og notkun orðsins og hann
fær vísbendingu um aldur breytinganna með
því að athuga heimildirnar og aldursgreiningu
þeirra í Lykilbókinni.
Málshættir eru merktir sérstaklega í bók-
inni (proverb.) og þeir sem hafa áhuga á þess-
um þætti geta með auðveldum hætti orðið
margs vísari um uppruna, merkingu og notk-
un málshátta. Sem dæmi má nefna að „ágæti“
merkir í fornu máli „frægð, orðspor," sbr.
málshættina „Hefir hver til síns ágætis nokk-
uð“ (Njála) og „Miklu ágæti fylgir jafnan
mikil öfund (Rómv.). Svipuðu máli gegnir um
málshættina Seint er afglapa að snotra, Eitt
er afglapa títt og Omæt eru afglapaorð. í
öllum tilvikum eru notkunardæmin til þess
fallin að sýna notkun og merkingu málshátt-
anna, auk þess sem heimildirnar gefa vísbend-
ingu um aldur þeirra.
Hér að framan hefur einkum verið fjallað
um kosti ONP og það sem vel hefur tekist
enda er það maklegt. Það segir sig hins vegar
sjálft að í jafn umfangsmiklu vérki og hér um
ræðir hljóta mörg álitamál að skjóta upp koll-
inum. í slíkum tilvikum verða ritstjórar að
höggva á hnútinn og í flestum tilvikum virð-
ist mér vel hafa tekist til. í nokkrum tilvikum
kann þó niðurstaðan að orka tvímælis en ekki
verður það rætt á þessum vettvangi.
Lokaoró
Hin nýja fornmálsorðabók hefur mikið gildi
fyrir íslenska menningu og við Islendingar
stöndum í mikilli þakkarskuld við Dani sem
hafa varið miklum fjármunum til að gera verk-
ið sem best úr garði. Nú er það svo að sínum
augum lítur hver á silfrið enda hafa heyrst
gagnrýnisraddir sem telja kostnaðinn óhæfi-
lega mikinn, vinnslutíma of langan og efast
um notagildi verksins. Árið 1992 var skipuð
sérstök nefnd á vegum danska menntamála-
ráðuneytisins og var nefndinni ætlað að gera
úttekt á starfinu og gera tillögur um fram-
vindu þess. Niðurstaða nefndarinnar var að
vísu jákvæð í heild séð en ritstjórunum er
ætlað að starfa innan ákveðins og þröngs tíma-
ramma. Verkinu skal lokið árið 2025. Ekki
skal dregið í efa að nauðsynlegt er að setja
sér markmið og vinna eftir áætlun en jafn-
framt er ljóst að hættulegt getur verið að
negla niður ákveðinn tímaramma. Þá kann
svo að fara að ekki reynist svigrúm til að
athuga ýmis atriði eins og vert væri auk þess
sem aukinn vinnuhraði býður þeirri hættu
heim að fram komi misfellur og orðabókarfólk-
inu verði á mistök.
Það hlýtur að vera okkur íslendingum mik-
ið hagsmunamál að sem best takist til við
verkið enda varðar það einn snarasta þátt
menningar okkar. Nú þegar fyrsta bindi verks-
ins hefur séð dagsins ljós fyndist mér vel við
hæfi að við sýndum að við kunnum gott að
meta. Afstaða íslendinga hefur að vísu komið
fram í áhuga íslenskra fræðimanna sem lagt
hafa hönd á plóginn við undirbúning verksins
auk þess sem samvinna hefur verið um ein-
staka þætti á milli Orðabókar Háskólans og
þeirra sem standa að verkinu. En betur má
ef duga skal. Afstöðu sína geta íslendingar
sýnt í verki með því að kaupa bókina (í Bók-
sölu stúdenta) og nota hana enda er það eng-
in neyð þar sem verkið er mjög gagnlegt eins
og reynt hefur verið að sýna fram á í þessari
grein. Orðabókin ætti að vera sjálfsögð hand-
bók í öllum skólum landsins og sjálfsagt hjálp-
argagn íslenskukennara. Það er einnig trú
mín að allir þeir sem áhuga hafa á íslenskri
tungu geti haft gagn og gaman af verkinu.
Höfundur er prófessor vió Háskóla Islands.
ÞORVARÐUR HJÁLMARSSON
REIÐI ENGILLINN
„Hyldýpið er allt hreyfing og draumar,
tungumál, þrár!“
Veggjakrotið, brautarpallur 77.
Þá sá ég á leið minni niður rúllustigann
andlit Baudelaires innan um annað krot,
mynd af mæddum manni, daufum og döprum,
augnaráðið hiturt og frá annarri öld
í göngunum liggur ungviðið rænulaust af vímu
og dauði sölumaðurinn hans Arthúrs Millers
lifnar galvaskur við á ný
Heimur deyr
og guðirnir birtast nýir á hverjum degi,
gulu illskublómin ilma í kerunum hjá kránni,
kókaín, krakk eða alsæla
Auglýsingaskiltin bjóða skemmtanir,
engan sársauka, bara hamingju.
Komið! Sjáið!
Þessi heimur er ekki okkar,
hann var hér löngu áður en við urðum til!
Hýldýpið fylgir okkur
eins og skuggi af sólu.
HIMINNINN
YFIR BROOKLYN
„Takið við hjálmi hjálpræðisins
og sverði andans, sem er Guðs orð. “
Himinninn yfir Brooklyn er svo sannarlega fullur af pöddum;
en ég sver að ég var þar ekki í holdinu
ekki frekar en E.T. á tjaldinu í bílabíóinu
en Hómer,
hringekjan á Coney Island er kúnstugt tæki
svona biluð og öllum gleymd
og engin furða
þó fólk flykkist ekki lengur í hana
Trójuhestarnir minna á tungu í ævagömlum hundi!
Veröld sem engan dreymir lengur.
Eftilvill örlar samt á einhveiju löngu horfnu..
Rómantík, pylsaþyt..
Nei,
engar rósfingraðar morgungyðjur lifa
hér í landi allsnægtanna
bara pylsusali sem bíður eftir því að
lífið öðlist tilgang á ný
en pöddurnar eru raunverulegar,
að minnstakosti þangað tii
eitthvað annað betra býðst
Höfundurinn er skáld í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996 5