Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1998, Blaðsíða 5

kom út bók hennar „Hugsað heim“ en hana
tileinkar hún Maríu systur sinni. Þær systur
voru alla tíð afar nánar þótt höf og lönd að-
skildu þær.
Ritar Halldór Laxness formála bókarinnar
en þar segir meðal annars:
„ ... Allt sem heitir menning var þér jafn-
an persónulegt áhugamál, - hvers vegna er
slíkt svo sjaldgæft um margar fagrar konur,
að maður finnur ástæðu til að lofa það? - og
þó hafa konur hjá okkur öll réttindi sem þær
vilja á menningarsviðinu, og töluverður hóp-
ur þeirra á þess meiri kost að sinna menning-
armálum en karlar, sem oft eru þrælbundnir
grófum viðfangsefnum og tímafrekum hvers-
dagsstörfum. Það væru litlir gullhamrar að
nefna fagra konu séní, en ég verð að segja
eins og er, að ég þekki fleiri en eina og fleiri
en tvær, ekki síður gefnar en þú ert og áttu
fleiri tómstundir og meira næði en þú, en
voru samt ekki orðnar sendibréfsfærar á ís-
lensku á þeim aldri sem þú byrjaðir að læra
kínversku, og enn ekki orðnar samtalsfærar
um almenn efni um það bil sem þú skrifar
bók um allt sem heiti hefur. Hvað það er
ánægjulegt að hitta þig enn á þessum blöð-
um, fulla af þeim lifandi áhuga, sem gerir
sumu fólki æskuna að varanlegri náðargjöf
óháðri árum, í stað þess hún sé, eins og hjá
flestum, aðeins hverful Ijósbrigði nokkurra
morgunstunda lífsins, og kannski ekki einu
sinni það. ... „
Einn fegursti kafli bókarinnar „Hugsað
heim“ heitir: „Hún amma“. Föðuramma
Rannveigar var Margrét Sveinbjarnardóttir.
Rannveig minnist ömmu sinnar sem sat við
rokkinn sinn uppi á lofti í húsinu við Þing-
holtsstræti 26, söng og spann.
„Stundum söng hún amma kvæðið, sem
hann Matthías Jochumsson orti og sendi
henni, þegar hún missti hann afa og tvö upp-
komin börn í sjóinn á sama vetrinum. Hún
hafði búið til lagið sjálf, því að hún var söng-
elsk, eins og hún átti ætt til. Ég man, að ég
grét alltaf, þegar hún söng það kvæði, en hún
grét ekki. Hún var skapstór, en hafði vald á
tilfmningum sínum. Hún var fróð kona og
kunni frá mörgu að segja. ... Þegar þjóð-
sögusafnið kom út, voru þau afi og arhma
meðal þeirra, sem söfnuðu saman sögum,
amma sagði frá og afi skrifaði upp sögumar,
og það hefur mikill íslenskumaður sagt mér
síðar, að sögur þeirra hjóna hafi verið betur
skrifaðar en nokkrar aðrar sögur í safninu.“
(Rannveit Schmidt: Hugsað heim,
Reykjavík 1944, bls. 47)
Með tannbursta i hnappagatinu...
Árið eftir kemur út önnur bók Rannveigar
„Kurteisi". Bók sem hún tileinkaði Adam Vil-
helm Schmidt. Ekki var nú öllum sýnt um að
vera sagt til í háttvísi og framkomu. Að fara í
bað á hverjum degi þótti hreint og beint fá-
ránlegt - rétt eins og þyi’fti að spara vatnið
- hvað þá að segja að það væri ósiður að
bora í nefið á sér. Varð bókin vinsælt um-
ræðuefni - jafnvel í smábæjum úti á landi
þótt ekkert eintak bókarinnar væri fáanlegt
þar. Varð Rannveig fyrir svipaðri reynslu og
Halldór Laxness þegar hann reyndi að kenna
löndum sínum hreinlæti. Tók þó Rannveig
öllum aðfinnslum og gríni - sem m.a. birtist í
Speglinum - af stakri geðprýði og ekki laust
við að hún hefði gaman af. Að auki ein fárra
kvenna sem Spegillinn sýndi þann sóma á
þeim dögum. Þá söng Lárus Ingólfsson um
bókina í revýum og kvaðst Rannveig hafa
hlegið mest allra.
