Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1996, Síða 9

NOKKRA
REGLU ER AÐ
FINNAÍ
FÖGRU MÁLI
Siguróur Kristófer Pétursson taldi þaó hafg verió
hamingju sína aó veróa holdsveikur sjö ára gam-
all; hefói hann ekki veikst hefói hann iíklegast aldr-
ei fengió aó yrkja hæfileika sína sem greinilega
lágu til hvers konar bóknáms. I spítalavist sinni skrif-
aði Sigurður Kristófer mikið rit sem hann kallaði
Hrynjandi íslenzkrar tunguen í því reyndi hann að
komast fyrir um þær reglur og þau lögmál sem liggja
hrynjandi tungunnartil grundvallar. ÞROSTUR
HELGASON kynnti sér þetta rit og höfund þess í
tilefni af því að það er nú endurútgefió, 72 árum
eftir að þaó kom út í fyrsta skipti.
hann í fyrsta skipti í kynni við fræði guð-
IFORSPJALLI að bók sinni, Hrynjandi
íslenzkrar tungu, segir Sigurður
Kristófer að hann hafi uppgötvað
það af glímu sinni við að þýða á ís-
lenska tungu að „nokkra reglu v[æri]
að finna í fögru máli“, og ennfrem-
ur: „Fegurð þess var að miklu leyti
undir því komin, að ekki væri ruglað
liðum í setningum.“ Með þessa vissu
að vopni lagði Sigurður Kristófer til atlögu
við verkefni sem fáir, ef nokkrir aðrir, hafa
lagt í; að rannsaka hrynjandi óbundins
máls með það að markmiði að finna og
skrá grundvallarreglur hennar.
Ritið kom út árið 1924 og er mikið að
vöxtum, 438 síður. Það verður að teljast
merkileg tilraun og ritað af innsýn í ís-
lenskt mál þótt það hafi ekki hlotið náð
fyrir augum fræðimanna. Einn helsti málvís-
indamaður þjóðarinnar á þeim árum sem
bókin kom út, Alexander Jóhannesson, taldi
til dæmis að vísindalegur grundvöllur kenn-
inga hennar „væri veikur og að engu haf-
andi“, eins og segir í aldarminningu sem
Gunnar Stefánsson ritaði um Sigurð Kristó-
fer í tímaritið Ganglera árið 1983.
Spitalinn var menntasetur hans
Sigurður Kristófer Pétursson fæddist 9.
júlí 1882 í Klettakoti í Fróðárhreppi á Snæ-
fellsnesi en ólst að mestu upp á Brimilsvöll-
um í sömu sveit. Beinast lá við að Sigurður
Kristófer legði fyrir sig búskap og sjósókn
á Snæfellsnesi þegar hann hefði aldur til.
Öll slík áform urðu hins vegar að engu þeg-
ar uppgötvaðist að hann hafði smitast af
holdsveiki aðeins sjö ára að aldri. Til sextán
ára aldurs gat hann þó sinnt öllum hefð-
bundnum störfum en þá var sjúkdómurinn
farinn að leggjast svo þungt á hann að
hann varð að yfirgefa æskustöðvarnar, en
þangað átti hann aldrei afturkvæmt. Holds-
veikraspítalinn í Laugarnesi var þá nýreist-
ur. Þar varð Sigurður Kristófer meðal fyrstu
sjúklinga en hann átti þar heima til æviloka.
Spítalavistin var Sigurði Kristófer erfið í
fyrstu en fljótlega breytt.ist viðhorf hans
enda hafði hann nú tíma og næði til að sinna
bóklestri og öðrum andlegum störfum sem
hann hefði annars ekki getað, spítalinn varð
honum eins konar klaustur eða menntaset-
ur, eins og Gunnar Stefánsson bendir á í
áðurnefndri grein sinni. Á spítalanum komst
spekinga sem áttu eftir að verða hans helsta
hugðarefni fyrir utan málvísindin. Einnig
lagði hann fyrir sig tungumála-, söng- og
hljómlistarnám en allt þetta lærði hann af
sjálfum sér enda ekki neinir kennarar á
spítalanum. Varð hann svo vel að sér um
dönsku, ensku og þýsku að hann gat lesið
sig til um ýmislegt á þeim tungum. Esper-
anto lærði hann svo v.el að hann orti á því
máli. Sjálfur gat hann ekki leikið á hljóð-
færi vegna sjúkdóms síns en hann kenndi
öðrum sjúklingum að leika fjórraddað á org-
el.
