Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 9

CHRISTOFINA, kölluð Kito, háseti.
leyti þyrrkingslegur savannagróður með lág-
vöxnu kjarri, stökum mopantijám og ýmsum
öðrum tijám sem einnkenna savannalönd Afr-
íku. Austast ber mest á graslendi.
Það er best að skoða Ethosia á veturna því
þá er nær ekkert um tetse- eða moskitóflugur
og vilji menn taka myndir, þá eru villidýrin í
hópum á takmörkuðum slóðum umhverfis
vatnsbólin.
Búskmenn eóa Sanar
Búskmenn eða Sanar, eins og þeir kalla sig
sjálfir, eru taldir elstu frumbyggjar Suður-Afr-
íku af þeim sem enn lifa. Okkur lék mikill
hugur á að kynnast þeim eitthvað í réttu
umhverfi. Slíkt er ekki auðvelt enda þeir ekki
taldir vera nema um 2.000 þarna sem enn búa
við frumstæða veiðimannahætti forfeðra sinna
og hafa lengstum forðast öll samskipti við
aðra menn - af illri nauðsyn. Sanar eru ekki
svertingjar heldur tilheyra svonefndum Kapó-
íta- eða Höfðakynflokki skyldir Khoismönnum,
og tala mál óskyld negramálum, svonefnd
Khoisan-mál. Einkenni þeirra mála eru sog-
og blísturshljóð samhljóðanna sem aðeins fáum
Vesturlandabúum, sem vilja læra tungutak
þeirra, tekst að ná. Sanar eru lágvaxnir, ná-
lægt 150 sm, grannvaxnir og húðlitur fremur
gulur en dökkur. Fyrir þúsundum ára bjuggu
Sanar um alla Suður-Afríku og voru safnarar
og veiðimenn. Reyndar er umdeilt hvort Sanar
eða forfeður þeirra skópu þá fornu menningu,
sem leifar fínnast ennþá af, m.a. bergristur
og myndlist af á eyðimerkursvæðum sem um
eitt skeið - í lok síðustu ísaldar - voru fijóar
lendur. Sanar hrökkluðust út á hijóstrugustu
eyðimerkursvæði Kalahari og Namib undan
Bantúakynflokkum svertingja sem fóru að
sækja suður á bóginn í upphafi fyrsta árþús-
undsins e. Kr. allt. til 1500. Bantúar voru
komnir á hirðingjastig, þekktu málma og reik-
uðu um með hjarðir sínar. Sanar áttu sem
veiðimenn oft erfitt með að greina milli bú-
smala svertingjanna og villtra veiðidýra, not-
uðu eiturörvar til að leggja þau að velli og
voru því hataðir og taldir réttdræpir af svert-
ingjum.
Þegar hvítir menn komu til Suður-Afríku
tók ekki betra við því þeir töldu Sani réttdræpa
hvar og hvenær sem var, líkt og var raun lengi
með frumbyggja í Ástralíu. Þeir urðu því jafn-
an að leynast, vera á faraldsfæti og þá kom
sér vel hin ótrúlega færni þeirra sem veiði-
manna að dyljast og þekking þeirra á náttúr-
unni. Þeir hafa skilningarvit svo háþróuð og
næm eða eitthvert yfírskilvitlegt innsæi til
þess að finna vatnsæðar djúpt undir yfirborði
í skrælnaðri eyðimörkinni og geta sogið jarðr-
aka upp úr uppþornuðum brunnum með löngu
bambusröri og spýta vatninu síðan í „ferða-
flöskur" sínar sem eru skurn strútseggja.
Sani í langferð eða á veiðum er léttbúinn, ein
taska með hnífkuta, strútseggi undir vatn,
varastrengjum í veiðbogann, homi undir örva-
eitrið, kísilsteini eða tinnu til að slá eld, eða
málmbút, eftir að þeir komust upp á lag með
að hnupla járni frá negrum eða hvítum mönn-
um, er þeirra farteski.
Áður notuðu þeir aðferð steinaldarmanna
að kveikja eld með því að núa saman spýtum
með tundurmosa. Þekking þeirra á nytsemi
jurta og leikni þeirra til að komast í návígi
við styggustu veiðidýr er með ólíkindum. Þeir
veiða dýr með afllitlum bogum sem draga
sjaldan yfir 25 m en skjóta eitruðum örvar-
oddi úr beini eða stolnum vírspotta, sem lam-
ar og banar stórum dýrum án þess að kjöt
þeirra verði óætt, nema á smábletti umhverfis
skotsárið. Þessi eiturefni vinna þeir úr ýmsum
jurtum og skordýrum og mér var sagt að þeir
þekki og nýti yfir tvö hundruð jurtir.