I „Hugsað heim“ minnist Rannveig þess að
hún hafði spurt Halldór Kiljan Laxness eftir
útkomu „Alþýðubókar" hans......hvort hann
ætlaði að halda uppteknum hætti, þegar heim
kæmi, að snurfusa landann, en hann svaraði,
að hann hefði strengt þess heit, að ganga á
götunum í Reykjavík með tannbursta í
hnappagatinu."12
Sumir vildu meina að Rannveig væri
snobbuð en sérstakur kafli er í „Hugsað
heim“ um snobbhátt þar sem tekið er hart á
hvers konar gorti og snobbhætti. Segir þar
frá Will nokkrum Rogers sem:
....var eftirlætisgoð Bandaríkjanna
vegna fyndni sinnar og ljúfmennsku, en hann
var af Rauðskinnaættum. Þegar ein þessara
útflúruðu13 kerlinga spurði hann, hvort for-
feður hans hefðu komið til Ameríku á „May-
flower", þá svaraði hann: „Nei, en forfeður
mínir komu niður í flæðarmálið, til þess að
taka á móti skipinu."14
Og á öðrum stað segir Rannveig:
„... ég get aðeins ekki gert að því, þótt
mér detti í hug, að viðkunnanlegustu og
skemmtilegustu mennirnir, sem ég hef
kynnzt um dagana, voru þeir, sem áttu ekki
grænan túskilding."16
Ein gamansagan sem spannst vegna bókar
Rannveigar, „Kurteisi", var um meistara
i
LOS ANGELES 1929. Mynd á póstkorti sem Rannveig sendi heim til íslands.
LEGIÐ (bókum. Rannveig á heimili sfnu í Kalrfomíu.
RANNVEIG og Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi.
Kjarval. Hann gekk inn í bókaverslun og
sagði við afgreiðsludömuna: „Kurteisi kostar
ekki peninga, er það?“ „Nei,“ svarar stúlkan í
grandaleysi en Meistarinn gekk út með ein-
tak af bók Rannveigar undir handleggnum.
Ætli ýmislegt í þessari bók eigi ekki erindi
við okkur íslendinga enn í dag - eða skellum
við ennþá skolleyrum við ráðleggingum um
fallega framkomu?
Tilgangurinn með bókinni var að gefa leið-
beiningar sem gætu komið fólki að gagni
bæði heima og erlendis þar sem ýmsir siðir
eru með öðrum hætti en íslendingar eiga að
venjast. Rannveig lagði enn fremur mikla
áherslu á að Island er dæmt erlendis m.a. af
framkomu íslenskra einstaklinga sem ferðast
um heiminn og bera ábyrgð á því hverjar
hugmyndir sú þjóð, sem þeir dvelja á meðal,
fær á íslensku þjóðinni.
„Skallagrímsa"
Vinátta Rannveigar og Hstakonunnar Hed-
vig Collin var mjög náin. Hedvig fékk ung ást
á Islandi er hún las íslendingasögurnar og
kom fyrst hingað til lands árið 1946. Þegar
hún heyrði að afkomendur Egils Skalla-
grímssonar væru margir, útnefndi hún sjálfa
sig strax sem afkomanda Skallagi-íms gamla,
- Heiðveig Skallagrímsdóttir - en Egill var
eftirlæti hennar úr sögunum. Undirritar hún
jafnvel bréf sín Skallagrímsa eða Grímsa.
Hedvig lærði á listaskólum í Höfn og París
en varð fræg í Bandaríkjunum þar sem hún
varð innlyksa í stríðinu. Myndskreytti hún
fjölda barnabóka og teiknaði andlitsmyndir.
Hún og Karin Michaelis, danskur rithöfund-
ur, skrifuðu og teiknuðu-Bibi bækurnar sam-
an og komu þær út á tuttugu og tveimur
tungumálum.
Arið 1947 kom út þýðing Ólafs Jóhanns
Sigurðssonar á bók Hedvig Collin „Helgi og
Hróar“. Seldist sú bók afar vel enda teikning-
ar Collins listavel gerðar. Síðar kom út bókin
„Ragnar Loðbrók" einnig myndskreytt af
Collin. Ef til vill eiga sumir þessar gersemar
enn í dag.
