Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1998, Blaðsíða 14

ERLENDAR
BÆKUR
LEITIN
AÐ FULL-
KOMNU
MÁLI
UMBERTO Eco: Die Suche nach der
volikommenen Sprache. Aus dem
Italienischen von Burkhart Kroeber.
Deutscher Taschenbuch Verlag 1997.
Draumurinn um hina fullkomnu frum-
tungu mannkynsins, sem talin hefur verið
tunga manna og Guðs fyrir Babel var lengi
viðfangsefni málfræðinga og guðfræðinga í
kristindóminum og einnig á öðrum menn-
ingarsvæðum. Hvaða mál var talað í Eden?
Hugmyndir um mannlíf í Eden, þar sem
maðurinn, sköpun Guðs, skapaður í Guðs
mynd, var fullkominn og talaði þá tungu
sem Guð mælti. Hver var sú tunga? Lengi
var talið að hebreska hafi verið hið full-
komna mál. Síðar, þegar viðfangsefnið var
ekki lengur bundið við Eden, var egypska
og kínverska nefnd ásamt hebresku sem
upprunalegt tungumál. Eitt þeirra var talið
upprunalegt áður en sundrung málanna
hófst eftir Babel, þegar þjóðimar sundruð-
ust um alla jörð og hver talaði sína tungu.
Umfjöllun um frumtunguna var stunduð
af miklum áhuga á fyrri öldum og höfundur
skrifar í formála að því fari víðs fjarri að
meginhluti rita um þessi efni sé finnanlegur
í helstu bókfræðiskrám um þessi efni. Hann
hefur fundið fjölda rita í bókaskrám fom-
sala, sem hvergi finnast í bókaskrám safna.
Höfundurinn hefur valið þá leið að ein-
skorða sig við takmarkaðan fjölda tungu-
mála og sleppa þar með mállýskum og hálf-
tungum, þ.e. blending tveggja tungumála,
sem mótast í nýlendum Evrópumanna vítt
um heim svo og tungumál sem snjallir
skáldsöguhöfundar hafa búið til innan verka
sinna, sbr. Rabelais, Orwell og Tolkien. Sér-
tækni og vísindajargon er sleppt, enda ekki
nothæft sem eðlileg tjáningarform, nema á
rnjög takmörkuðu sviði.
En þótt öllum afskræmistungumálum sé
sleppt er af nógu að taka.
Leitin að frumtungunni umbreyttist oft
til leitar að fulikominni tungu, sem menn
þóttust þegar hafa fundið í ríkjandi tungu-
málum eða reyndu að skapa.
Eco fjallar um tilraunir Dantes til þess að
umskapa þjóðtunguna _ ítalskar mállýskur
_ í fullkomnara form en sjálf hebreskan gat
státað af og Eeo telur að Divina Commedia
hafí verið m.a. tilraun til þeirrar sköpunar,
sem tókst. Skáld og rímarar hafa löngum
átt mikinn þátt í mótun og jafnvel nýsköpun
þjóðtungna um allan heim. í þessu riti Eco
er fjallað um tengsl orða og þess sem orðin
eiga að tákna og þar með þá umræðu heim-
spekinga og málfærðinga um „skilning" og
„merkingu".
Sagt hefur verið að sá sem mótar og ræð-
ur hugtakmyndun og máli ráði heiminum.
Pólitískur jargon getur auðveldlega tak-
markað og einhæft skilning og venjulega
skynsemi, „trémál“ _ málfar sovét-kommún-
ismans er augljóst sögulegt dæmi um slíka
málkúgun, en þess háttar kúgunartilraun
getur aldrei staðið lengi, hún er of af-
skræmisleg til að maðurinn þoli slíkt til
lengdar. Og þar kemur að þeim kjarna
málsins, að mennsk meðvitund er tungan
sem hann talar, sem er einn þáttur listsköp-
unar í mannheimum sbr. Schopenhauer.