Litið á lifnaðarhsetti Sana
Við fjölskyldan ákváðum að gera okkur
ferð í júní sl. til að skoða m.a. Sanabústaði
austan við Etosha saltsléttuna. Þessi saltslétta
getur breyst einu sinni á ári í regntíðinni í
stöðuvatn (okt/nóv/des) en er við komum var
allt þurrt nema einstöku uppsprettulindir,
ferskvatnsból sem villidýr safnast að til að
svala þorstanum. Þar gafst okkur því einnig
einstakt tækifæri til að ná ljósmyndum af
dýralífi, þótt yfirvöld hvetji túrista ekki beint
til þess. Og þarna var hægt að hitta Sani á
lokuðum verndarsvæðum þar sem þeir búa við
svipaða lifnaðarhætti og forfeður þeirra hafa
gert frá ómunatíð, en sá er hængur að fyrrum
gátu þeir flakkað um eftir vild og verið þar
sem helst var veiðivon.
Hér eru þeir bundnir við ákveðin svæði, ná
því ekki að sjá sér nema að hluta fyrir nauðsyn-
legu lífsviðurværi og því háðir hjálparstofnun-
um eins og þeirri sem þýsk hjón komu á fót
1990. Þau tóku þá að sér fimm fjölskyldur
en nú eru þar um 300 Sanar sem búa í tveim
þorpum. Þar er þeim heimilt að byggja eigin
kofa úr efnivið fengnum á staðnum og afla
eldiviðar í skóginum. Eigandi þessa búgarðs
var Klaus Maise-Rischer, fyrrum yfirmaður
héraðsins á vegum Suður-Afríkustjórnar, og
rak þá búskap meðfram. Hann hafði þá Sana
í vinnu og eftir að Namibía varð sjálfstætt
ríki leituðu Sanar til hans um ásjá. Hann tók
þá stefnu að troða ekki Evrópumenningu uppá
Sani frekar en þeir óska eftir, en setti á fót
skóla á kostnað hins opinbera og vinnuaðstöðu
þar sem Sanar mega framleiða listmuni á sína
vísu til sölu fyrir ferðamenn. Klaus dó úr
malaríu fyrir skömmu en ekkja hans Beate
hefur haldið starfínu áfram.
Allir fullorðnir karlmennn Sana þarna eru
skyldugir til að vinna fjóra tíma á dag til
þess að afla sér tekna fyrir matvælakaupum,
læknisþjónustu og öðrum kostnaði sem af
þeim leiðir. Það tekst að láta þá rækta u.þ.b.
'k til 3/4 sem þeir neyta á ári. Börn Sana eru
bólusett fyrir fleiri smitsjúkdómum en almennt
gerist í Namibíu en annars er ekki skipt sér
af heilsu þeirra. Venjulegast leita þeir líka
fyrst til töfralækna sinna, einn sá frægasti á
meðal Sana bjó einmitt þarna.
Þar eð við vorum gestir á býlinu gátum við
rölt um þorp Sana að vild. Það var sérkenni-
leg tilfinning að ganga þarna á milli kofanna,
horfa á konurnar þreskja kornið með eins
konar nýsteinaldarmortélum og elda matinn á
glóð fyrir utan kofann. Búskmenn eru enn
ekki mikið fyrir að safna veraldlegu góssi
kringum sig né hafa stór hús, ég efast um að
öll fjöldskyldan komist fyrir inni í kofum þeirra
í senn, þrátt fyrir nægilegt byggingarefni á
svæðinu. Rúmstæðin voru hjá mörgum aðeins
bert moldargólf, sumir höfðu ekki fyrir því
að gera kofana sína þéttari en svo að hægt
var að horfa gegnum veggina, eða setja hurð
eða hengi fyrir dyrnar, - kannski eins gott
uppá loftræstinguna! Hænsni þeirra röltu
þarna út og inn. Þorpin voru öllu rómantísk-
ari að sjá á-kvöldin en á daginn. Eldur fyrir
framan hvern kofa, pottur á löppum þar við
hliðina, þar sem viðurinn var færður undir
jafnóðum og hann varð að glóð. Fullorðna
fólkið sat á hækjum sér og rabbaði saman og
reykti. Á meðan hlupu börnin um og skemmtu
sér. Þorpin voru bæði byggð í gisnu skóglendi
í skjóli fyrir sólinni. Á daginn varð maður líka
meira var við leiðinlegt, þurrt rykið og sandinn
sem þyrlaðist upp við hvert fótmál. Yfír miðj-
an daginn lágu flestir fyrir og hvíldu sig.
