Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 17

UM HRAFNKELSSÖGU hefur
meira verið rætt og ritað
en nokkra aðra fornsögu að
Njálu einni undanskilinni,
sem eðlilegt má teljast þar
sem hún er talin standa
nærri hátindi heimsbók-
mennta. Það mætti því ætla
að hér væri verið að bera í bakkafuilan læk-
inn. En svo virðist þó ekki vera, þótt höfundur
óneitanlega færist mikið í fang. En hann segir:
„Leiðarstjarnan hefur verið að Hrafnkelssaga
hefur orðið til við ákveðnar sögulegar aðstæð-
ur. Reynt er að skýra að nokkru stöðu Hrafn-
kelssögu í íslenskri ritvæðingu og rithefð. Þung-
amiðja þessara athugana er samanburður á
Hrafnkelssögu og lögbókum 13. aldar.“
Fyrst ræðir höfundur almennt um skrif og
rannsóknir innlendra og erlendra fræðimanna,
en rekur síðan allar fyrri tíma rannsóknir á
Hrafnkelssögu þar sem „Hrafnkatla“ Sigurðar
Nordals er veigamikili þáttur og var jafnvel
af sumum talin sem lög um þessi fnál. En
mesta umijöllun fær þó Þjóðverjinn Otto Opet
fyrir tímatals- og réttarsögulegar upplýsingar
í sögunni. Hann bendir á hvernig söguhöfund-
ur blandar saman norskum hirðlögum, Járnsíðu
og Jónsbókarlögum við Grágásarlögin fornu.
Og meinlegt sé segir Sveinbjörn að fyrri fræði-
menn, Björn M. Ólsen og Sigurður Nordal,
hafi ekki þekkt þessa ritgerð. En dómur Svein-
björns er á þessa leið: „Grein Opets markaði
tímamót í Hrafnkelssögurannsóknum . . . Með
grein Opets var Hrafnkelssaga tímasett til síð-
asta fjórðungs 13. aldar.. . En Opet fylgir
ekki gagnrýni sinni eftir á jákvæðan hátt, þ.e.
hann rekur ekki að hve miklu leyti sagan fylgi
eftir lögum lögbóka 13. aldar.“
Við þessi leiðarmörk í rannsókn tekur Svein-
björn við, byggir á fyrri rannsóknum og kafar
dýpra en áður hefur verið gert að marka sög-
unni bás sem heimild til íslenskrar sögu.
Annað er það sem augljóslega vegur þungt
í huga Sveinbjarnar, en það er lipurð og ritun
sögunnar, sjónarmið sem ekki hefur áður kom-
ið fram í dagsljósið. Hann getur þess í riti sínu
„Byggðaleifar í Hrafnkelsdal og á Brúardöl-
um“. Að Valþjófsstaðarmenn hafa í krafti valds
síns eystra staðið fyrir ritun hinna austfirsku
sagna. Og ferðalög þeirra Sáms og Þjóstarsona
til Alþingis um hálendið, væru miðuð við ferða-
lög sem lýst er í Sturlungu á 13. öld. Það
væru fyrst og fremst ferðir Þorðvarðs Þórarins-
sonar og sendimanna hans, ferð hans suður
um iand til Borgarfjarðar, allt norður í Eyja-
fjörð sumarið 1255. Og Sveinbjörn segir orð-
rétt: „Virðist eðlilegt að telja herför Þorvarðs
Þórarinssonar 1255 marka Hrafnkelssögu
tíma. . . Þessar pólitísku hneigðir Hrafnkels-
sögu virðast augljósar." - Svo hugstæð eru
honum þau ferðalög, að hann rekur öll meiri-
háttar ferðalög Þorvarðs og höfuðpunktana í
ferli hans um landið. Að hans dómi hefur þá
ferill Þorvarðs haft víðtæk áhrif á ritun Hrafn-
kelssögu. Höfundur gagnrýnir aðferð Barða
Guðmundssonar og Hermanns Pálssonar að
leita höfunda sagna með því að tengja saman
fortíðar- og samtíðarsögur með samanburði,
þótt hann e.t.v. ómeðvitað geri stundum slíkt
hið sama (samanber ferðalög). Mætti þar benda
á að leppur í sögunni hafi að fyrirmynd Loðins
lepps sendimanns konungs kunningja Þorð-
varðs Þórarinssonar og einnig að nöfn úr Sturl-
ungu, Sighvatur og Snorri, séu líka numin frá
Þorvarði. En hvað sem því líður þá renna rann-
sóknir Sveinbjörns, þótt aðferðin sé önnur,
stoðum undir rannsóknir Barða Guðmundsson-
ar varðandi Þorvarð Þórarinsson.
