Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.1998, Blaðsíða 13

BRÚIN á Bústaðavegi yfir Kringlumýrarbraut. Glæsileg hönnun og vönduð framkvæmd.
NESJAVELLIR. Varanleg steinsteypa er forsenda orkuframkvæmda.
ALKALÍSKEMMDIR ERU EKKI
LENGUR VANDAMÁL Á
ISLANDI
Af hverju steinsteypu-
nefnd? Alkalískemmdii' í
steinsteypu voru fyrst
uppgötvaðar í Bandaríkj-
unum á fimmta áratug
þessarar aldar. Danir
sýndu á sjötta áratugnum
fram á að slíkar skemmd-
ir væru fyrir hendi í Danmörku og settu á fót
nefnd sem átti að vinna gegn grotnun stein-
steypu. Þegar Haraldur Ásgeirsson verkfr.
réðst til atvinnudeildar Háskóla íslands og
síðan Rannsóknastofnun byggingariðnaðar-
ins þegar stofnunin var sett á fót 1965 þekkti
hann til þessara mála frá Bandaríkjunum.
Mælingar á íslenskum steypuefnum sýndu
að sum þeirra gætu verið alkalívirk. Því var
fengin ráðgjöf frá Danmörku. Gunnar Idorn,
helsti sérfræðingurinn á þessu sviði enn í
dag, kynnti sér aðstæður hér og ræddi við ís-
lenska sérfræðinga. Niðurstaðan varð sú að
skv. danskri fyrirmynd skipaði iðnaðairáðu-
neytið steinsteypunefnd í byrjun árs 1997.
Verkefni hennar var að rannsaka „þenslu og
þar af leiðandi grotnun í steinsteypu“.
Steinsteypunefnd hefur frá upphafi kostað
alla sína starfsemi sjálf. I henni sitja auk Rb
stærstu notendur og framleiðendur stein-
steypu: Landsvirkjun, Vegagerð ríkisins,
Borgarverkfræðingur, Sementsverksmiðja
ríkisins, Vita- og hafnamálastofnun (nú Sigl-
ingamálastofnun) og sem einn aðili steypu-
stöðvamar BM Vallá og Steypustöðin ásamt
Björgun hf. og komu fyrirtækin inn á seinna
stigi. Meginverkefni nefndarinnar frá upp-
hafi hefur verið að fjalla um tillögur að rann-
sóknaverkefnum sem síðan hafa verið fram-
kvæmdar af Rb, kosta þær og ákvarða um
nýtingu niðurstaðna. Þannig hefur nefndin
staðið fyrir flestum þeim rannsóknum er
varða endingu og viðhald steinsteypu sem
framkvæmdar hafa verið hérlendis og hefur
starfsemin alfarið farið fram á hlutlausum
vísindalegum grundvelli.
Áhrif á þrówn
steypuiðnaðarins
Árangur af störfum nefndarinnar verður
að teljast mjög góður og dæmi um það að
fjárfesting í rannsóknum getur gefið mikinn
arð. Meginárangurinn er sá að við getum al-
mennt notað íslenskt hráefni til steypugerð-
ar án þess að óttast alkalískemmdir.
Það er sammerkt öllum löndum, þar sem
alkalískemmdir hafa komið fram að það hef-
ur alls staðar tekið langan tíma að sanna að
alkalískemmdir væru fyrir hendi og flestir
hafa verið vantrúaðir á notagildi slíkra rann-
sókna þar til á reyndi. Þannig var það einnig
hérlendis. Miklar rannsónir fóru fram án
þess að vitað væri að alkalískemmdir væru
raunverulegar hér á landi. Það var fyrst 1976
sem sannað var að alkalískemmdir væru fyr-
ir hendi hér. í lok árs 1978 kom síðan út
skýrsla sem sýndi að þetta væri alvarlegt
vandamál í húsum á Reykjavíkursvæðinu. Þá
voru fyrir hendi rannsóknaniðurstöður, sem
gerðu það kleift að grípa strax til fyrirbyggj-
EFTIR HÁKON ÓLAFSSON
Steinsteypunefnd hefur starfað í 30 ár en verkefni
hennar var að rannsaka þenslu og þar af leiðandi
grotnun í steinsteypu sem olli húsbyggjendum miklu
tjóni á tímabili.
ALKALÍ- og frostskemmdir í steyptum þakkanti. Algeng sjón áður fyrr, en sést vart lengur.