Sigurður Kristófer var virkur í guðspeki-
hreyfingunni og liggja eftir hann nokkur rit
og þýðingar um þau málefni; stærst verka
hans var Hrynjandi íslenzkrar tungu en
kannski er hann kunnastur á meðal almenn-
ings fyrir sálm sem hann orti og hefur ver-
ið tekinn upp í sálmabækur íslensku kirkj-
unnar síðustu ár, en hann heitir Drottinn
vakir. Verk hans voru ef til vill ekki víða
lesin á sínum tíma en svo virðist sem hann
hafi haft mikil áhrif á þá sem honum kynnt-
ust. Sigfús Daðason segir um hann í ann-
arri útgáfu indverska fornkvæðisins
Bhagavad-Gíta sem Sigurður Kristófer
þýddi á sínum tíma: „Rit hans, frumsamin
og þýdd, hafa varla verið mjög víðlesin á
sínum tíma og þó væntanlega sýnu fálesn-
ari æ síðan. Samt virðist svo sem nafn hans
hafi aldrei sokkið í djúp gleymskunnar, held-
ur ævinlega verið á sveimi meðal lifenda;
svo djúp og óútmáanleg áhrif hafði hann á
þá sem þekktu hann í lifanda lífi, og héldu
minningu hans á lofti.“
Sigurður Kristófer lést 19. ágúst 1925.
Sjálfur taldi hann að hamingjan hefði kom-
ið til móts við sig þegar hann sýktist af
holdsveiki; hefði hann ekki veikst hefði hann
líklegast aldrei fengið að yrkja hæfileika
sína sem greinilega lágu til hvers konar
bóknáms.
Reglan i twngunni
Megintilgangurinn með Hrynjandi ís-
lenzkrar tungu var að komast fyrir um þær
reglur og þau lögmál sem lægju hrynjandi
tungunnar til grundvallar. Taldi Sigurður
Kristófer að röng hrynjandi í setningum
lýtti íslenskt lausamál hvað mest; meginá-
hersla í málvöndun hefði hins vegar verið
SIGURÐUR Kristófer Pétursson spáði fyrir
um formbyltinguna í íslenskri Ijóðlist í bók
sinni, Hrynjandi istenzkrar tungu, sem kom
út árið 1924.
lögð á að gera landræk ýmisleg orðskrípi
og hortitti. „En lyppumergðin, hröngl, hryn-
bijótar og margs konar annar ófögnuður
veður uppi í mörgum ágætum ritum og
veldur miklum lýtum,“ segir hann í formála
að bók sinni. Ástæðu þessa taldi hann ljósa:
„Meiri brögð verða að þessu, fyrir þá sök
að fleiri nema nú útlendar tungur, en áður
hefur þekst. Þess er ekki að vænta, að allir
sé svo sterkir á svelli, að þeir standist er-
lend áhrif, án þess að kúgunarmerkin sjáist
á málinu. Afleiðingin verður sú, að glund-
roðabragur er á máli margra, er þeir rita.“
Athyglisvert er hversu mikla áherslu Sig-
urður Kristófer lagði á að regla væri í tung-
unni og á bak við alla fegurð. Mikill hluti
formálans fer í að styðja þá hugmynd rök-
um, einkum með því að líkja eðli málsins
við náttúruna og rannsóknum á því við nátt-
úruvísindin. „Fegurð er sigurtákn lífsins,
en regluleysi er merki dauðans,“ segir Sig-
urður Kristófer og ennfremur: „Fyrirmynd
allra frumlista er að fínna í verkum náttúr-
unnar.“ Frummynd hinnar reglulegu hrynj-
andi lausamálsins taldi Sigurður Kristófer
sig hafa fundið í fornritunum og væri auð-
velt að sanna það; mótbárurnar væru hins
vegar augljósar einnig, því einu heimildirnar
fyrir þessari kenningu væri að finna í forn-
ritunum sjálfum: „Fornmenn hafa hvergi
skýrt frá þekkingu sinni í þessum efnum.“
En þessi mótrök hrekur Sigurður Kristófer
með tilvísun til náttúruvísindanna: „En hér
er um sams konar heimild að ræða, sem
jarðfræðingar hafa, er þeir hafa rannsakað
jarðlög og fundið þar steinrunnar leifar jurta
og dýra. [...] Og vitnisburður jarðlaga verð-
ur tekinn gildur, þótt engar séu skráðar
heimildir, er skýri frá þróun lífs á þessum
tíma. Frágangur feðra vorra á ljóðum þeirra
og lausu máli, er sem steinrunnu leifarnar.
