Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 8

1. Takmarkanir mann-
legrar þekkingar
FORNGRÍSKI heimspekingurinn
Aristóteles hélt því fram að maður-
inn væri þekkingarieitandi vera.
Maðurinn þráir þekkingu og vissu
um líf sitt og umhverfí. Þessi skiln-
ingur Aristótelesar á manninum á
vissulega við rök að styðjast. Bæði
fræðimenn og almenningur hafa
sýnt það og sannað með breytni sinni í rás sög-
unnar að þekkingarþráin leikur stórt hlutverk í
mannlífinu. En að öðlast þekkingu er oft æði
erfítt og vandasamt verkefni. Hvenær hafa
menn öðlast fullnægjandi þekkingu til þess að
halda fram ákveðnum fullyrðingum? Brynjólf-
ur Bjamason lýsir þessum vanda á svohljóð-
andi hátt í umfjöllun sinni um vísindi og heim-
speki:
Þvi meir sem svið þekkingarinnar færðist út,
þeim mun stærra varð ómæli hins óþekkta fyr-
ir sjónum manna. Og því fránari augum sem
menn skynjuðu hið þekkjanlega svið tilverunn-
ar, þeim mun gleggra sáu þeir líka takmörk
þess. Því meira sem menn vissu, því skýrari
grein sem menn gerðu sér fyrir sjálfum sér og
afstöðu mannlegrar hugsunar til þess veru-
leika, sem hún fæst við, í þeim mun skærara
ljósi sáu þeir takmörk mannlegrar þekking-
ar.(Á mörkum mannlegrar þekkingar bls. 9-10)
Smæð mannsins og takmarkanir frammi fyr-
ir þekkingaröfluninni koma hér glöggt í ljós
hjá Brynjólfi. Þar fer ekki mikið fyrir oftrú á
„mannlegt vit og þekkingu“ svo notað sé orða-
lag Sigurðar Nordal. Oftrú á þekkingu og
mannlegt vit er að mati Sigurðar „ekki betri en
hver önnur bábiija“.(Líf og dauði bls.24)
Brynjólfur og Sigurður hafa tamið sér hina
svokölluðu sókratísku fáfræði sem ekki hefur
fyrirfram gefin svör við mannlegum ráðgátum.
Slíkur hugsunarháttur er aðalsmerki góðrar
fræðimennsku. Góðir fræðimenn þekkja tak-
markanir mannlegrar þekkingar og eru fúsir
til þess að viðurkenna þær. Þeir gera sér grein
fyrir því að enginn maður getur í raun vitað
alla hluti og að þekkingaröflunin er þar af leið-
andi endalaust verkefni. Við náum vissulega
ákveðnum árangri í þekkingarleit okkar en
ávallt má gera betur. Þekkingaröflun fræði-
mannsins má því líkja við æfingar íþrótta-
mannsins sem veit í dag hversu hratt hann get-
ur hlaupið, þekkir sínar takmarkanir en leitast
samt sem áður við að sigrast á þeim til að geta
hlaupið enn hraðar.
sjónarmið í ijósi þeirra ef svo ber undir. Þetta
kann að reynast þrautin þyngri þegar á vett-
vang er komið. Eg nefni vettvang eða vinnu-
stað sérstaklega vegna þess að umfjallanir og
viðbrögð við erfiðum málum eru ekki endilega
þau sömu á vinnustað og innan veggja fræða-
stofnana. Á vinnustað blasa viðfangsefnin við
ljóslifandi og krefjast úrlausna sem fyrst á
meðan starfsmenn fræðastofnana geta gefið
sér tíma til að vega hver annan í góðsemi.
Reglulegum samstarfsfundum sem allir
starfsmenn taka þátt í er ætlað að vinna úr mis-
munandi sjónarmiðum og reynslu sem skapast í
starfi. Markmið samstarfsfunda hlýtur að felast
m.a. í því að fá upplýsingar um það sem vel hef-
ur verið gert og það sem miður hefur farið til að
unnt sé að gera betur í framtíðinni. Slfidr fund-
ir verða, ef vel á að takast til, að ganga út frá
því sem gefnu að ágreiningur kunni að vera til
staðar. Þegar ágreiningur er til staðar t.d. um
framkvæmdaráætlunina eiga fundarmenn að
skoða mismunandi reynslu starfsfólks með það
markmið í huga að nauðsynlegar úrbætur eigi
sér stað. Reynsla sérhvers starfsmanns hvort
sem hann er faglærður eður ei er mikilvægur
hlekkur í þeirri þekkingaröflun sem nauðsynleg
er árangursríkara starfi.
