Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 5

Með framförum má telja það, að 2 timbur-
hús hafa verið byggð hjer í stað torfbæja nl. á
Tröllatungu og í Stórafjarðarhorni. I Stór-
holti í Saurbæ var líka byggt stórt timburhús
í ár. Lestrarfjelögin hjer í Tungusveit og
Kollafirði dafna heldur vel; en lítið orð fer af
þeim í hinum hreppum sýslunnar, sem þau
hafa verið stofnuð í, en þau þróast og dafna
máske í kyrþey. Unglingaskólinn á Heydalsá
heldur áfram og eru á honum 10-12 nemend-
ur, einna flest úr sveitinni (Tungusv.) sem
verið hefur. Sigurgeir Asgeirsson er þar
kennari eins og fyrr.“
Áhugavert er að greina hvað vakti mesta
athygli Halldórs á þessum tímamótum. Bú-
skapurinn og helstu áföll sem dunið höfðu yfir
fá greinabestu umfjöllunina í yfirliti hans.
Framfarir heima í héraði og utan þess voru
sérstakt áhugamál Halldórs og umræðu um
þau má finna víða í dagbókum, bréfum og
samtíningsbókum hans. Unglingsskólinn var
einn af þeim fáu sem til voru fyrir þennan ald-
urshóp á landinu á þessum tíma og var Hall-
dór afar áhugasamur um framgang hans.
Aldamótaárið var Halldór í lausamennsku
víða um sveitir og vann þá fyrir sér með vegg-
hleðslu, en hann var annálaður vegghleðslu-
maður og skrifaði meðal annars lærða grein
um handbrögð og aðferðir við vegghleðslu í
Búnaðarritið árið 1906, auk þess sem hann
kenndi á vetrum og hljóp í aðra tilfallandi
vinnu bæði á sjó og landi. En í lok árs 1902
gekk hann að eiga heimasætuna í Miðdals-
gröf, Elínu Samúelsdóttir, og þá breyttist
staða hans öll sem meðal annars kom fram í
umfjöllun hans í dagbókunum um stórvið-
burði ársins.
Áríð 1909
Þegar Halldór var kominn í stöðu hins bú-
andi manns tók hann fljótlega að sér ýmis
trúnaðarmál á vegum sveitarinnar meðal ann-
ars fyrir búnaðar-, verslunar- og lestrarfélag-
ið og sparisjóðinn. Þessi störf gáfu honum
gott yfirlit yfir alla formlega starfsemi innan
sveitarinnar og af yfirliti árisins í dagbókum
hans má greina þessa auknu yfirsýn og skiln-
ing á mannlífinu. Af þessum sökum lengdist
yfirlitið frá ári til árs og því er ekki gerlegt
annað en að taka út valda kafla úr þessari
samantekt ársins 1909. Þegar þarna er komið
sögu var hann farinn að skipta umfjöllun sinni
upp í þrettán kafla. Fyrstu sex voru þessir: 1.
Tíðarfar. 2. Heybirgðir og skepnuhöld. 3.
Heyskapur. 4. Afli. 5. Jarðabætur. 6. Hús-
byggingar.
Um húsbyggingar segir hann:
„6. Húsabyggingar engar teljandi. Verslan-
ir hjer flytja heldur engan við svo þó einstaldr
menn vildu og treystust til að byggja, þá er
við ekki að fá nema þá að panta hann lengra
að fyrir peninga, en þeir meiga heita ófáan-
legir um þessar mundir. I sumar var byggð
kirkja fyrir Tungusveit og Kollafjörð á Kolla-
fjarðarnesi. Hún er úr steini 15 1/2 X 10 al.
Byggðu hana 4 menn frá Reykjavík og með
þeim 2 menn hjer úr plássi (Magnús Lýðsson
og Jón Guðm.son trjesmiður í Tungugröf).
Tóku þeir Reykvíkingar að sjer bygginguna
að öllu leyti fyrir 7050 krónur. Voru þeir við
verkið frá því seint í maí til ágústloka.