Heiðveigu langaði að læra íslensku - því
að hún átti auðvelt með að læra tungumál -
en íslenskan reyndist henni erfið. Henni þótti
gaman að orðinu listakona. Eftir að hafa
dvalist um tíma á Akureyri sagði hún eitt
sinn við Rannveigu:
„Veiztu hvað ég er? Listakona, sem „lister
sig op“ í Lystigarðinn!1*16 Rannveig spurði
Hedvig er hún fór frá íslandi „... hvað hún
hefði eiginlega lært í íslensku
„...Nú skaltu heyra,“ sagði hún hlæjandi.
„Kron, Síld og fiskur, Silli og Valdi!“17
Rannveig lýsir Hedvig Collin sem nokkuð
sérviturri, vingjarnlegri og blátt áfram en
glæsilegri heimsdömu. „... Hún getur verið
framúrskarandi fjörug og skemmtileg og
segist alltaf hafa verið fallega ljót og ef til vill
er nokkuð til í því.
„Jonas Collin, langafi Hedvig Collin, veitti
ævintýraskáldinu H.C. Andersen hjálp og
stuðning í vandræðum hans og fátækt á yngri
árum, þegar enginn vildi við honum líta, en
Collin þessi varð heimsfrægur íyrir. Afkom-
andi hans, Hedvig Collin, er, meðal annars,
fræg fyrir teikningar sínai’ í fegurstu útgáfu
Andersens ævintýi’anna á frönsku... ,,18
Hvar er heima?
í huga íslendings í útlöndum rfldr eilíf tog-
streita. A minnisblöðum Rannveigar má
finna þessi orð:
„Þeir sem flækjast land úr landi eiga að
lokum engan samastað. Það er löngunin til að
kanna ókunna stigu, sem dró okkur að heim-
an, en eftir margra ára flæking dettur okkur
kanske stundum í hug: borgaði það sig.
Fundum við það sem við leituðum að á þess-
um ókunnu stigum? Myndum við ekki gjarn-
an vilja skifta á því sem við fundum á ferða-
laginu, skifta á því fyrir bara einn sumardag
upp til fjalla á íslandi?“
Síðasti kafli „Hugsað heim“ endar á því að
Rannveig flettir myndabókinni „Islenskar
myndir“. Lýkur hún bókinni með þessum
orðum:
„...en ekkert í heftinu minnir eins á Island
og tvær kvöldmyndir. Önnur er eftir Leif
Kaldal, hann kallar hana „Kvöld“. Sjórinn er
spegilsléttur í tunglskininu, en á tanganum
stendur grannvaxin stúlka og horfir út yfir.
Sú mynd gæti líka heitið „Friður“. Hin er
mynd Þorsteins Jósepssonar, sem hann nefn-
ir „Ský“. Á ströndinni standa tveir litlir
drengir, öldurnar síga hægt og hljóðlega upp
á sandinn, en himinninn er skýjaður og
stormur er í aðsigi. Sú mynd tekur þig
traustataki. Þú áttir líka einu sinni friðsæla
strönd, en þú lézt töfrast af skýjunum, sem
þutu hamförum um himingeiminn.“19
Mikinn hluta ársins 1948 dvelur Rannveig
hér á landi en snemma árs 1949 snýr hún aft-
ur til Bandaríkjanna. Þar taka við erfiðleikar
vegna veikinda hennar og dýrrar læknis-
hjálpar. Þar við bættist að jafnvel í þá daga
var erfitt fyrir fullorðnar konur að fá vinnu.
Rannveig var stolt kona og bað ekki um að-
stoð.
I bréfi frá San Francisco í september 1949
til litlu frænkunnar og bróður hennar, Ólafs
Einarssonar, skrifar Agga systir:
„Oft er það undarlegt að vera komin svona
langt í burtu frá ykkur, elsku krakkar mínir.
Jeg sakna ykkar mikið og á hverjum sunnu-
dagsmorgni hugsa jeg til ykkar og óska að
jeg gæti komið til miðdags og að þið kæmuð
hlaupandi á móti mjer —. Hvað er maður að
flækjast úti í heimi, í stað þess að vera í sínu
gamla landi? Ekki að vita hvenær maður
kemur heim aftur —.“
Móðir mín hafði oft á orði: „Við áttum ekki
að láta hana fara frá okkur aftur.“ Því þótt
vinirnir úti væru góðir þá var fjölskyldan hér
heima. Og Rannveig átti ekki afturkvæmt.