Þegar þeir sem unnið hafa eftir umræddri
framkvæmdaráætlun hafa gert grein fýrir
reynslu sinni kann að vera um ákveðinn
ágreining að ræða ef ekki hefur nægjanlega vel
til tekist. Höfundar framkvæmdaráætlunar-
innar verða að hafa það hugfast að eingöngu er
um málefnaágreining að ræða þar sem bent er
á þau atriði sem illa gekk að framkvæma. Þeir
verða að gæta þess að falla ekki í þá gryfju að
taka gagnrýni frá samstarfsfólki sínu á per-
FAGLEG HÆFNI,
MENNTUN OG
MANNLEG SAMSKIPTI
„VÍSINDIN hafa að mörgu leyti tekið við hlutverki trúarbragða og goðsagna. Þau eru í bók-
staflegum skilningi óskiljanleg öllum þorra manna - en um leið trúa menn ósjálfrátt öllu því
sem vísindin segja okkur um heiminn."
EFTIR JÓHANN BJÖRNSSON
Menntaðar manneskjur eru fyrst og fremst þroskaðar
manneskjur sem breyta gf skynsemi. Háskólanám er
ekki nauðsynleg forsenda íyrir proska einstaklingsins
þó að það sé góður farvegur til þroska.
2. Menntun ag lærdómur
Þó það sé almennt vitað að enginn maður
getur vitað alla hluti er ekki þar með sagt að
hvarvetna viðurkenni menn það í verki. Fagað-
ilar ýmiskonar, fræðimenn og vísindamenn
læra það vissulega af bókinni að þekking
þeirra er takmörkuð. En lærdómur af þessu
tagi er engin trygging fyrir því að menn hafi
tileinkað sér hann í verki þegar á vinnustað er
komið. Lærdómur er eitt og fagleg breytni er
annað og menn breyta ekki endilega sjálfkrafa
í samræmi við lærdóminn. Hér er um þekkt
vandamál að ræða sem Páll Skúlason tekur
undir í umfjöllun sinni um siðferði: „það er
heldur engin trygging fyrir „góðu siðferði" að
fólk hafi lagt stund á siðfræði." (Pælingar bls.
197) Markmiðslýsingar menntastofnana og
hæfni lærðra einstaklinga í starfi fylgjast ekki
nauðsynlega að. Spumingin sem eftir stendur
er þessi: Gera háskólamenn sér í raun og veru
grein fyrir því að þekking þeirra, þó að um eig-
in sérsvið sé að ræða, er takmörkunum háð?
Hér er ég fyrst og fremst að vísa til viðbragða
þeirra og vinnubragða í faglegu starfi en ekki
þegar setið er í fyrirlestrarsal eða á skólabekk.
Kann afstaða þeirra að vera mismunandi eftir
því hvort þeir hlýða á fyrirlestra innan veggja
fræðistofnana eða stunda vinnu sína við raun-
verulegar aðstæður? Fræðsla og þekking er
ekki það sama og að tileinka sér eitthvað í
verki. Ef fræðimaður heldur fyrirlestur á
vinnustað um mannleg samskipti með það
markmið að bæta þau, þá fræðist fólk óumdeil-
anlega en það er ekki þar með sagt að fólk
komi til með að beita þessum fræðum í verki
þegar vandamál koma upp. Hér á sér stað
ákveðinn lærdómur en hvernig verður fólk
menntað þ.e.a.s. hvemig tekst fólki að tileinka
sér þær dyggðir sem einkenna menntaðar
manneskjur. Menntaðar manneskjur eru fyrst
og fremst þroskaðar manneskjur sem breyta
af skynsemi. Háskólanám er ekki nauðsynleg
forsenda íyrir þroska einstaklingsins þó það sé
góður farvegur til þroska. Við getum mætt
menntuðum mönnum sem aldrei hafa stigið
fæti sínum inn í háskóla og við getum fundið
ómenntaða menn sem stundað hafa langt há-
skólanám. Lærdómsiðkun eða fræðsla er ekki
það sama og að menntast. Vissulega hafa allir
menntaðir menn fræðst á einn eða annan hátt
en það er alls ekki svo að allir fróðir menn hafi
menntast. Fræðslan færir okkur ákveðna
kunnáttu en segir okkur ekki hvernig henni
skuli beitt í verki; en menntunin kennir okkur
að beita eigin dómgreind, greina hvað er rétt
og rangt og hvað máli skiptir í verki.
