Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1997, Blaðsíða 16

ANGIST EÐA HETJUDAÐ
Söngsveitin Fílharmónía
flytur Nelson-messu Haydns
í dag og ó morgun kl 17
í Langholtskirkju undir stjórn
Bernharós Wilkinson.
ÁSGEIR FRIÐGEIRSSON
fjallar hér um verkið
og höfundinn en ó efnisskró
tónleikanna er einnig
Gloria eftir Vivaldi.
STRÍÐ og átök eru kveikjan að
Nelson- messu Haydns, sem
er talin ein helsta perla tón-
skáldsins. Tónlistin endur-
speglar í senn ótta og hetjud-
áð og minnir á hversu stutt
er á milli angistar og dirfsku
í tilfinningalífi mannsins.
Það fer tvennum sögum af hinu rétta
heiti þeirrar messu Josephs Haydns (1732-
1809) sem í dag er kennd við Nelson flota-
foringja í breska sjóhemum. Af sömu rót
er óvissan um hvað það var sem blés tón-
skáldinu sköpunarkraftinn í bijóst þegar
hann samdi þessa messu sumarið 1798.
Á nótnablöðum Haydns sjáifs var þessi
messa aldrei kennd við Horace Nelson, flota-
foringja. Hún hét bara „Missa in angustiis",
sem þýða má sem Messa á tímum angistar.
Það var skömmu eftir að Nelson flotafor-
ingi hlýddi á þessa D-moll messu Haydns
árið 1800, að farið var að kenna hana við
hann. í framhaldi af því varð til sú kenning
að tónskáldið hefði haft Englendinginn og
hina fræknu sigra hans í huga þegar hann
samdi tónverkið. Einkum þykir Benedictus-
kafli messunnar sæma stríðshetju hafsins
vel, en þaninn lúðrablæstri er sá kafli kröft-
ugur hetjuóður. Því hefur verið trúað að
frækilegur sigur Nelsons yfir franska flotan-
um við Aboukir, nærri árósum Nílar við
Miðjarðarhaf, hafi veitt tónskáldinu inn-
blásturinn. Sú orusta var háð 3. ágúst 1798
en vitað er að Haydn glímdi við messuna
frá 10. júlí til 31. ágúst sama sumar en þá
dvaldi hann í höll prinsins Nikulásar II von
Esterházy í Austurríki, þar sem hann var
hirðskáld síðustu æviár sín.
Joseph Haydn
Hef ðin er ekki alltaf sönn
Það er orðin hefð að kalla þetta tónverk
Nelson-messuna og það er einnig að verða
tveggja alda hefð að tengja tónsmíðina af-
rekum flotaforingja breska heimsveldisins.
Fróðir menn um tónlistarsögu eru þó þeirrar
skoðunar að í raun og sannleik hafi þessi
messa ekkert með Nelson að gera. Það er
hald þeirra að tenging tónverksins við
bresku þjóðhetjuna sé til komin eftir að
smíði þess lauk.
Frægðarsól Nelsons flotaforingja reis sí-
fellt á þessum árum og skein skært löngu
eftir dauða hans 1805. Má ætla að eftir að
þessi misskilningur varð til hafi tónverkið
flogið um tónleikasali evrópska aðalsins á
vængjum goðsagnarinnar um Nelson. Þegar
svo var komið hefur ugglaust reynst erfitt
að leiðrétta misskilninginn og vafalaust fáir
fundið hjá sér þörf til þess.
Englendingar hafa hvað sem öðru líður
mikið dálæti á þessu tónverki og þar í landi
er messan stundum nefnd heimsveldismess-
an eða krýningarmessan og er hún að sjálf-
sögðu leikin við slík tækifæri.
Hefð misskilningsins er viðhaldið því al-
gengt er enn í dag að skreyta umslög geisla-
diska með upptöku af Nelson-messunni með
portrettum af þessari mestu stríðshetju
Breta fyrr og síðar.
