Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1997, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGÖNBLAÐSEVS ~ \1LN\ING IISLIlt
13. TÖLUBLAÐ - 72. ÁRGANGUR
EFNI
Stefán
Th. Jónsson byrjaði með tvær hendur tóm-
ar austur á Seyðisfirði, en varð á tíma-
bili slíkur athafnamaður í útgerð, fisk-
vinnslu, verzlun og blaðaútgáfu, að Seyð-
isfjörður býr enn að stórhug hans, einkum
þá hinum glæsilegu timburhúsum. Starf-
semi þessa brautryðjanda var að verulegu
leyti lögð í rúst með pólitískri aðgerð þar
sem einskis var svifizt. Gísli Sigurðsson
hefur litið á sögu Stefáns.
Yngvar
nefndur hinn víðförli var uppi á 11. öld
í Svíþjóð og þráði svo að eignast konungs-
ríki, að hann lagði af stað með her manns
uppá von og óvon austur um Garðaríki
og til Serklands þar sem hann og liðið
dóu úr sjúkdómum. Um þessa för Yng-
vars og rúnasteinana sænsku, sem reistir
voru til minningar um einstaka hermenn
í förinni, skrifar Þórgunnur Snædal, rúna-
fræðingur.
Sýning
á nýjum verkum Sveins Björnssonar list-
málara verður opnuð í Gerðarsafni í dag.
I samtali við Þröst Helgason segist Sveinn
alltaf hafa verið leitandi í listinni. Hann
segist raunar aldrei hafa verið ánægður
með það sem hann hafi verið að gera
enda sé sá sem það sé dauður ú röllum
æðum. Listin er leit.
Sjónþing
Magnúsar Tómassonar verður haldið í
menningarmiðstöðinni Gerðubergi á
morgun. Líkt og endranær er úrval eldri
verka þar til sýnis og að Sjónarhóli getur
að líta nýjustu skúlptúra Magnúsar. Hild-
ur Einarsdóttir fylgdist með undirbúningi
sjónþingsins.
Erlendir
áhugamenn um barnabækur eru undrandi
á fjölbreytninni sem ríkir á þessum mark-
aði hér á landi, skrifar Sigrún Klara
Hannesdóttir og telur mikils virði fyrir
þennan markað að geta treyst á nokkuð
stóran kjarna höfunda.
Söngsveitin
Fílharmónía flytur Nelson-messu Haydns
í dag og á morgun í Langholtskirkju.
Ásgeir Friðgeirsson fjallar um verkið og
höfundinn.
Forsíðumyndina tók Ragnar Axelsson af Sveini Björnssyni ó sýningu hans.
ALAN SEEGER
EG STEFNUMOT
HEF MÆLT VIÐ HEL
Páll V.G. Kolka þýddi
Eg stefnumót hef mælt við Hel
í móðu reyks við virkisgröf,
er líður Vor um iönd og höf
og ljúfan ilm frá hlíðum her.
Eg stefnumót hef mælt við Hel,
er mildur hlær um loftið fer.
Hún leiðir máske mig við hönd
í myrk og fjarlæg þokulönd
með lukta brá og bliknað þel,
það bíður máske þó um hríð.
Eg stefnumót hef mælt við Hei,
við mætumst senn í tættri hlíð,
er kemur vor með klið og óm
og klæðast skrúði hin fyrstu blóm.
En guð það veit, eg veldi hitt,
í værð að hvÚa á silki og dún,
er hjarta slær við hjarta mitt
með heitt og máttugt ástarþel,
til unaðs vakna af værum blund -
En stefnumót er mælt við Hel
um miðja nótt við logarún
í eyddum bæ eða brotnum lund.
Eg bíð og efni heitið það,
er Vorið svífur sunnan að.
Höfundurinn var enskt skáld. Þýðandinn var iæknir og skáld.
RABB
LISTRÆN
INNSÝN AFTUR
í TÍMANN
Við íslendingar búum við þá
sérstöðu að eiga skráða
sögu þjóðarinnar frá land-
námi og öll höfum við lært
íslandssögu, sem er þó ekki
saga íslands, heldur saga
þjóðarinnar. Sú saga hefur
vægast sagt verið ákaflega
einhliða. í stórum dráttum er hún einungis
stjórnmálasaga, en fjallað er mjög yfirborðs-
lega eða ekki neitt um það líf sem fólk lifði,
mannleg samskipti, og lífsbaráttu, kjör fólks
og réttindi.
