Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Blaðsíða 19

ALMODOVAR kann ekki að
segja sögu. Framvinda í
kvikmyndum hans er sila-
leg eða nánast engin, háfl-
velgjuleg skólafyndnin
fremur þunn og aulaleg.
Eiginlega er þetta sú teg-
und gamansemi er höfðar
mest til manna sem gersneyddir eru allri kímni-
gáfu. í ofanálag er hver einasta tilraun til
hótfyndni undirstrikuð og henni haldið á lofti
svo að ekki er nóg með að maðurinn er alls
ekkert fyndinn, heidur þurfa áhorfendur að
horfa upp á hann hæla sér fyrir það hve
skemmtilegur hann er við hvert fótmál. Þótt
myndir Alomodovar séu mun lakari að gæðum
en Carry On-myndirnar sællar minningar þrá-
ast hann við og minnir á eigið ágæti. Þess
vegna er öll gamansemi í myndum hans þving-
uð.
Almodovar er klessumyndaleikstjóri, notar
mjög skæra liti í myndum sínum en hefur að
sama skapi ekkert vald á þessum skræpóttu
litbrigðum. Auk þess eru lýsing og myndbygg-
ing yfirleitt hráar og falla illa að litadýrðinni
svo að myndirnar eru ljótar auk þess sem klipp-
ing og hreyfing myndavélar eru yfirleitt of
viðvaningslegar til að litamynstrið samsvari
öðrum listrænum þáttum. Einnig verður að
segjast að Almodovar hefur ekki vald á þeim
hárfínu tímasetningum sem ærslaleikir af
þessu tagi krefjast.
Akkilesarhæll Almodovar verður að teljast
leikurinn í myndum hans. Það hlýtur mikið
að vera að fyrst Antonio Banderas er efnileg-
asti leikarinn í leikhópnum. Reyndar hefur leik-
urinn verið helsti veikleiki spænskra kvik-
myndagerðarmanna frá upphafi. Má rök að
því leiða að kvikmyndir Almodovar séu slíkar
að þær krefjist ákveðinnar tilgerðar í leik.
Ollu má samt ofgera. Leikurunum til varnar
má benda á að persónurnar í myndum Almodo-
var eru svo kjánalegar frá hendi höfundar að
enginn leikari er þess umkominn að gera þær
trúverðugar eða skemmtilegar.
Spænsk liskwsveifla
Hver er þá skýringin á þeirri hylli sem
PEDRO Almodovar leikstýrir Marisu Paredes við töku Huldublómsins.
JIM Jarmusch við tökur á Dauðum.
Næsta mynd Jarmusch var með fyndnari
myndum síðustu ára. í Strokuföngunum (Down
by Law) tefldi Jarmusch fram söngvaranum
og lagasmiðnum Tom Waits, ítalska gaman-
leikaranum Roberto Begnini og John Lurie sem
gerði garðinn frægan í Furðulegri en paradís.
Jazzmaðurinn Lurie þótti mjög efnilegur leik-
ari en það kom á daginn að Jarmusch er eini
maðurinn sem getur fengið hann til að léika
af einhveiju viti. Þremenningarnir Lurie, Wa-
its og Begnini voru óborganlegir í Strokuföng-
unum og hver öðrum betri. Handrit Jarmuschs
var meinfyndið á gersamlega áreynslulausan
hátt. Fáir núlifandi handritshöfundar geta
skrifað fyndnari og eðlilegri samtöl en Jar-
musch. Strokufangarnir er hans besta mynd
til þessa. Hann á enn eftir að gera vonda
mynd, að sveinsstykkinu undanskildu.
Quixote og Pnnza
Ef Jim Jarmusch er eins konar Don Quixote
bandarískrar kvikmyndagerðar er hollenski
kvikmyndatökumaðurinn Robert Múller sann-
arlega verðugur Sancho Panza. Hann tók
Strokufangana á svarthvíta filmu og sýndi að
hann gat blásið nýju lífi í þessa útdauðu list-
grein sem svarthvít kvikmyndataka er. Tónlist
Waits féll vel að efni myndarinnar en þrátt
fyrir góða dóma var dreifing hennar takmörk-
uð í Bandaríkjunum. Jarmusch var nú markað-
ur bás í heimalandi sínu sem svokölluðum sjálf-
stæðum kvikmyndagerðarmanni þótt myndir
hans eigi erindi til mun breiðari áhorfendahóps
en raun hefur orðið á. Myndir Jarmusch eru
nokkuð frábrugðnar venjulegum Hollywood-
myndum, bæði að efnistökum og innihaldi, og
jafnvel sérviskulegur. Samt er ekki svo að
skilja að þær séu hefðbundnar menningar-
myndir. Sögur Jarmusch eru meinfyndnar og
oftar en ekki kynnist áhorfandinn undarlegum
en hlýjum og stórskemmtilegum persónucn^
Venjuleg Jarmusch-mynd er hægari en menn
eiga að venjast í bandarískum kvikmyndum.