Eitt er það sem Sveinbjörn telur víst, að
höfundur sögunnar hafi þekkt Landnámu en
rökstyður það ekki frekar. Á því hlýtur að
leika vafi. Jón Jóhannesson segir það líka í
formála fornritaútgáfunnar, en vitnar til Sig-
urðar Nordals í ritgerð hans Hrafnkötlu, telur
að hann hafi fært fyrir því fullnægjandi rök.
Sigurður Nordal segir: „Þó að Landnámu
og upphaf sögunnar greini mikið á er uppistað-
an hin sama. - Öll frábrigðin í sögunni geta
verið sjálfráðar breytingar höfundarins. - Það
er miklu sennilegra en að sögusagnirnar um
Hrafnkel hafi spillst þar eystra, eftir að Landn-
áma var rituð, en höfundinum verið ókunnugt
um hana.“ Hér byggist dómur Nordals á því,
að hann lítur eins á og um nútíma skáldsögu
sé að ræða og neitar öllum arfsögnum sem
Barði Guðmundsson gerði ekki. Þótt trúin á
sannfræðina hafi gengið langt út í öfgar þá
koma aftur á móti öfgar að varpa henni alfar-
ið fyrir borð. Hér virðist því miklu nær að um
mismunandi arfsagnir sé að ræða og því sé
dregin sú ályktun að höfundur Hrafnkelssögu
hafi ekki þekkt Landnámu.
Þegar greinarhöfundur ræðir um höfund
(Svbj.), þá er ekki ljóst hvern hann álítur hann
vera. Hann hefur margrætt um það, að sagan
muni rituð á Valþjófsstað og ýmislegt varð-
andi hana sótt í lífsferil Þoi'varðs Þórarinsson-
ar. Það er ekki vitað hvernig staðið var að
ritun sagnanna. Það liggur í augum uppi að
höfðingjar og valdsmenn þeirra tíma stóðu
fyrir ritun þeirra. Þótt þeir væru stjórnmála-
menn gátu þeir líka verið rithöfundar svo sem
NÝ RANN-
SÓKNÁ
HRAFNKELS-
SÖGU
EFTIR SIGURÐ SIGURMUNDSSON
Hrafnkelssaga Freysgoöa hefur verið talin meö
mestu snilldarverkum íslenskra fornbókmennta.
Fyrri tíma fræðimenn hafa fjallaö ítarlega um
Hrafnkelssögu, en nú hefur Sveinbjörn Rafnsson
tekið vió, byggt ó fyrri rannsóknum og kafað dýpra
en óður hefur gerst að mati greinarhöfundarins,
sem fjallar hér um ritgerð Sveinbjarnar.
Snorri Sturluson og Sturla Þórðarson. En eng-
in von er til þess að þeir hafi getað skrifað
allt sjálfir. Þeir hljóta að hafa haft skrifara
og sagt þeim efnið fyrir. En nú verður það
ekki mælt hvern þátt skrifarinn á í verkinu.
Eftir ýmsar bollaleggingar um höfund telur
Sveinbjörn að hann muni helst vera einhvei's
konar þjónustumaður valdsmanns á Austur-
landi, skrifari eða skósveinn. (Er þetta feluleik-
ur?) eða hver er þá höfundurinn annar en
Þorvarður Þórarinsson sjálfur? Eins
og kunnugt er kom Barði Guð-
mundsson á sínum tíma fram
með þá kenningu að höf.