- í þá daga bárust einkum tvenns konar
tíðindi með símskeytum. Tíðindi gleði eða
sorgar. Litla frænkan var vön að fá fréttir
um heimkomu foður síns frá útlöndum með
skeyti en þegar hún sá manninn sem bar út
símskeytin í dyragættinni og vissi af föður
sínum inni i stofu þá voru einhver váleg tíð-
indi á ferð. Það var sumarið 1952. Faðir
hennar kvittaði fyrir móttöku skeytisins og
las í hljóði. Þegar hann síðan tók grátandi
konu sína í faðminn vissi stúlkan allt. Draum-
urinn um að kynnast Öggu systur „þegar hún
yrði stór“ var að engu orðinn. Og lítil stúlka
grét ofan í svæfilinn þá nótt. Hún vissi þó
ekki hversu mikils var misst fyrr en löngu
síðar. - Og kannski kynni hún þá nú lagið
hennar langömmu sinnar við kvæðið sem
þjóðskáldið orti til ömmunnar. Gæti sönglað
það ólagvissri röddu fyrir barnabörnin sín.
Að síðustu lítið ljóð um Rannveigu eftir
ókunnan höfund:
Kvæðið um Rannveig
er kvæðið um vorsins ilmandi yl,
kvæðið um hana
er kvæðið um alt sem að vorið á yndislegt til.
Kvæðið um hana er kvæðið um heiðbláan
himin og sól,
í kvæðinu um hana er kvæðið um hann,
sem á hjarta’ við hjart’ennar kól.
Heimildir:
Heimskringla, 15. apríl 1942.
Rannveig Schmidt: Hugsað heim. Rvk. 1944.
Rannveig Schmidt: Kurteisi. Rvk. 1945.
Vikan. Nr.9,3.mars 1949.
Bréfa- og skjalasafn Rannveigar Kristínar Þoivarðar-
dóttur Schmidt
í Reykjavík í nóvember 1997. Sólveig Kristín Einars-
dóttir.
1 Rannveig Schmidt: Skotthúfan, Heimskringla, 15.
apríl 1942.
2 Rannveig Schmidt: Hugsað heim. Rvk. 1944 bls. 140.
3 A þessum tíma voru rjúpur útflutningsvara.
4 Úr óprentuðum fyrirlestri Rannveigar Schmidt.
5 Úr Helgakviðu Hundingsbana 2. Snorra-Edda, s.
6 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk. 1944, s. 106.
7 Úr kaflanum: „Margt er minnisstætt“ í bók Rann-
veigar Schmidt, Hugsað heim, Rvk.1944, s. 152
8 Birting þessa ljóðs og tilvitnana í bréf Laxness eru
gjörð með góðfúslegu leyfi frú Auðar Laxness.
9 Rannveig virðist hafa flutt fyrirlestra sína að mestu
blaðalaust. Þessi tilvitnun er tekin af litlum pappaspjöld-
um þar sem hún hefur punktað ýmislegt hjá sér.
10 Kvæðakver HKL kom fyi'st út í Rvk. 1930. Heiti
kvæðisins er „Vegurinn austur". Þar endar þessi Ijóðlína
svo: „Og döggvum ölvað dreymir blómið smáa“..
11 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk. 1944, s. 45.
12 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk. 1944, s. 146.
13 Hér á Rannveig við konur sem bera mikið af skart-
gripum.
14 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk. 1944, s. 22.
15 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk. 1944, s. 53.
16 Forsíðugrein Rannveigar Schmidt um Hedvig Collin:
Vikan, nr. 9.1949, s. 3.
17 Forsíðugrein Rannveigar Schmidt um Hedvig Collin:
Vikan, nr. 9,1949, s.3.
18 Forsíðugrein R. S. um H. Collin: Vikan, nr. 9, 1949,
s.3.
19 Rannveig Schmidt: Hugsað heim, Rvk, 1944, s. 160.
Höfundurinn er rithöfundur og býr í Ástralíu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 1998 5