Setningar og braglínur sýna, að þekking
þeirra var í þessum greinum önnur og meiri
en alment gerist nú á tímum.“ Þessa hal-
dreipis, sem lögmál náttúruvísindanna voru
Sigurði Kristófer í byrjun aldarinnar, hafa
hugvísindamenn æ oftar gripið til á síðari
árum, bara með öðrum hætti.
Boóaói frjálsl form
Þótt kenningar Sigurðar Kristófers um
reglulega hrynjandi íslensks lausamáls hafi
ekki markað straumhvörf í málvísindum,
þá vöktu þær mikla athygli á meðal ungra
skálda fyrr á öldinni. Þessi bók má þannig
hafa orðið hinum svokölluðu formbyltingar-
mönnum í ljóðlist mikil örvun, en í henni
er spáð fyrir um þær breytingar sem urðu
á ljóðformi síðar á öldinni. „Hugsanlegt er,“
segir Sigurður Kristófer, „að þegar þekking
á hrynjandi er orðin almenn, vaxi hér upp
ný grein skáldskapar, er mun hvergi þekkj-
ast annarsstaðar. „Ljóð“ þau, er væri þann-
ig ort, yrði að hafa fasta hrynjandi, svo að
hvergi skeikaði, og samræmi á hendingum,
bæði um hátt og lengd, líkt og er í ljóðum.
Stuðlar þyrfti ekki að vera frekar en verk-
ast vildi, og stiklur engar,“ en stiklur merk-
ir hér rím.
MEGAS
Ég veit ekki
ég veit ekki hvað ég vil
og vil ekki giska á það
helst væri að hamra járnið
meðan heitt er og taka báða
en ljósið sem lýsir
það lætur sumt vera
því er tæpt að treysta
og tilgangslaust neitt að gera
margur hefur haldið
í hégómleik sínum sig mig
pað varir enga eilífð
þeir ná áttum og þekkja á ný sig
en Ijósið sem lýsir
það lætur sumt í friði
því er tæpt að treysta
og kemur að takmörkuðu liði
allt er í heiminum holt
menn hafa þó þá viðmiðun
því ekkert er tómt hvorki tómið
né tæmandi sundurliðun
en Ijósið sem lýsir
það lætur sumt kyrrt liggja
því er tæpt að treysta
og tilgangslaust á því að byggja
ég sagðist ætla að segja
þér sitt lítið af hverju þvísem henti
og bar fyrir augu í borginni
er á bísanum ég lenti
en Ijósið sem lýsir
lætur sig fæst varða
trauðlega má því treysta
þegar tekinn er rúntur um garða
lífið er greiðar og gæði
og það gerir vel við sig
en þó engan finnirðu orminn
- ókei hann finnur þig
Megas er höfundarnafn Magnúsar
Þórs Jónssonar dægurlagasöngvara.
HÓLMSTEINN EIÐUR
HÓLMSTEINSSON
MANNSLÁT
Harpa mín er harmi slegin,
hljóður geng ég áfram veginn.
Sólin leggst að svefni fegin,
sigla heim þín gömlu tár.
Að landi sigla lúnir fætur,
lífsins þroski, dagar, nætur.
Forðum saman festum rætur
í föðurlandsins djúpu sár.
Vatnið skilur vinaböndin,
víst hún bíður allra ströndin
handan fjallsins, himinlöndin
hefja söng um liðin ár.
Dómsins þungi, dýrt skal gjalda.
Dynur á mig regnið kalda.
Þrár og sorgir þúsundfaldar,
þyrpast að mér hryggum svein.
Einn ég stend og einn ég kalla
út í soitans kytrur allar.
Dimmir skjótt og degi hallar,
daprir vindar nísta bein.
Einmana þar yfir dalinn
áfram reika sár og kvalinn.
Bíður mín þar bikar falinn
bak við háan álfastein.
Lof mér hugsa látni vinur,
lífsins þraut mig yfir dynur.
Borgin sem ég byggði hrynur,
brautin vetrar yfir skín.
Búa með þér bernskudagar,
börn við hlupum fjörð og skaga.
Angistin mig auman nagar,
ó nú grætur harpa mín.
Svíf á braut þá sofnar treginn,
svanir leiða rétta veginn.
Hún þín bíður hinu megin,
hjartakæra móðir þín.
Höfundurinn er nemi i Hóskólo íslands.
IESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. DESEMBER 1996 9