Sunnud. 5. sept. var kirkjan vígð af prófasti
Eiríki Gíslasyni að viðstöddum fjölda manns,
líkl. um 400 og tók kirkjan ekki. Síðan hefur
verið messað aðeins tvisvar, og varla messu-
fært fyrir fólksfæð."
Einkenni þessa tímabils var hvað lítið var
byggt af timburhúsum á Ströndum, en það
var sannarlega ekki einsdæmi á landinu.
Flestir héldu sig enn við gamla lagið, þó svo
að timbrið hafi farið að ryðja sér æ meira til
rúms í gömlu bæjunum. Það breytti ekki
þeirri staðreynd að í upphafi tuttugustu aldar
voru timburhús fá og ófullkomin víðast hvar í
sveitum landsins. Aðrir þættir í yfírliti ársins
voru: 7. Verslun. 8. Sýning á búfé. 9. Heilsufar
fólks. I síðasttalda liðnum kemur margt
áhugavert fram:
„9. Heilsufar fólks hjer hefur ekki verið
rjett gott. Kighósti gekk hjer í börnum og
bamaveiki stakk sjer niður, dó þó ekkert úr
því. Kvefsamt hefur líka verið með meira
móti. Brjálsemi á fólki var líka óvenju mikil
(Finnbogi í Arnkötludal varð svo um tíma að
slá varð utanum hann. Ragnheiður vinnukona
á Hrófá varð brjáluð um tíma uppúr barna-
veiki. Guðrún kona í Heiðarbæ sömul. eptir
barnsburð. Jónína á Hvalsá). Fullorðnir sem
dóu hjer í heppnum voru: Elín Jónsdóttir
unglingsstúlka á Heydalsá dó úr tæring 18.
febr. Ingibjörg Markúsdóttir miðaldra kven-
maður, hafði verið brjáluð yfir 20 ár, sveitar-
ómagi með 200 kr. meðlagi, hún dó 3. maí. -
Jónína G. Jónsdóttir vinnukona um 25 ára á
Hvalsá dó 31. maí, lá lengi. Þórður Jónsson
unglingsmaður á Heydalsá, hafði lengi verið
veikur af magnleysi. Fjekk krampa, dó 26.
des.
Helga Jónsdóttir, sem lengi var í Gests-
staðakoti, nú á Kirkjubóli orðin gömul og far-
, «• '' ' > •"•'•’"" 1 ■ ' •' ««**ri»**V’ > í»V ^ é j'*. *■**■£>
r4»y /f '■■’•■' /7 ÁW Av •v*»««v.
^ A- /*•» *y„ m

/ /?r . ^/ííiWíZé »o»t /fðk. X! l
c. , /*< . * t /ý
3
r r r
Jf ■ »•* , ;
%*■> tu *+■■■ y ■■■?/.*>*■■■*
■ /írjt l >U»Írw /'//
i-V' t'zfstl
t*Jl?/yW- s**
fS/ítitr/ s/L, T-cf /f -
«\Í1 * / t % IfV* *» fív/l/tu. *V/ /-
/r«J /Ct »y5«■■%/:.
Mrt »»*>!«., it*M* Y ■•*•'>***£ /***■*%.. //1«« ' ^ y*vA«
| »1 íit-' »Mi éVWrt
ríV’,, »*r*i,- *«>/
/Í«*M *•»» x
/L/bs.' **+**''■■
rrvtJ
-r* wl**^!*»'*
’ li 'fC
S* */«^ML^yíc//, «» fj/ /$*'■%<
IK
• // / . * . •*' mI
nr*jjrt*y mmMw. íty/m /jy **%/*%- »v-'
*•■»***
X.A,
SVEITARBLAÐIÐ Gestur, sem Halldór í Miðdalsgröf hélt úti í upphafi aldarinnar. í því birtist
ákall hans til sveitunga sinna um að takast á við verkefni morgundagsins.