Njálssögu væri Austfirðing-
ur, Svínfellingurinn Þor-
varður Þórarinsson. Sú
kenning hefur ekki veirð
hrakin (gangrök Einar Ó.
Sveinssonar alveg haldlaus).
Hann virðist ekki skorta nein
fræðileg skilyrði til þess höf-
undarverks sennilegri en nokkur
annar samtímamanna hans. Barði sagði reynd-
ar að engin líkindi væru til þess að höf. Njálu
hefði skrifað nokkurt annað verk. En ef nú
annað listaverk, Hrafnkelssaga, væri líka hans
verk eða skrifað undir hans forsjá, horfir mál-
ið óneitanlega öðruvísi við.
Eins og kunnugt er hefur Hermann Pálsson
haldið því fram að höf. Hrafnkelssögu væri
Brandur ábóti Jónsson í Þykkvabæjarklaustri.
En það gat engan veginn staðist tímans vegna,
því að Brandur Jónsson lést biskup á Hólum
1264. En rannsókn og ábending Hermanns
er þó langt frá unnin fyrir gýg, því að
Brandur óbóti var mestur andlegur
höfðingi Svínfellingaættar og auk
þess talinn bera höfuð og herðar yfir
EIMGIN von er til þess að rithöfundar sem jafnframt voru stjórnmálamenn svo sem
Snorri Sturluson og Sturla Þórðarson, hafi getað skrifað allt sjálfir. Þeir hljóta að hafa
haft skrifara og sagt þeim fyrir.
aðra andlegrar stéttar menn að lærdómi og
visku. En frægð hefur hann hlotið fyrir þýð-
ingu sína á Alexenderssögu, viðurkenndu
snilldarverki. Hermanni farast svo orð: „Það
er enginn tiiviljun að bæði Njála og Hrafnkels-
saga geyma atriði, sem bera glöggt vitni um
kynni höfundar af Alexanderssögu, heldur mun
sjálf rittækni þeirra hafa notið þessa snilidar-
verks í ríkara mæli en flestir hafa gert sér
grein fyrir. Ekkert einstakt verk hefur haft -
jafn mikil áhrif á íslenska sagnaritun og Alex-
anderssaga."
Persóna Þorvarðs er Sveinbirni Rafnssyni
mjög hugstæð sem valdsmanns og höfíngja og
birtir liann í grein sinni öll höfuðatriði í ævi
hans. Síðan segir hann orðrétt: „Ef þeir Þorvarð-
ur og Oddur sonur hans hafa farið með völd á
Austurlandi allan síðari hluta 13. aldar, sem
þó eru aðeins líkur til, mætti ætla að Hrafnkels-
saga sé skrifuð undir annars hvors valdi.“ —
Þess má geta hér að af Oddi er engin saga,
aðeins getið að hann hafi komið út hingað til
lands „herraður" en hann iést ungur 1301. Frá
honum kvað vera kominn mikill ættleggur.
Úr því að hér hefur verið rætt um Þorvarð
Þórarinsson sem mögulegan höfund Hrafnkels-
sögu, verður líka að geta annars rits varðandi
búsetu hans á Hofi í Vopnafirði.
í formála Fornritaútgáfu austfirskra sagna
getur Jón Jóhannesson þess að Þorsteins þátt-
ur Stangarhöggs mundi vera ritaður litlu fyrir
1270 en getið er þar um Orm Svínfelling, d.
1241. Sérlega telur Jón athyglisvert að ættar-
tala Sturlunga sé þar rakin og bendi það til
kunnugleika á þeim. í því sambandi getur
hann þess (til gamans), að á ritunartíma þátt-
arins hafi búið á Hofi í Vopnafirði Þorvarður
Þórarinsson og kona hans Sólveig Halfdánar-
dóttir frá Keldum, systurdóttir Sturlusona.