Angistarfullir timar
Það fer ekki á milli mála að í Nelson-mess-
unni eru vísanir til stríða og átaka. Nú er
það álitið að stríð Frakka og Austurríkis-
manna sem stóð yfir í lok 18. aldar hafi
örvað Haydn til þessara tónsmíða. Eins og
áður segir var hann hirðskáld hjá prinsinum
von Esterházy í Eisenstadt, skammt frá
Vínarborg. Þau átök hafa ugglaust staðið
honum nærri.
Upphaflegt heiti verksins, Messa á tímum
angistar, gefur til kynna persónulega og
tregafulla upplifun af stríði. Þetta heiti gef-
ur alltént ekki til kynna þá upphafningu
stríðs og hetjudáða sem tengd er nafni
Nelsons flotaforingja.
Nelson-messan er í senn tignarleg og
angistarfull. Á þann hátt snertir hún strengi
tilfinninga sem eru í senn andstæður og
hliðstæður. Dirfska og ótti, hetjudáð og
angist, gleði og sorg eru ólíkar tilfinningar
en af sömu rót. í ljósi þess hvernig ólík
heiti messunnar eru til komin er það athygl-
isvert að heitin endurspegla andstæðar til-
finningar til stríðs, - tilfinningar sem þó
búa í tónverkinu sjálfu. Þar liggur snilli
Haydns því tónverkið endurspeglar stórkost-
lega þær gagnstæðu tilfinningar sem stríð
vekja í bijóstum fólks. Því má segja að
heitin tvö, burtséð frá því hvort sé rétt og
hvort sé rangt, vísi til tveggja hliða á þeim
pening sem er stríð.
Haydn samdi Nelson-messuna milli þess
sem hann samdi óratóríurnar Sköpunin og
Árstíðirnar og er hún af mörgum talin ein
af hans glæsilegustu perlum.
Faóir sinfóniunnar
Þó svo að Haydn hafi verið virtur og eftir-
sóttur við ýmsar hirðir í Evrópu var allt
fram á miðja þessa öld ýmist litið á hann
sem sporgöngumann Handels eða einskonar
upptakt að Mozart og Beethoven, sem einn-
ig var nemandi hans. Hann var einskonar
millibil og lifði því og starfaði á margan
hátt í skugga hinna miklu meistara.
Tónlistarsagnfræðingar eftirstríðsáranna
hafa á hinn bóginn viljað auka veg og virð-
ingu Haydns. Þeir vilja meina að hlutverk
hans sem tengiliðar hinnar klassísku tón-
listarstefnu sem ruddi sér til rúms um miðja
18. öld og þeirrar barok-hefðar sem fyrir
var, hafi verið vanmetið.
Haydn hefur verið kallaður faðir sinfó-
níunnar og það í tvennum skilningi. Honum
er eignað jafnt form sinfóníunnar og hljóm-
sveitarskipan hennar. Hann ku auk þess
hafa lagt sitt af mörkum við þróun og mót-
un kammertónlistar og hljóðfæratónlistar
almennt og víst er að hann er skapari vinsæl-
asta forms kammertónlistar sem er strengja-
kvartettinn.
Hér á landi hefur Nelson-messan lengi
staðið í skugga annarra verka Haydns eins
og t.d. óratóríanna tveggja, Sköpunarinnar
og Árstíðanna. Snilli tónskáldsins, eins og
hún birtist í Nelson-messunni, er því fá-
heyrð hér á íslandi. Síðast var hún flutt
árið 1991 og þá af Söngsveitinni Fílharmón-
íu undir stjórn Úlriks Ólasonar.
Höfundur er félagi í Söngsveitínni
Fílharmóníu.
Er bókmenntafræDi á villigotum?
Fræðileg greining skáld-
verka eins og lýsing á humri
X
Nýlega sótti franski rithöfundurinn Daniele
Sallenave ísland heim, og fræddi íslenzkt bók-
menntaáhugafólk um kenningar sínar um bókmennt-
ir og bókmenntakennslu, auk þess aó kynna
nýjustu skáldverk sín.
en síðan hefur hún sent frá sér alls fjórtán
frumsamin verk, skáldsögur, smásögur, leik-
rit, ferðabækur og ritgerðir. Hún hefur einn-
ig fengizt við þýðingar á ítölskum skáldverk-
um yfir á frönsku. Auk þess hefur hún um
árabil skrifað greinar og bókmenntagagnrýni
í Le Monde.