Hins vegar eru myndir hans aldrei langdregn-
ar eða leiðinlegar.
Næstu myndir Jarmusch, Leynilestin (Myst-
ery Train) og Nótt á jörðu (Night on Earth)
eru í raun smámyndasöfn. Að þessu sinni vori
EINN OFLOFAÐUR
OG ANNAR EINSTAKUR
Pedro Almodovar var fyrir nokkrum árum einn at-
kvæðamesti nýliðinn í evrópskri kvikmyndagerð og
gagnrýnendur héldu því fram að hann væri sam-
bland af Oscar Wilde og Orson Welles. JONAS
KNUTSSON segir þessar fullyróingar ekki styðjast
við nein rök, heldur hrósi menn Almodovar að tilefn-
islausu. Hins vegar eigi Jim Jarmusch, sem leikstýrði
Dauðum, hrós skilið, en hann bindi bagga sína
ekki sömu hnútum og starfsfélagar sínir.
myndir Almodovar hafa átt að fagna? Hvers
vegna hafa gagnrýnendur lofað hann í hást-
ert? Myndir Almodovar fylltu í ákveðið skarð
á sínum tíma. A áttunda áratugnum var allt
of lítið um gamanmyndir og ríkisstyrkt kvik-
myndagerð í Evrópu steinrunnin sem enda-
nær. Myndir hans voru sem vin í eyðimörkinni
innan um drepleiðinlegar menningarmyndir á
kvikmyndahátíðum um heim allan.
Almodovar er hluti af spænskri tískusveiflu
í menningarheiminum. Hann varð frægur um
svipað leyti og suður-amerískar skáldsögur
komust í tísku. En Almodovar stendur ekki
undir þessu. Hávaði, skrækir og læti koma í
stað raunverulegrar gamansemi í myndum
hans. Leikstjórinn veit aldrei hvenær hann á
að halda að sér höndum svo að myndir hans
eru of einstrengislegar. Oftast bera þær athygl-
isgáfu áhorfandans ofurliði löngu fyrir hlé.
Frægasti leikstjóri Spánveija, Luis Bunuel,
ól aldur sinn í Frakklandi enda litlir kærleikar
með honum og stjórnarmönnum einræðisherr-
ans Francos. Bufiuel var sannur skurðgoða-
bijótur og án efa merkasti kvikmyndagerðar-
maður sem Spánveijar hafa átt. Frægustu
myndir hans eru Andalúsíuhundurinn og Gull-
öldin sem hann gerði í félagi við Salvador
Dali og Dagdrottningin (La Belle de jour).
Spánveijar hafa því aldrei átt eiginlega þjóð-
hetju á sviði kvikmynda. Almodovar virðist
fylla það skarð í augum margra.
Samt er ekki um að villast að spænsk kvi-
myndagerð er i mikilli sókn. Undanfarin ár
hafa ýmsir efnilegir leikstjórar skotið upp kollli.
Nægir þar að nefna Bigas Luna, sem er mun
fyndnari en Almodovar og hefur mun meira
vald á forminu. Hann gerir miskunnarlaust
grín að löndum sínum án þess að klappa þeim
um leið á kollinn eins og Almodovar.
Einn af fáum kostum Almadovar er sá að
honum er ekkert heilagt. Samt kemst hann
ekki í hálfkvisti við stjórnleysingjann og landa
sinn Bunuel. Háðið í myndum Almodovar er
einhvern veginn bitlaust enda má segja að
Almodovar velji sér fremur auðveld skotmörk,
sjónvarp, íjölmiðla, nunnur, Spánveija o.s.frv.
Sem ádeilumaður kemur Almodovar nokkuð
spánskt fyrir sjónir. Hann rembist einfaldlega
of mikið við að vera fyndinn. í myndum
Almodovar eru ekki alvarleg eða róleg atriði
inni á milli svo að áhorfandinn fær aldrei að
hvíla sig á fimmaurabröndurum. Aðdáendur
hans fá því að hlusta á nokkrun veginn sama
brandarann í hálfa aðra klukkustund.
Ef menn vilja upplifa þessa reynslu er þeim
bent á nýjustu mynd Almodovars, Huldublóm-
ið, sem sýnd er í Háskólabíói um þessar mund-
ir. Nú fer hver að verða síðastur að sjá þessa
mynd. Sjálfur ætla ég hins vegar að sitja heima
og horfa á Gög og Gokke í sjónvarpinu.
Jarmusch - engum likur,
nema sjálf um sér
Kvikmynd Jim Jarmusch, Dauður, var sýnd á
kvikmyndahátíð í Reykjavík og vegna fjölda
áskorana sýnd áfram eftir að hátíðinni lauk.