3. Meislarasiðferðið
Roger Burggraeve prófessor við Kaþólska
háskólann í Leuven í Belgíu hefur fjallað nokk-
uð um það sem hann kallar „meistarasiðferði“
(guru morality). Meistarasiðferðið hefur að
gera með tengsl almennings og háskólageng-
inna manna. Háskólamenn (og ekki í öllum til-
vikum menntaðir menn) hafa farið í það hlut-
verk að vera einhverskonar meistarar í samfé-
laginu. Ómenntaður almenningur lítur upp tfi
háskólamannanna og setur þá á stall sem er
allt að því guðdómlegur og þar með óskeikull.
Háskólamenn hafa verið svo lengi við nám að
þeir hljóta að geta svarað flóknum spurningum
og gefíð ráð um það hvernig best sé að lifa líf-
inu. Þó háskólamenn geti í mörgum tilvikum
gefið holl og góð ráð almenningi til handa þá
mega hvorki þeir né almenningur gleyma orð-
um Sigurðar Nordal hér að framan um bábilj-
una sem oftrúin á mannlegt vit og þekkingu er.
Þeim vanda sem oftrúin á þekkingu og mann-
legt vit hefur í fór með sér er vel lýst af Páli
Skúlasyni:
...vísindin hafa að mörgu leyti tekið við hlut-
verki trúarbragða og goðsagna. Þau eru í bók-
staflegum skilningi óskiljanleg öllum þorra
manna - en um leið trúa menn ósjálfrátt öllu
þvi sem vísindin segja okkur um heiminn. Vis-
indamennirnir sjálfir eru fyrstu fórnarlömb
þessarar mótsagnar; almenningur gengur að
því vísu að þeir viti miklu meira en þeir vita í
raun og ósjálfrátt laga vísindamenn sig að
þessari folsku ímynd almennings. (Pælingar II
bls. 146-147)
Háskólamenn, vísindamenn og fagaðilar ým-
iskonar eiga það á hættu, ekki síst vegna af-
stöðu almennings, að ofmeta sjálfa sig og eigin
þekkingu. Samt sem áður verður að gæta þess
að skella skuldinni ekki eingöngu á almenning.
Fræðimenn og fagaðilar sem ofmetnast og
trúa óhóflega á eigið vit og þekkingu eru fyrst
og fremst ábyrgir fyrir eigin afstöðu. Haft er
eftir franska heimspekingnum Jean-Paul Sar-
tre að maðurinn sé sífellt að skapa sjálfan sig,
hann gerir sjálfan sig að því sem hann er og er
jafnframt ábyrgur fyrir þessari sköpun sinni
þrátt fyrir utanaðkomandi áhrif. Þessi ummæli
Sartres um ábyrgð sérhvers manns á því sem
hann er eða telur sig vera er holl áminning sem
vert er að hafa i huga.