Þótt höf. (Jón) segi ekki meira ieynist þarna
sú hugmynd að þátturinn kynni að vera frá
þeim hjónum runninn. Úr því að jafn gagn-
merkur fræðimaður lætur slíka hugdettu koma
fram í vandaðasta fræðiriti, mætti ætla að
hann væri þar að vísa öðrum veginn til athug-
unar. Eftir þessu er engin goðgá að telja þátt-
inn með ritum Þorvarðs. Sveinbjörn Rafnsson
segir réttilega, að Þorvarður hafi borið ægis-
hjálm yfir alla valdsmenn Austurlands um sína
daga. Það þarf þá ekki að draga í efa, að
hann hafi haldið þar öllum mannaforráðum til
dauðadags og síðan Oddur sonur hans eftir
hans dag. En þessi austfirski goði var nú ekki
öldungis valdalaus á öðrum vettvangi. Sænsk-
ur fræðimaður, Lars Lönnroth, segir í bók um^_
Njálu, að um það leyti sem hún (Njála) var
skráð, hafi Þorvarður átt tilkall til gífurlegs
erfðafjár - því að allir hans valdamestu ætt-
menn hafi verið fallnir frá og enginn eftir til
að keppa við hann. Þar af leiðandi atvikaðist
það svo að hann átti eftir að fá öll völd bæði
Oddaveija og Svínfellinga í sínar hendur. Síðan
átti hann eftir að verða valdsmaður konungs
yfir Sunnlendinga- og Austfirðingafjórðungi
og sat þá í Odda og að Keldum. Eftir það að
fara til Noregs um tíma, síðan að koma aftur
með vald frá konungi og sat þá í Arnarbæli í
Ölfusi. Gerðist þá foringi leikmanna í staðamál-
um og hirðstjóri til dauðadags 1296. Það hef-
ur nú verið farið yfir veraldlega stöðu Þor-
varðs á tímabili því sem hér um ræðir. Það
sýnir að hann hefur ráðið yfir og haft aðstöðu
til að hrinda umræddum ritverkum í fram-
kvæmd bæði hvað völd og fjármuni snerti. Og -
það þrátt fyrir stjórnmálastörf. (Samanber
Snorra og Sturlu).
Hvað andlega mennt Þorvarðs varðar, liggur
beint við að geta þess að föðurbróðir hans
Brandur ábóti Jónsson í Veri, lærðasti maður
landsins um sína daga, hefur verið lærifaðir
hans. Þar hefur Þorvarður fengið þá menntun
sem best var á landi hér. Og þótt Brandur
ábóti geti ekki verið höfundur Hrafnkelssögu,
þá hefur ritun hennar og Njálu verið á dag-
skrá og legið í loftinu og hann getað lagt á
ráðin um hvorutveggja.
Þorvarður Þórarinsson hefur verið afburða
málsnjall. Það sýna ræður hans í Þorgilssögu.
Og eftir því ritfær samkvæmt bréfi hans að
dæma í Árna sögu biskups. Sveinbjörn getur
þess að bréfa- og dómabækur hafi verið lög-
boðnar í veldi Noregskonungs, og ljóst sé af
sögu Árna biskups að notuð hafi verið dóma-
og bréfabók Þorvarðs Þórarinssonar a.m.k. á
meðan hann hafði sýslu í Árnessýslu. Þorvarð-
ur hefur án efa verið þá einn mestur lagamað-
ur á íslandi. Annars hefði hann ekki verið
kvaddur af konungi til samningar Járnsíðu við
hlið Sturlu Þórðarsonar.
Enda þótt hér verði ekki fallist á allt sem
ritsmíð Sveinbjörns Rafnssonar hefur að færa,
þá verðskuldar hún ekki þögnina. Hún verður
að teljast grundvallað nýstárlegt framlag til
nýrra rannsókna fornsagna, sem nú um skeið
hafa verið dæmdar úr leik. Mætti segja að hún
veitti nýja sýn inn á svið þessara mála. Hér sé
rofín hin_ ramma skjaldborgar-þögn sem um
Háskóla Islands hefur skapast.
Höfundurinn er fyrrverandi bóndi í Hvitórholti,
en nú fræóimaður og býr ó Flúðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996 1 T