Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 10

í aldarfjórðung mólaði Edvard Munch aðallega myndir af verkamönnum
við störf. Þessar myndir eru mun minna kunnar en aðrar sem lýsa
þjóningum, þunglyndi og einsemd. Greinin er í tilefni þess, að nú er opnuð
í Listasafni Islands sýning ó verkamannamyndum Munchs.
„NU ER ROÐIN
KOMIN AÐ
VERKALÝÐNUM"
EFTIR AÐALSTEIN INGÓLFSSON
OHÆTT er að segja að
enginn norrænn
myndlistarmaður hafi
hlotið eins rækilega
umfjöllun og Edvard
Munch (1862-1944).
Þessi umfjöllun, sem
hófst löngu fyrir alda-
mótin 1900, hefur haldið áfram nánast óslitið
til þessa dags. Bækur um listamanninn nema
nú mörgum tugum, ritgerðir um hann eru til
í hundraðatali og varla líður svo mánuður að
ekki sé efnt til sýningar á verkum hans ein-
hvers staðar í heiminum.
En til skamms tíma, eða langt fram á átt-
unda áratuginn, var samt eins og allir Munch-
spekúlantar heimsins leiddu hjá sér þá stað-
reynd að í rúmlega aldarfjórðung, segjum frá
1910 og fram undir 1940, var listamaðurinn
upptekinn af því að mála myndir af verka-
fólki. Jafnvel þeir sem létu sig sérstaklega
varða þetta tímabil í myndlist Munchs og fjöll-
uðu í löngu máli um breytt viðhorf hans til
lita og myndbyggingar forðuðust að brjóta til
mergjar sjálft myndefnið, verkalýðinn. Lærðar
greinar voru ritaðar um Lífsbríkina, hina miklu
táknrænu veggmynd Munchs, en drög hans
að Verkamannabríkinni, engu viðaminni verki
sem listamaðurinn vildi láta koma fyrir í ráð-
húsi Óslóborgar, voru að mestu sniðgengin,
nema hvað einstakar myndir sem tengdust því
voru til sýnis í öðru samhengi öðru hvoru.
Það var ekki fyrr en 1977 að Verkamanna-
bríkinni og annarri veggmynd listamannsins
af verkafólki, sem máluð var fyrir matsal súkk-
ulaðiverksmiðjunnar Freiu (en aldrei leidd til
lykta), voru gerð verðug skil á umfangsmikilli
Munch-sýningu í Stokkhólmi. Ári seinna, 1978,
var sett upp í Þýskalandi fyrsta sýningin sem
eingöngu tók til verkamannamynda lista-
mannsins frá árunum 1910-30, en á henni
voru 116 málverk, grafíkmyndir og teikning-
ar. Þessi sýning naut umtalsverðrar hylli úti
í Evrópu og vakti listáhugafólk til meðvitundar
um þessa lítt þekktu „félagslegu" hlið á lista-
manninum. Sýningin Á vængjum vinnunnar,
sem nú stendur yfír í Listasafni íslands, er
hins vegar fyrsta samantektin á verkamanna-
myndum Munchs sem skipulögð er af norræn-
um söfnum, og verður því að teljast talsverður
viðburður í norrænni myndlist.
Þrátt fyrir þetta langvarandi skeytingaleysi
norrænna fræðimanna og safna um verka-
mannamyndir Munchs er engan veginn hægt
að halda því fram að þær hafi farið leynt; til
dæmis hafa þær alla tíð verið aðgengilegar
áhugamönnum á Munch-safninu í Osló.
Félagsleg myndlist
Ómaksins vert er að velta fyrir sér hvers
vegna þessum verkamannamyndum Munchs
hefur verið minni gaumur gefinn en eldri
myndum hans. Strax árið 1944, rétt áður en
Munch lést, segir vinur hans og velgjörðarmað-
ur, Rolf E. Stenersen, fullum fetum: „Eftir-
spurnin eftir myndum hans frá því fyrir 1908,
sem uppfullar eru með þunglyndi og bölmóð,
fer nú sívaxandi. Hins vegar virðast menn
horfa framhjá nýrri og bjartari verkum hans.“
Töldu menn að þessar síðari myndir Munchs
stæðu þeim eldri að baki, væru ekki eins mark-
verðar að inntaki, og yrðu því eftilvill til að slá
á orðstír listamannsins ef farið væri að beina
að þeim sjónum? Voru menn hræddir um að
verkamannamyndimar yrðu vatn á myllu
vinstrihreyfinganna á Norðurlöndum; að
VETRARVINIMUSTOFAN byggð.