Dýrðlegasta einkenni þjóðtungnanna er
það, að það er aldrei hægt að þýða hugtök
og orð sem þau tjá á annað mál. Robert
Frost sagði að það væri hægt að orða ljóð á
aðra tungu en póesían tapaðist, væri óþýð-
anleg. Hver þjóðtunga er heimur út af fyrir
sig.
Rit Ecos er náma þeim sem áhuga hafa á
þessari „gjöf guðanna", tungumálinu, og er
óþrjótandi náma um þessi efni.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON.
HÖLL Ceausescus er þriðja stærsta bygging veraldar. Greinarhöfundurinn tók myndirnar.
DRAUMABORG
CEAUSESCUS
EFTIR PÁL BJÖRNSSON
Á árunum 1977-1988 lét Ceausescu jafna fimmtung af
Búkarest við jörðu og íbúarnir fengu stundum aðeins
fáar klukkustundir til þess að rýma híbýli sín. Þessi
eyðilegging er einstök. Hugmyndina að nýja skipulag-
inu fékk kommúnistaforinginn í Norður-Kóreu.
VIÐ erum stödd í hraðlest-
inni frá Búdapest til
Búkarest en ferðin tekur
ríflega hálfan sólarhring.
Við landamæri Rúmeníu
seinka farþegar klukkunni
um einn tíma. Sú seinkun
er táknræn því að brátt fær
maður það á tilfinninguna að jámbrautar-
lestin hafí breytt sér í tímavél sem flytji far-
þega áratugi aftur í tímann. Eins og á
skermi birtast á víxl hreysisþyrpingar og ak-
uryrkja með hestafli. Á brautarstöðinni í
Búkarest taka svo á móti farþegum herskar-
ar betlara og tugir munaðarlausra bama,
flekkótt í framan. Þetta er í byrjun maí 1997.
Öðm hverju gleymir maður því að
Búkarest sé tveggja milljóna manna borg. Til
dæmis vaknar maður árla hvers morguns við
ákaft hanagal. Þá vafra magrir hundar um
stræti eins og sauðfé á íslenskum vegum og
bílstjórar þeyta hom til að þeir víki úr vegi.
Og sumir sporvagna borgarinnar líta út fyrir
að vera á aldur við elstu farþegana. Á hinn
bóginn gæti fjöldi byggingarkrana fengið
ókunnugan til að halda að hér væri uppgang-
ur. Nánari athugun leiðir þó í Ijós að kran-
amir hafa staðið kyrrir í mörg ár. Þeir eru
orðnir að minnisvörðum um einstaka tilraun
mannskepnunnar til að byggja draumaborg.
Þessi tilraun hófst með heimsókn Nicolaes
Ceausescus til Norður-Kóreu 1971. Hann
hreifst svo af risavöxnum byggingum Kims
Ils Sungs, að hann ákvað að láta skipuleggja
Búkarest upp á nýtt. Hann einsetti sér að
skapa „hina fyrstu sósíalísku höfuðborg fyrir
hinn nýja sósíalíska einstakling“. Til að gera
drauminn að vemleika lét hann leggja
fimmtung borgarinnar í rúst. Um 9.000
bygging;ar urðu draumórum hans að bráð,
heilu hverfin með glæsivillum frá 19. öld og
ófáar perlur byggingarlistarinnar, kirkjur,
söfn og klaustur.
GRÖF Ceausescu hjónanna. Nýafskorin
blóm og logandi kerti sýna að enn eiga þau
sér stuðningsmenn.
Niðurrifið hófst fyrir alvöru 1977 og stóð í
rúman áratug. Til að verkið ynnist sem hrað-
ast voru yfir 100.000 verkamenn fluttir til
borgarinnar. Slíkur var hamagangurinn, að
stundum fengu íbúamir aðeins nokkurra
klukkustunda frest til að rýma híbýli sín.