Dagbók Halldórs er eins og margar aðrar dagbækur frá
sama tíma sérlega áhrifaríkur samtímaspegill. Þar opin-
berast hugarheimur manns sem hafbi vökult augafyrir
öllu umhverfi sínu og lét einskis ófreistað að koma at-
hugunum sínum á blað.
lama aumingi dó á gamlársdag. Grímur Jóns-
son á Heydalsá barn á 8. ári mesti aumingi
alla stund; og flogaveikur, dó 30. des. Börn
hafa dáið 2 eða 4 í hreppnum þ(etta) á(rið)
önnur komung. Nú losaði dauðinn okkur loks-
ins við vesalings gagnslitla læknirinn okkar,
sem við höfum í fleiri ár þráð að færi á ein-
hvern hátt nl. G. B. Scheving. Hann veslaðist
loksins útaf eptir langa og þunga legu hinn 24.
jan. Kroppurinn mátti ekki liggja í „Stranda"
mold og var því fluttur suður til Reykjavíkur.
Síðan hafa læknar hjer verið í mestu
kriplingabjörgum. Magnús Pjetursson -
Magnús Júlíusson og Sigvaldi Stefánsson.
Hinum fyrstnefnda veitt embættið; en varð að
sigla til fullkomnari lærdóms."
Halldór minnist á lát héraðslæknisins Guð-
mundar Björnssonar Scheving, en hann hafði
átti í miklum útistöðum við Standamenn árum
saman og var meðal annars sakaður um að
hafa verið valdur að dauða Gríms Ormssonar
á Gestsstöðum árið 1902. Grímur var einn
besti vinur Halldórs og móðurbróðir Elínar
konu hans. Grunur lék á að Scheving hafi gef-
ið Grími of stóran skammt af ópíum eftir að sá
síðarnefndi lagðist þungt haldinn í lok árs
1902 í kóleru sem Halldór nefndi svo. Af
þessu spruttu málaferli sem enduð með því að
héraðslæknirinn var sýknaður af öllum
ákæruatriðum nokkrum árum síðar. En minn-
ingin um atburðina sat greinilega enn í fólki
eins og fram kemur í tilvitnuninni hér að
framan. Lýsing Halldórs á dauða barna er lát-
laus og allt af því afskiptalaus. Þetta á sér-
staklega við þau allra yngstu, þau nefiiir hann
ekki á nafn og tilgreinir ekki dánarmein
þeirra. Slíkt var mjög algengt í dagbókum
hans, jafnvel þegar í hlut áttu nákomnir ætt-
ingjar. Halldór, eins og allir samferðamenn
hans, glímdi við stöðugan ótta að dauðinn
hrifsaði til sín fólk á besta aldri; bæði börn og
fólk í blóma lífsins. Slík tilfinning og reynsla
skyggði á alla umfjöllun Halldórs og annarra
um mannlífið. Þó ekki sé hér kostur á að fara
út í áhrif dauðans á menn eins og Halldór er
fullvíst að hann hafði umtalsverð áhrif á dag-
lega framgöngu fólks og hugsun.
Loks er fróðleg upptalning Halldórs á geð-
veiku fólki í hreppnum og hvernig hann fjallar
um það. Hafa verður hugfast að þennan sjúk-
dóm varð að meðhöndla í heimahúsum, heim-
ilisfólki öllu til mæðu og óþæginda. Halldór
segir frá glímu sinni við geðveikt fólk á mörg-
um stöðum í dagbók sinni svo og í sjálfsævi-
sögu sem hann ritaði upp í eina af samtínings-
bókum sínum. Allt eru þetta átakanlegar lýs-
ingar af umkomulausu fólki sem gjarnan var
hýst í gripahúsum eða afhýsum, fjarri öðrum
heimilisfólki.
Síðar í þessu yfirliti frá árinu 1909 segir
Halldór svo frá sveitaþyngslunum: „Sveitar-
þyngsli eru nú svipuð og næstliðið ár, þarfir á
13. hundr. kr. Þó losnaði hreppurinn við
þyngsta þurfaling sinn nl. „Vitlausu Imbu“.