Hin nýútkomna skáldsaga hennar,
„Nauðgun", fjallar um konu, sem tekið er
útvarpsviðtal við. Hún er eiginkona manns,
sem hefur nauðgað bæði dóttur og fósturdótt-
ur konunnar. Spurningunni um það, hvort
hún hati manninn, svarar konan neitandi í
útvarpsviðtalinu, þar sem „hann hefði ekki
gert henni neitt.“ I sögunni er rakið, hvernig
þetta svar konunnar endurspeglaði aðeins
sjálfsblekkingu hennar.
NÚ í vikunni kemur út hjá GaWimard-forlag-
inu í París nýjasta skáldsaga Daniele Sal-
lenave, sem ber titilinn Viole, eða „Nauðg-
un“. Aðalumræðuefni skáldkonunnar á með-
an á heimsókn hennar hérlendis var þó ekki
eigin ritverk, heldur hélt hún m.a. fyrirlestur
í Háskóla íslands um „völd og hlutverk bók-
menntanna", hitti íslenzka rithöfunda og sat
fyrir svörum um bókmenntir eina kvöldstund
hjá Alliance Francaise.
Daniele Sallenave hefur kennt bókmenntir
og leiklist við Nanterre-háskóla í París frá
árinu 1968. Hún var á tímabili einn ritstjóra
tímaritsins Le messager européen og síðar
Les temps modemes, tímaritsins sem Jean-
Paul Sartre stofnaði á sínum tíma.
Fyrsta bók Sallenave kom út árið 1975,
Morgunblaðió/Kristinn Ingvarsson
DANIELE Sallenave, með Rauða penna
sér að baki.
í fyrirlestri sínum í Háskólanum fjallaði
Sallenave um gildi þess að kenna börnum
að lesa bókmenntir, en gagnrýndi jafnframt
hvernig bókmenntafræðikennslu hefur verið
háttað í háskólum, og kynnti eigin hugmynd-
ir á því sviði, sem sumum áheyrendum sýnd-
ust æði nýstárlegar.
Hún skýrði þar frá hugmyndum sínum
meðal annars með því að líkja ríkjandi aðferð-
um bókmenntafræðikennslu við vísindalega
lýsingu á humri.
Humrinum er lýst í smáatriðum, en það
er aldrei smakkað á hnossgætinu. Þannig
kemst fólk aldrei á bragðið, lærir ekki að
njóta.
Bókmenntarýni líkist
fornleifarannsóknum
„Eg held að þær aðferðir, sem beitt er við
bókmenntakennslu skipti miklu máli,“ sagði
Sallenave í samtali við Morgunblaðið. „Sendi-
herrann lýsti þessu skemmtilega í samtali
við mig,“ segir hún. „Hann benti á, að bók-
menntafræðingar gengju að sínu verki líkt
og fornleifafræðingar; þeir flokkuðu öll
minnstu atriði viðfangsefnisins, númeruðu og
settu upp í vísindalegt kerfi.
Þetta finnst mér lýsa ástandinu vel; bók-
menntafræðistúdentar ganga að sínu við-
fangsefni af mikilli nákvæmni, þeir beita regl-
um málfræðinnar og mælistikum fræðanna
af stökustu samvizkusemi. Allt er sett í röð
og reglu. Gott og vel. Það tilheyrir faginu
að kryfja texta til mergjar einnig á þennan
hátt,“ segir Sallenave og bætir við, að hún
noti gjaman líkinguna við humar til að lýsa
þessu nánar.
„Það er hægt að taka humar, rannsaka
hann í smáatriðum, gefa hverri einustu ein-
ingu í skel hans nafn, greina fálmarana, líf-
færin og svo framvegis. En með slíkri grein-
ingu missa menn sjónar á kjarna málsins,
rétt eins og bókmenntafræðingar falla oft í
þá gryfju að lýsa skáldverki ýtarlega án þess
að ná að greina það sem raunverulega gefur
viðkomandi skáldverki gildi,“ sagði Daniele
Sallenave.
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. APRÍL1997