BORGARLEIKHÚSIÐ, vel heppnað samspil
klæðningar og steinsteypu.
andi ráðstafana, sem síðan hafa dugað
þannig að ekki er vitað um skemmdir af
þessu tagi í húsum sem hafa verið byggð síð-
an. Af öðrum meginniðurstöðum starfsins
má nefna notkun kísilryks þar sem meng-
andi úrgangsefni var breytt í verðmæta iðn-
aðarvöru og samtímis voru gæði íslensks
sements stórlega aukin. Einnig voru á
grundvelli rannsókna settar í byggingareglu-
gerð kröfur til samsetningar steinsteypu
þannig að hún yrði veðrunarþolin og stæðist
frostverkun en frostskemmdir eru algeng-
ustu steypuskemmdirnar hér á landi. Ekki
HALLGRÍMSKIRKJA, glæsilegt mannvirki,
steypt á nokkrum áratugum.
má heldur gleyma þróun virkjanasements en
íslenskt sement hefur verið notað í allar
virkjanir eftir Búrfell (1968) en það er út-
breiddur misskilningur að í þær hafi sement
verið flutt inn. Hafa þessi mannvirki reynst
mjög vel.
Viðgerðir eg
viðhald
Fyrir utan rannsóknir er miðuðust við að
hindra grotnun í nýjum mannvirkjum voru
rannsóknir er lutu að því að stöðva grotnun í
mannvirlgum, sem þegar voru byggð veiga-
mikill þáttur í starfsemi nefndarinnar.
Árangurinn hefur verið góður og liggja nú
fyrir ýmsir valkostir, sem unnt er að grípa til
allt eftir ástandi þeirra mannvirkja sem um
ræðir hverju sinni. Leiðbeiningabæklingar
eru til við Rb og ráðgjafar og verktakar nýta
niðurstöðurnar í störfum sínum. Stærsta ný-
ungin á þessu sviði er væntanlega notkun
vatnsfæla til þess að lækka rakastig í steypu
og draga þannig úr eða hindra grotnun.
Vegna aðstæðna og gerðar íslensks hrá-
efnis hefur að ýmsu leyti þurft að fara aðrar
leiðir en gert hefur verið í öðrum löndum.
Þannig voru Islendingar brautryðjendur við
notkun kísilryks í steinsteypu og voru lengi
þeir einu sem framleiddu kísilryksblandað
sement. Nú er kísilryk fyrirskrifað í mörg
hágæðamannvirki s.s. brúna yfir Stórabelti í
Danmörku. Notkun vatnsfæla til að lækka
rakastig í steinsteypu og þannig stöðva alka-
lívirkni hefur einnig vakið mikla athygli og
hafa ýmsar þjóðir s.s. Japanir, Bretar o.fl.
gert margar tilraunir þar að lútandi. Árang-
ur þeirra hefur þó ekki verið jafn góður
væntanlega vegna þess að þeir hafa einkum
fengist við brýr en við við hús. Munurinn er
mikill á ýmsan hátt.
Stöðugar breytingar
eiga sér stað
I dag er alkalívirkni í steinsteypu verulegt
vandamál í fjölmörgum löndum víðs vegar
um heiminn. Við fslendingar verðum einnig
að gæta okkar og vera stöðugt á varðbergi.
Steinsteypunefnd starfar af fullum krafti.
Steinsteypa er nefnilega það margbrotið og
að mörgu leyti flókið byggingarefni og
breytingar eiga sér stöðugt stað í gerð henn-
ar og gerð mannvirkja þannig að rannsókna-
þörfin verður stöðugt til staðar. Fá bygging-
arefni búa yfir jafn miklum þróunannögu-
leikum. Þess vegna era í flestum löndum
stofnanir, sem eingöngu stunda rannsóknir á
steinsteypu. Verkefni steinsteypunefndar
hafa breikkað nokkuð á seinni áram þótt
endingarmál varðandi alkalívirkni og veðr-
unarþol svo og tæringu bendingar verði
stöðugt kjölfestan. Það er von mín og trú að
störf steinsteypunefndar verði jafn farsæl á
komandi áram og hingað til og að unnt verði
áfram að taka rannsóknir á þessu sviði sem
dæmi um rannsóknir sem skili miklum arði í
þjóðarbúið.
Höfundurinn er forstjóri Rannsóknarstofnunar bygg-
ingariðnaðarins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 1998 1 3