En altaf kemur eitthvað nýtt ef eldra hverfur,
það er okkar þrautaskerfur, og þyngst að
efnahagnum sverfur." Hér er það búmaður-
inn Halldór Jónsson barmar sér. í bréfi til
bróður síns bar Halldór sig mannalega yfir
ástandinu heima og heiman og velti stöðugt
fyrir sér hvemig hann gæti búið í haginn fyrir
sig og sína. Málefni Ingibjargar bar þar á
góma: „Nú er Ingibj. okkar Markúsdóttir (vit-
lausa) veik, bai-a að hún gæti stigið af stokk-
unum, því það er sama og 200 kr. gróði árl.
fyrir hreppinn. Við verðum líkl. ekki svo
heppnir. Reyna átti að koma henni á Klepp en
þar er meira en fult.“ Síðar í bréfinu, sem
hann hefur trúlega ritað á nokkrum dögum,
bætir hann við: „Nú er Ingibjörg Markúsdótt-
ir dauð, það er mikill ljettir á okkur, þó mikið
sje annað eptir.“
Yfirliti ársins lauk Halldór með umræðu
um eftirtalda liði: 10. Félög og stofnanir. 11.
Sveitaþyngsli. 12. Ábúendaskipti. 13. Kirkju-
byggingar.
Löngun Halldórs og margra samferða-
manna til að takast á við verkefni morgun-
dagsins og óbilandi trú á framfarir vekja
nokkra furðu. Upplýsingin var greinilega far-
in að hafa mikil áhrif á líf alþýðufólks. Þó má
segja að mótlætið hafi oft á tíðum verið svo
mikið að ætla mætti að menn hefðu lagt árar í
bát og draumar þeirra um betri tíð slokknað
átakalítið. En svo var ekki. Halldór og sveit-
ungar hans héldu áfram að byggja upp jarðir
sínar og sveitir og smám saman gengu sveita-
menn óhikað til móts við nútímann og þær
breytingar sem honum fylgdu. Þá var Halldór
Jónsson fallinn frá.
Höfundur er sagnfræðingur.
INGÓLFUR
STEINSSON
HVAÐ
GET EG
GERT?
Þegar ég heyri um allt þetta
tilefnislausa ofbeldi
þá verð ég fyrst reiður:
svona mönnum ætti að stilla
uppvið vegg...
en hvað get ég gert?
hvar er lögreglan ?
af hverju lætur hún þetta við-
gangast?
sitja þeir virkilega í bílunum
þangað til menn koma skríð-
andi?
hvað með borgarstjórnina
sem ég kaus sjálfur ef mig mis-
minnir ekki;
hún ætlar að setja upp mynda-
vélar í febrúar,
það er betra að eiga þetta á
filmu,
þá er hægt að lögsækja,
kemur sér vel fyrir þá sem eru
komnir í hjólastóla eða yfrum
eða búnir að missa vitið.
Éggefst upp,
ég get ekkert gert,
ekkert - nema að horfa í augun
á börnunum mínum,
halda utanum þau
og iáta þau finna hvað mér þyk-
ir vænt um þau.
MYNDIN
UM ÞIG
í djúpi vitundarinnar
er myndin um þig
sýnd milli 3 og 11 lífs míns
um glugga bernskunnar
í blóma leiksins
þegar lífið var stikk og sto
í dansi ástarinnar
þarsem draumar rættust
og dóu svo
í biðstofu reynslunnar
á báðum áttum
fyrir tvo
JÓNÍNA KOLBRÚN
CORTES
EKKI
Augu mætast
Augu sjá
Augu þrá
Augu skiija
Sálin mín, sálin mín
Vitundin, vakir eða sefur
Hugurinn, man eða gleymir
Samviskan fer heim - og þjáist
eða ekki?
Ekki, ekki, ekki
Höfundur er tækniteiknari.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998 5