Það sem eg veit eftir takmörkuð kynni af
Sönum í stuttri dvöl þar syðra, minnir mig á
lýsingar sem settar eru saman af fróðum
mönnum um eskimóa eða inúíta eins og þeir
kalla sig og athyglisvert er að bæði Sani og
inúíti þýðir maður. Báðir þessir þjóðflokkar
hafa hlotið þau örlög að lifa á hinum ystu
mörkum náttúrunnar sem mannlíf getur þrif-
ist. Eskimóinn á auðnum heimskautasvæðisins
og Saninn á sóisviðnum sandauðnum snauð-
ustu eyðimarka heimsins. Báðir þessir mann-
lífshópar leystu vanda lífsafkomunnar á svip-
aðan hátt í sambúð við fátæklegustu náttúru-
skilyrði að breyttu breytanda.
Umgangast náttúruna nteá gát
Sanir við upprunalega lífshætti sína eru
sagðir hafa mjög jákvæð viðhorf til náttúrunn-
ar, gæta þess að umgangast fábrotin lífsgæði
sín á vistvænan hátt og með gát. Mannfræð-
ingar, kunnugir háttum Sana, segja að þeir
trúi á eina almáttuga veru sem öllu ræður og
þegar þeir, vegna nauðsynjar, þurfa að fella
dýr eða hagnýta sér lífríkið hefji þeir réttlæt-
ingarathöfn, biðji hið fallna fórnardýr að fyrir-
gefa sér illa nauðsyn veiðanna og syngi um
leið þakkargjörð til hins almáttka. Þessi trú
kemur þó ekki í veg fyrir trú á töfra, forlög
og spádóma enda fella Sanar blótspæni til
þess skyggnast inn í framtíðina líkt og forfeð-
ur okkar fyrir kristni.
Ólíkt svertingjum eru Sanir einkvænismenn
og ganga í hjónaband með pomp og prakt.
Þeir ganga jafnan með litla boga á sér, töfra-
tæki til þess að flæma burtu illa anda. Boginn
kemur einnig að öðru gagni. Þegar ungur
Sani vill kvænast og sér stúlku sem honum
líst á, skýtur hann ör að fótum hennar. Ef
hún tekur upp örina og fær eiganda hana jafn-
gildir það trúlofun. En ef hún lætur sem hún
sjái hana ekki er það hryggbrot. Öfugt við
flestar aðrar þjóðir hafa stúlkubörn verið í
meiri metum en sveinbörn. Móðirin sér ein um
fæðingu og hún ákveður hvort barn skuli lifa
með því að gefa því bijóst eða mat eður ei.
Fæðist tvíburar, miskynja, og sé hart í ári er
stúlkubarnið látið lifa. Sanir á sífelldu flakki
sínu, nær aldrei með fasta búsetu, héldu barn-
eignum mjög í skefjum ólíkt svertingjum og
eignuðust sjaldan fleiri en tvö börn á nokk-
urra ára fresti, algert hámark var fjögur.
Listrænir hæfileikar Sana hafa vart fengið
að njóta sín eða þroskast enda tæpast eðlilegt
að meðfædd hæfni nái að þroskast hjá fólki
sem jafnan var á faraldsfæti og í raun í sí-
felldum feluleik og á flótta undan miskunn-
arlausum óvinum. Þeir hafa þó hljóðfæri sem
þeir hafa líklega fengið frá svertingjum og
nota boga sína sem einstrengshljóðfæri. Auk
þess gera þeir listmuni úr litskrúðugum stein-
um, tré, beini og strútseggjum.
Náttúruval miskunnarlausra lífsskilyrða
hefur þróað meðal Sana hæfni til að finna
bjargræði þar sem venjulegum sonum sið-
menningar væru ailar bjargir bannaðar og
þessir hæfileikar þeirra, sem eru löngu kunn-
ir, vekja ætíð sömu undrun. Hæfni þeirra til
að rekja með óskeikulum hætti ummerki, slóð-
ir og spor manna og veiðidýra, þar sem venju-
legur maður sér engan vott þess, - eða lesa
aðrar dulrúnir náttúrunnar, nýta jurtir og
annað úr lífríkinu er börnum siðmenningarinn-
ar sífellt undrunarefni. Hvítir menn hafa oft
nýtt sér þessa hæfni þeirra Sana sem fengust
til þjónustu þeirra, bæði í góðum og illum til-
gangi. í skæruliðaátökum milli svartra og
hvítra urðu Sanir sem gengu til liðs við hvíta
menn - oft án þess að vita hver fiskur lá
undir steini, að sjálfsögðu ekki vinsælir hjá
öðrum þeldökkum frumbyggjum og hafa oft
fengið að kenna á hefndaraðgerðum eftir að
hvítir misstu völdin.