Olfulitir á léreft, 1929.
Munch yrði átrúnaðargoð vinstri róttæklinga?
Getur verið að skilningi manna á því mynd-
máli og þeim aðferðum sem Munch beitir í
þessum verkamannamyndum hafí verið ábóta-
vant? Allt eru þetta spurningar sem listfræð-
ingar á Norðurlöndum, og þá einkum í heima-
landi Munchs, hljóta að velta fyrir sér á næstu
árum.
í raun skai engan undra þótt margir hafi
átt erfitt með að sætta sig við Munch sem
„félagslegan málara". Mestan hluta starfs-
ævinnar snýst myndlist hans klárlega um hið
gagnstæða, nefnilega einstaklingsvitundina og
þau öfl sem móta hana. Sitt í hvoru Iagi litu
samtímamennimir, Munch og Sigmund Freud,
á hið einstaka sjálf sem eins konar orustuvöll,
þar sem ómótstæðilegum ástríðum lýstur í sí-
fellu saman við óhagganlegar siðvenjur. í bók
sinni, Shock of the New, kallar gagnrýnandinn
Robert Hughes Munch „harmrænt myndskáld"
þessara átaka í undirvitundinni, sem Freud
skilgreindi í bókum sínum.
En þótt umbrotin í undirvitund einstaklings-
ins væru Munch hugleikið umfjöllunarefni
framan af ævinni, var hann vel meðvitaður
um það sem var að gerast í þjóðfélaginu í
kringum hann. Til dæmis ber öllum heimildum
saman um að Munch hafi yfirleitt lesið öll
dagblöð af mikilli áfergju, hvar sem hann var
staddur, jafnvel á heilsuhælinu í Kaupmanna-
höfn þar sem hann dvaldi í kjölfar taugaáfalls-
ins árið 1908.
Munch var að sönnu ekki af alþýðufólki
kominn, heldur menntaðri millistétt þar sem
læknar og prestar voru í meirihluta. Munch-
fjölskyldan var hins vegar þekkt fyrir fijáls-
lynd, jafnvel róttæk, viðhorf til þjóðfélags-
mála. Á þroskaárum sínum varð Munch einnig
fyrir talsverðum áhrifum frá þeim róttæku
oflátungum, bóhemunum svokölluðu, sem hann
umgekkst í Kristjaníu. Árið 1898 lánaði hann
dagblaðinu Sosialdemokraten teikningu af
Ópinu til birtingar á forsíðu á degi verkalýðs-
ins, 1. maí og við sarnbandsslitin árið 1905
fór hann ekki ieynt með þá skoðun sína að
Noregur ætti að verða lýðveldi en ekki konung-
dæmi. Til þess var einnig tekið að Munch hafði
sýningar sínar opnar fram á kvöld, svo vinn-
andi fólk hefði tök á að sjá þær. Ekki var
Munch heldur að fela andúð sína á norskri
borgarastétt, talaði oftsinnis og opinskátt um
þröngsýni hennar, og uppskar í staðinn ómælda
gagnrýni frá hægri pressunni þar í landi.
I París og Berlín umgekkst Munch mest-
megnis róttæklinga, meðal annars Walther
Rathenau, iðjuhöld sem barðist fyrir réttindum
verkafólks, og tók mjög nærri sér þegar hann
var myrtur af ofstækismanni árið 1922. Hörm-
ungar fyrri heimsstyijaldar fengu einnig mjög
á listamanninn, eins og sést meðal annars á
mynd sem hann gerði og nefndi Hlutleysi, en
hún er ádeila á Noreg og Danmörku fyrir að
maka krókinn á stríðsrekstri annarra þjóða.