Eftirtektarvert er, að nú í lok 20. aldar
er okkur að gefast innsýn í líf forfeðra og
formæðra í nýjum bókum sem eru hvort-
tveggja í senn, afbragðs bókmenntir og um
leið kennsluefni um líf fólksins í landinu.
Hliðstæðar bækur með innsýn í líf þjóðarinn-
ar hafa að sjálfsögðu oft komið út áður, en
hér er um að ræða stórmerkilega viðbót:
Hýbýli vindanna og Lífsins tré, vesturfara-
sögu Böðvars Guðmundssonar, sem hann
hefur maklega fengið bókmenntaverðlaun
fyrir. Satt að segja hef ég ekki lesið bækur
með jafn mikilli ánægju síðan skáldsögur
Halldórs Laxness birtust fyrr á árum.
Þetta tvöfalda gildi, annarsvegar listrænt
bókmenntagildi og hinsvegar sögulegt gildi,
er einnig í ríkum mæli fyrir hendi í nýjustu
bók Þórarins Eldjárns, Brotahöfði, og Hraun-
fólki Björns Th. Björnssonar, sem út kom
1995. Það nýjasta sem bætir úr vanþekkingu
okkar á kjörum landsmanna, þó ekki sé far-
ið ýkja langt aftur í tímann, er frábær heim-
ildarkvikmynd Erlendar Sveinssonar, íslands
þúsund ár, sem fjallar um fiskveiðar á opnum
róðrarbátum í hrikalegu umhverfi vestur við
Isafjarðardjúp. Með öllu þessu eru íslenzkir
nútíma listamenn að beija í brestina og
bæta úr því sem láðst hefur að segja frá í
kennslubókum.
Vesturfarasaga Böðvars hlýtur að teljast
til listrænna afreka og er hvorttveggja í
senn, stórskemmtileg og fræðandi. Það gef-
ur þessari sögu meiri sögulega og þjóðféiags-
lega yfirsýn, að hún hefst þegar Jörundur
hundadagakonungur steig á land í Reykja-
vík og lét það verða sitt fyrsta verk að hleypa
út föngum úr tugthúsinu; strák frá Ólafsvík,
sem hafði stolið físki úr hjalli og lauslátri
stelpu ofan af Skaga. Þau tóku saman á
stundinni og urðu foreldrar Ólafs fíólíns, sem
er aðalpersóna þessarar sögu. Hann er þessi
dæmigerði, listræni maður, sem segja má að
hafí annaðhvort fæðst á röngum stað eða á
röngum tíma. Allt leikur í höndunum á hon-
um. Þar að auki er hann músíkalskur og
spilar á fíðlu, en ekkert af því sem hann
kann og hefur hæfileika til umfram aðra
menn, getur nýzt honum í hinu íslenzka sam-
félagi 19. aldarinnar. Þrotlaus fátækt er hlut-
skipti hans, en um leið dæmalaus seigla sem
aldrei gefur sig þó allt virðist vonlaust.
Við lestur þessarar bókar spyr maður sig
hvað eftir annað: Hversvegna þurfti þetta
kyrrstöðuþjóðfélag að vera svona grimmt?
Sagt er að fátækt geri fólk grimmt; það er
samt erfitt að skilja hversvegna þessi
grimmd var miskunnarlaust látin bitna á
börnum sem urðu niðursetningar vegna þess
að annað foreldranna missti heilsuna, eða dó.
Ólafur fíólín var einn þeirra sem gafst
upp á baslinu og flutti með konu og tvö
börn út í fullkomna óvissu til Ameríku, þar
sem þau voru mállaus og févana. Hann gafst
upp á bjargarleysinu, grimmdinni og því, að
það sem hann kunni var einskis metið. Þrjú
börn sín urðu þau hjón að skilja eftir og þau
urðu niðursetningar. Það þótti samt ekki
sorglegt, heldur miklu fremur gleðiefni að
losna við þetta góða fólk; þennan gáfaða
hæfileikamann sem Ólafur fíólín hefur verið.
Og hversvegna? Jú, vegna þess að sú hætta
vofði yfír að hann lenti á sveitinni með hóp-
inn sinn. En sagan segir líka frá úrvalsfólki
með hjartað á réttum stað. Enda þótt baslið
í óblíðri náttúru Nýja íslands og víðar í
Kanada sé eftirminnileg lesning, snerti hún
mig ekki eins og sú átakanleg lýsing á fólki
og aðstæðum hérna megin Atlandsála. Mað-
ur skilur betur á eftir, að það var engin til-
viljun að fjórðungur þjóðarinnar flutti vestur.