Jarmusch vakti fyrst athygli með myndinni
Furðulegri en paradís (Stranger than Para-
dise), sem segir frá hversdagslegu brambolti
tveggja furðufugla í úthverfum New York-
borgar. Myndin þótti sprenghlægileg á yfirlæt-
islausan hátt og Jarmusch var talinn minna
um margt á smásagnahöfundinn og minimal-
istann Raymond Carver.
Jim Jarmusch er Bandaríkjamaður. Hann
stundaði háskólanám og kaffihúsabrölt í París,
nam síðan kvikmyndagerð í hinum víðfræga
New York-háskóla. Hann er því skólabróðir
ekki ómerkari manna en Martins Scorseses,
Olivers Stones, Spikes Lees, Chris Columbus
og Cohen-bræðra þótt hann virðist fátt eiga
sameiginlegt með þeim.
Langar tökur og takmörkuð hreyfing
myndavélar eru þau stílbrögð, sem peninga-
leysi og aðstæður þröngvuðú upp á Jarmusch
í byijun. Þau eru fyrir löngu orðin sterkustu
höfundareinkenni hans. Furðulegri en paradís
var svarthvít og gerð nánast án fóékkurs til-
kostnaðar. Verk Jarmusch sveija sig í ætt við
svokallaðar sjálfstæðar myndir í Bandaríkjun-
um, þ.e.a.s. kvikmyndir sem eru óháðar stóru
myndverunum á vesturströndinni.
Alls kyns furðufuglar prýddu Furðulegri en
paradís. Minimalísk stílbrögð og fyndið og
skemmtilegt handrit settu einnig sterkan svip
á myndina. Jarmusch er ólíkur öðrum kvik-
myndagerðarmönnum af sinni kynslóð að því
leyti að hann virðist sækja mikið til bók-
mennta jafnt sem annarra kvikmynda. Eini
kvikmyndagerðarmaðurinn sem hann hugsan-
lega minnir á er Chaplin þeirra Frakka, Jacqu-
es Tati. Jarmusch átti eina mynd í fullri lengd
að baki er hann gerði Furðulegri en paradís.
Það verk nefnist Eilífðarfrí (Permanent Vacati-
on). Sú mynd var lítið annað en stílæfing.
myndirnar teknar í lit. Persónur í þessum
myndum voru látlausari en furðufuglarnir í
fyrri myndum Jarmuschs. Einn aðalleikarinn
í Leynilestinni er enginn annar en Masotoshi
Nagase sem lék aðalhlutverkið í Á köldum
klaka. Báðar eru myndirnar stórskemmtilegar
en hvorug jafn fyndin og kraftmikil og Stroku-
fangarnir.
Jarmusch bregður oft fyrir í smáhlutverkum
í myndum annarra kvikmyndagerðarmanna.
Hann leikur oftar en ekki furðufugla sem érn
jafnvel skrýtnari en hans eigin sögupersónur.
Þessi gestaleikur er jafnan' bráðskemmtilegur
þótt það væri oflof að segja að Jarmusch
væri leikari af guðs náð.
Jarmusch fjallar jafnan um hliðar á banda-
rísku þjóðfélagi sem Hollywood-myndir láta
afskiptalausar eða skrumskæla. Ekki er svo að
skilja að Jarmusch hafi þjóðfélagslegan boðskap
fram að færa. Margar af sögupersónum hans
eru svokallaðar andhetjur eða undirmálsmenn.
Samt gerist hann aldrei sekur um ræfladýrkun.
Ekki fellur hann heldur í þá gryfju að tala nið-
ur til sögupersónanna, því síður að hann sé að
velta sér upp úr eymd og volæði.
Ólikir mennlngarheimar
Höfundur þessara mynda er af tékkneskum,
þýskum, frönskum og írskum ættum. Það er
því ekki að furða þótt stefið um árekstur ólíkra
menningarheima gangi eins og rauður þráður
í gegnum verk hans. Furðulegri en paradís
segir frá stúlku sem kemur frá Mið-Evrópu
til Bandaríkjanna. í Strokuföngunum er hinn
glaðvitlausi ítali Roberto Begnini gerólíkur
Bandaríkjamönnunum Waits og Lurie í háttum
og hegðan. Japanska parið í Leynilestinni nem-
ur land í Bandaríkjunum og er engu líkara en
það sé komið til annarrar plánetu. Nótt á jörðu
fjallar um leigubílstjóra af ýmsu þjóðerni. Jar-
musch lætur þá alla vera skemmtilega ólíka
farþegunum svo að andstæðumar eru oft líka
persónulegar og þjóðfélagslegar. í Dauðunrueru
þessar andstæður heimur hvíta mannsins og
veröld indíánans.
Dauður hefur fengið bæði góða og slæma
dóma. Svo mikið er víst að hér er um allt
annað en hefðbundinn vestra að ræða enda
óhefðbundinn maður að verki.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996 1 9