Gafst þeim þá aðeins tækifæri til að taka
með sér lausamuni en húsgögn neyddust
þeir til að gefa eða selja fyrir lítið. Tugum
þúsunda var holað niður við borgarjaðrana.
Miðpunkt nýja skipulagsins myndaði höll
Ceausescus. Hún átti að hýsa ráðuneyti
hans, valdastofnanir flokksins og íbúðir fyrir
frammámenn. Höllin er þriðja stærsta bygg-
ing heims en aðeins Pentagon við Was-
hington D.C. og Pótala í höfuðborg Tíbets
eru stærri. Höllin er tæpir 90 metrar á hæð
og 270 metrar á breidd, með um 2.000 salar-
kynnum á 16 hæðum en þar af eru fjórar
neðanjarðar. Sumir móttökusalanna rúma
nokkur þúsund manns. Ekkert var til spar-
að, gólf voru lögð dýrum marmara og veggir
og loft skreytt eðalviði. Þegar gengið er
þarna um gólf verður manni óneitanlega
hugsað til rúmenskrar alþýðu sem mest
mátti líða fyrir þessa hugaróra valdhafanna.
Framkvæmdimar juku á örbirgð fólks en
húsnæðis-, matvæla- og orkuskortur var
geigvænlegur.
Þorp og bæir í Rúmeníu urðu einnig fyrir
barðinu á stefnu Ceausescus. í lok sjöunda
áratugarins kynnti hann áætlun um að eyða
6.300 þorpum og safna íbúum þeirra saman í
120 borgir. Framkvæmdin hófst þó ekki fýr-
ir alvöru fyrr en 1988. Þá kallaði hún fram
mikil mótmæli, einkum frá hinum fjölmenna
ungverska minnihluta í landinu en einnig er-
lendis frá. Það var svo andkommúníska mót-
mælaaldan í Austur-Evrópu haustið 1989
sem bjargaði flestum þorpunum.
Berlínarmúrinn féll 9. nóvember 1989 og
um miðjan desember kom til fyrstu fjöl-
mennu mótmælanna í Rúmeníu. Til að snúa
vörn í sókn lét Ceausescu smala hátt í
100.000 manns saman á fund hinn 21. desem-
ber. Hann hélt ræðu og var henni sjónvarpað
beint. En vopnin snerust í höndunum á hon-
um. í hópi fundarmanna voru mótmælendur
sem með hrópkórum trufluðu forsetann.
Hann hætti lestrinum í miðjum klíðum, út-
sendingunni var hætt og blóðug átök brutust
út. Stærstur hluti hersins snerist gegn for-
setanum, sem lagði nú á flótta. Hann náðist
og á jóladag var hann ásamt eiginkonu sinni
tekinn af lífi. Fyrst voru þau jörðuð undir
dulnefni í einum stærsta kirkjugarði borgar-
innar en nú er búið að merkja leiðið. Bylting-
in í Rúmeníu kostaði rúmlega 1.000 manns
lífið.
Ceausescu er fjarri því að vera eini ein-
ræðisherrann sem átti sér þann draum að
umskapa höfuðborg sína. Til dæmis tóku
Stalín og eftirmenn hans til hendinni í
Moskvu og létu „rýma til“ fyrir flokksbygg-
ingum og breiðstrætum. Þá vildi Mússólíní
enduskipuleggja Rómaborg og kunnar eru
tillögur Alberts Speers að nýrri Berlin sem
hann vann fyrir Hitler. Lítið varð þó úr
framkvæmdum hjá Hitler og Mússólíní.
Hvers vegna tókst Ceausescu það sem
hinum mistókst? í fyrsta lagi hafði hann
meira næði heldur en fasísku einræðisherr-
arnir þar eð hann stóð ekki í styrjöldum.
Þaulskipulögð lögregla, leyniþjónusta og her
auðvelduðu honum einnig leikinn. Hinu má
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 17. JANÚAR 1998