Rithöfundur einn, Wilbur Smith, kunnur
fýrir skáldsögur sínar, sumar reyfarakenndar,
sviðsettar í Afríku, sem lýsa eipatt átökum
og örlögum sem mætt hafa á íbúum þessa
heimshluta frá því nýlendutímabilið hófst og
fram til síðustu ára, hefur í sumum þeirra
dregið upp hugþekkar myndir af lífi, trú og
háttum Sana. Hann virðist hafa mikla samúð
með þeim og bera virðingu fyrir þessu sér-
kennilega fólki, en enginn þeldökkur maður,
sem ég ræddi við þarna var þó hrifinn af hon-
um né öðrum hvítum rithöfundum, en bentu
mér á aðra höfunda meðal kynbræðra sinna
til betri fróðleiks um afríska menningu.
Ekki kann eg .að spá hver verður framtíð
sérkennilegrar og frumstæðrar menningar
Sana, en flest bendir til að einungis sé tíma-
spursmál hvenær „siðmenning" okkar tíma
bindur enda á hana, líkt og eskimóa og ann-
arra þjóða á útjöðrum heimsbyggðarinnar.
Talið er að heildarfjöldi Sana í ríkjum um
sunnanverða Afríku nái nú vart nema 40.000.
En fari svo að þeir hverfi verður mannlífið á
jörðinni einum sérkennilegum þætti fátækara.
i brúókaupi
Eitt sinn lentum við í brúðkaupi innfæddra
sem haldið var í Svakopmund. Þá var vinnu-
kona einnar íslenskrar íjölskyldu að gifta sig
manni sem hafði unnið við hafrannsóknar-
störf. Við vorum boðin vegna þess að við vor-
um vinir vinafólks brúðhjónanna. Þetta var
hið hátíðlegasta kirkjubrúðkaup og boðið til
þess fjölda hátíðargesta, fimm brúðarmeyjar
og fimm brúðarsveinar. Athöfnin í kirkjuni
var mjög skemmtileg en tók ríflega tvo tíma,
presturinn talaði lengi og á léttari nótunum,
reitti af sér brandara og sagði skemmtisögur
af bæði brúðguma og brúði og söngur kirkju-
gesta mjög fjörugur en enginn sérstakur kór.
Á eftir var hin ágætasta veisla, fjöldi rétta,
ekki sist akfeitar nautasteikur að smekk Afr-
íkumanna og nægilegur drykkur, dansað við
undirleik hljómsveitar sem stillti svo hátt hátal-
aragræjurnar að Rolling Stones hefðu verið
fullsæmdir af. Allt fór þetta þó fram með
háttvísi og skikk. En til þess að geta haldið
jafnhöfðinglega veislu sem þessa, þarf venju-
legur brúðgumi með hin lágu laun innfæddra
að safna og nurla í mörg ár. Hjónavígsla er
alvarlegt spor og vilji menn biðja sér konu
formlega að sið innfæddra, þarf að semja við
bæði föður og ættmenni brúðarinnar. Það
getur orðið ærin fyrirhöfn og mikil útgjöld,
því flesta nána ættingja þarf að blíðka með
gjöfum áður en samþykki fæst. Þar eð aðeins
fáir hafa efni á slíku er algengast að lífið
hafi einfaldlega sinn gang og þau skötuhjú,
sem ekki hafa fjármuni til þess að ganga í
það heilaga með hefðbundinni rausn, taka ein-
faldlega upp óvígða sambúð og hefja barneign-
ir. Að vísu má auðvelda þetta brúðkaupst-
ilstand með því einungis að fara til fógeta og
fá þar borgaralega hjónavígslu, en innfæddum
þykir lítið til þessháttar koma. Við íslendingarn-
ar gerðum grín að því okkar á milli að það
væri þó nokkur svipur með brúðkaupum í Áfr-
íku og heima á Fróni, fólk giftir sig fyrst eftir
margra ára sambúð og nokkrar barneignir.
Höfundur er stýrimaður en starfar við rannsókn-
ir hjó Hafrannsóknastofnun.
Helstu heimildir um sögul. efni:
Spectrum Guide to Namibia: 1994 Camerapix Publisher
Intern.Kenya.
World Almanac: 1993,N.Y. USA.
Thomas Pakenham: The Scramble for Africa: Abacus,
London 1995.
Prof. F.M. Powericke: Bismarck and the Origin of the
German Empire. Dodge Publ. & Co. London.
J.D.Clark: The Prehistory of Africa, London 1970.
Saga mannkyns: Ritröð Ab 1 b. 1988. E.J. Stardal ís-
lenskaði.
VEFARI að handvefa teppi úr karakúlull. Fermetrinn er seldur á um 15 þús. fsl. krónur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996 9