Það er líka athyglisvert að árið 1918, þegar
Munch sýndi málverkið Verkamenn á heimleið,
sem finna má á sýningunni í Listasafni ís-
lands, sá náinn vinur hans, Jappe Nilssen, í
henni skírskotun til byltingarinnar í Rússlandi
árið áður. Sú túikun byggist hins vegar á nokk-
urri óskhyggju, því þetta málverk vatð til í
Moss á árunum 1913-15.
Samkennd meö verkamönnum
Eg held hins vegar að þýski listfræðingurinn
Felix Hatz, sem heimsótti Munch eitt sinn á
Ekely, komist næst því að skilgreina viðhorf
Munchs til stjórnmála, en það gerði hann í
formála að sýningu á verkum Munchs sem
haldin var í Malmö Kunsthall árið 1975:
„Þankagangur Munchs var róttækur, en
róttækni hans var af mjög svo persónulegum
toga. Hann leit á sjálfan sig sem einn af verka-
mönnum þessa heims. Hann var sannfærður
um að nú væri komið að verkalýðnum að njóta
þeirra lífsgæða sem borgarastéttirnar hefðu
setið að fram að því. Þetta var á árunum
1928-29. Á hinn bóginn hafði hann ekki
minnsta áhuga á að blanda sér í stjórnmál.
Munch sagði mér að hvaða þvottakona sem
er vissi meir um stjórnmál heldur en hann.“
Eins og fram kemur í þessum orðum á yfir-
lýst samkennd Munchs með „verkamönnum
þessa heims“ sér ekki pólitískar, heldur miklu
fremur persónulegar rætur. Áðurnefnd vist
hans á heilsuhælinu í Kaupmannahöfn árið
1908 kom í kjölfar langvarandi sálarþreng-
inga, ekki síst sjúklegrar einmanakenndar og
ofsóknaræðis. Annars vegar þótti Munch kon-
urnar í lífi sínu vera að gleypa sig með húð
og hári, hins vegar virtust landar hans hafa
snúið við honum baki; myndir hans seldust illa
í Noregi og ekki linnti árásum á persónu hans
í hægri pressunni.
Verkamannamyndirnar sem Munch hóf að
gera upp úr 1909 urðu honum leið út úr þess-
um ógöngum. í þeim tjáir hann samkennd sína
með verkamönnum sem voru, líkt og hann,
fórnarlömb borgaralegs samfélags, rétt eins
og listamenn á 19. öld áréttuðu samkennd sína
með alls konar utangarðsfólki, betlurum,
drykkjumönnum, skemmtikröftum, jafnvel sál-
sjúkum, með því að mála af þeim myndir, sjá
„bláa tímabil" Picassos.
„Veistu hver er þarna með í för?“ spurði
hann vin sinn, Rolf E. Steinersen, og benti á
myndina af Verkamönnum á heimleið. „Það
er ég sjálfur. Borgarapakkið hefur líka reynt
að traðka á mér. En því skal aldrei takast það.“
Andrúmsloft þessara fyrstu stóru verka-
mannamynda Munchs er allt annað en í þorra
þeirra verka sem hann gerði fyrir 1908. Það
er engu líkara en stífla hafí brostið innra með
listamanninum. Þessar myndir eru kröftugar
í formi, frjálslega málaðar og, það sem mestu
máli skiptir, álíka úthverfar og eldri myndir
hans eru innhverfar. Fólkið í myndum hans
MAÐUR á sláttuvél. Olú
situr ekki lengur með hendur í skauti, eða (í
stendur sem steinrunnið, lamað af angist, held- s
ur tekur það frumkvæði, tekur til höndunum. n
Með myndlist sinni eignast Munch hlutdeild í
í lífi og starfí verkafólks, svo og ótal þjáningar-
bræður og -systur, sem gerir honum kleift að
bijótast út úr vítahring þrúgandi einsemdarinn-
ar. Við Rolf E. Steinersen sagði hann eftirfar- e
andi: „Alla tíð sem ég hef málað hér heima h
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996