4. Faglegt starf við
raunverulegar aðstaeður
Fagaðilar og fræðimenn verða vissulega að
hafa vit og kunnáttu í störfum sínum, en að
hafa vit í starfi er einnig að hafa vit á takmörk-
unum sínum. Oftrú á eigið vit, ofmetnaður eða
„meistaratilhneigingar" verða fræðunum og
faglegum störfum aldrei til framdráttar. Menn
byggja skoðanir sínar á þefrri þekkingu sem
fram hefur komið og athafna sig í Ijósi hennar
en verða samt sem áður að gera sér grein fyrir
því að skoðanir þeirra eru ekki nauðsynlega al-
tækar né algildar. Fagaðilar ættu ávallt að
stefna að því að auka þekkingu sína og hæfni,
en aukin þekking og önnur sjónarhorn knýja
oft á um breytingar og endurskoðun hug-
mynda og skoðana. Hér erum við komin að ein-
um meginvanda fagmennskunnar sem er
ágreiningurinn. Það er ekki nema sjálfsagt og
eðlilegt að góða fagaðilar greini á um ýmis mál
þar sem mismunandi sjónarmið, reynsla, hug-
myndir og skoðanir eiga í hlut. En hversu vel
tekst fólki að bregðast við ágreiningi? Einn
mælikvarði þess að teljast góður eða slæmur
fagaðili fer eftir viðbrögðum við ágreiningi í
samstarfi. Það fyrsta sem fagaðili verður að
gera sér grein fyrir og viðurkenna í verki er að
ágreiningur kann að birtast hvarvetna. Fagað-
ilinn verður að temja sér ákveðna víðsýni eða
þol gagnvart mismunandi sjónarmiðum þó svo
að hann fallist ekki á þau. Framför í starfi velt-
ur ekki síst á því að sem flestar hliðar viðfangs-
efnisins og mismunandi sjónarmið komi fram.
En framfór á sér ekki stað nema fagaðilinn sé
tilbúinn að hlýða á andstæð sjónarmið og sé
jafnframt reiðubúinn að vega og meta eigin
sónulegan hátt. Það er því ekki nóg að halda
samstarfsfundi heldur skiptir afstaða fundar-
manna til ágreinings, samræðuvilji og sam-
ræðuhæfni verulegu máli. Og hér erum við
komin að viðbrögðum við ágreiningi.
Þegar starfsmenn benda á þætti sem miður
hafa farið í framkvæmd vinnuáætlana á að leii>
ast við að læra af reynslunni. En viðbrögð við
gagnrýni kunna að vera á ýmsa lund og reynir
þá á faglega hæfni ábyrgðarmanna viðkomandi
iramkvæmdaráætlunar. í fyrsta lagi er hægt
að vísa allri gagnrýni á bug og neita að ræða
hana. Hér er um höfnun að ræða sem kann að
vera byggð á oftrú fagaðila á eigin ágæti og
vísar til þess að það starfsfólk sem innir verkin
af hendi hafi ekkert að gera með það að setja
út á faglega unna áætlun. í öðru lagi geta
menn lagst í kappræður þar sem hvor aðili um
sig stendur fastur á sínu burtséð frá öllum
sannleika. í báðum þessum viðbrögðum felst
ákveðið virðingarleysi gangvart sjúklingnum
sem átti að njóta góðs af vinnuáætluninni. í
þriðja lagi má beita samræðunni eða rökræð-
unni þar sem starfsmenn allir leggjast á eitt til
að leysa málin með rökum og taka mið af þeirri
reynslu sem liggur fyrir. Slíkar samræður
þjóna þeim tilgangi að skerpa hugsun okkai-
um það sem máli skiptir.
5. Viljinn til faglegs þroska
Leið samræðunnar eða „frjálsar og jafnar
umræður“ eins og John Stuart Mill komst að
orði, er sú leið sem fagaðilar verða að tileinka
sér ætli þeir að ná raunverulegum árangri í
starfi.(Frelsið bls. 46) í því felst að þeir geri sér
grein fyrir takmörkunum mannlegrai- þekking-
ar, hlusti á samstarfsfólk sitt á virkan hátt og
leiti eftir sem flestum hliðum málsins. Enginn
nemandi útskrifast úr skóla sem fullmótaður
fagaðili. Faglegur þroski á sér ekki síst stað
þegar á vinnustað er komið, eða þegar viðkom-
andi þarf að fara að takast á við raunverulegar
aðstæður. Þar skiptir máli að læra af reynslu
þeirra fagaðila sem lengur hafa starfað. Og þó
oft sé talað um að bilið á milli faglærðra og ófag-
lærðra fari breikkandi þá þarf svo ekki að vera í
öllum tilvikum og oft luma ófaglærðir einnig á
dýrmætri reynslu sem vert er að skoða.
Fagleg hæfni fer ekki síst eftir því hversu
vel viðkomandi tekst að tileinka sér ákveðinn
hugsunarhátt í verki. Faglegur þroski er ferli
sem á sér stað alla starfsævi og um þann
þroska er meira vert en nokkuð annað í starfi.
Höfundur er með MA-gröðu í heimspeki
frá Kaþólska háskólanum I Leuven í Belgíu.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997