Hraunfólk Björns Th. Björnssonar er líka
eftirminnileg bók og hún lýsir til dæmis
því, sem óvíst er að nútímafólk átti sig á,
hvernig félagsleg staða presta var, þegar
þeir hættu prestskap. Þeir áttu að heita hluti
af yfirstéttinni og betur settir en almenning-
ur. En staða prestsins kemur átakanlega í
ljós í upphafi bókarinnar. Ungur maður hef-
ur tekið við embætti Þingvallaprests og flutt
inn í lítinn og lágreistan bæinn á Þingvöllum
ásamt konu sinni, dóttur prestsins á Breiða-
bólsstað í Fljótshlíð.
Einn góðan veðurdag kemur lest með fólki
og baggahestum í hlað á Þingvöllum. Þar
er kominn gamli presturinn á Breiðabólsstað
og prestsmadaman ásamt heimilisfólki; þar
á meðal eru tvær gamlar konur. Þessi prest-
ur átti ekki son sem gæti tekið við embætt-
inu, en þá hefðu gömlu hjónin komizt „í
hornið" eins og sagt var og ekki þurft að
flytja í burtu. Nú áttu þau þessa dóttur,
prestfrúna á Þingvöllum, og án þess að hún
eða tengdasonurinn vissu nokkuð um ráða-
gerðir, var allt í einu heill hópur af fólki
kominn inn á gólf í þessum þröngu vistarver-
um. Enginn annar möguleiki var til.
Pólarnir sem sagan snýst um er Þingvalla-
prestar annarsvegar og hinsvegar Kristján
bóndi í Skógarkoti, sem flytur fleiri börn til
skírnar í Þingvallakirkju en eiginkonan getur
hugsanlega átt. Enda þótt Hrauntún virðist
ekki hafa verið annað en túnlaust örreytis-
kot, var Kristján sá afreksmaður, að bann
framfleytti tveimur konum og barnaskaran-
um án hjálpar; hann kunni þá list út í æsar
að lifa á öllu því sem landið gaf. Verðlaun
frá kónginum hefði hann átt skilið, en yfir-
völdin höfðu meiri áhuga á að koma honum
í tugthús og þarmeð hefði þetta stóra heim-
ili staðið uppi bjargarlaust. Þó aldrei tækist
að veiða Kristján í það net, sést þar önnur
birtingarmynd þeirrar ómennsku og grimmd-
ar sem virðist bafa einkennt þetta þjóðfélag.
Að lokum fáein orð um afreksverk Erlend-
ar Sveinssonar; fyrstu leiknu kvikmyndina
um dag í lífi sjómanna á opnum báti. Ein-
hver rammíslenzk sjálfspyntingarárátta
kemur fram í því, að ekki tíðkaðist að taka
með sér matarbita þótt erfíðað væri í skinn-
klæðum úti á sjó hálfan sólarhringinn. Menn
hafa verið orkulausir af sulti, en venjuna
mátti ekki brjóta. í augum nútímafólks er
þetta ekki skynsamlegt og hefur ekki hjálp-
að mönnum við erfiði og vosbúð.
Sérkennilegt er hvernig menn geta látið
ímyndunaraflið gera hörð kjör bærileg, jafn-
vel eftirsóknarverð. í texta myndarinnar
kemur fram að menn hafi dásamað og met-
ið mikils frelsið, sem þeir upplifðu í bátskel-
inni úti á sjó. Þar fannst mönnum þeir vera
ftjálsir; mun frjálsari en við skepnuhirðingu.
Samt voru menn rígbundnir, mest af veðurf-
arinu, en líka af vilja formannsins og allri
vanafestunni. 'Þar að auki voru þeir naum-
ast annað en þrælar þeirra bænda sem gátu
sent þá, hvort sem þeir vildu eða ekki, til
sjóróðra og hirt af þeim afraksturinn. í
myndinni birtast þeir hlekkir sem bænda-
veldinu tókst að leggja á vinnukraftinn.
Unga menn dreymdi um að eignast bát og
gera út. En það máttu þeir því aðeins að
þeir ættu jörð.
Með því móti var hægt að teíja agnarögn
fyrir þróuninni og leggja stein í götu þéttbýl-
ismyndunar. Jafnframt yfirfylltust sveitirnar.
Ungir og dugandi menn sáu þann kost vænst-
an að skipa sér í raðir Ameríkufaranna.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. APRÍL 1997 3