Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 17

bókmenntum og bókmenntaarfi í Kanada. Al-
þjóðleg kennitala ritsins er ISBN 0-88629-
317-0, og það er fyrsta verkið í fyrn-hugaðri
ritröð um norrænan bókmenntaarf vestan-
hafs (Nordic Voices, volume 1).
Hvernig voru svo bókmenntir þessara ís-
lensku landnema í Kanada? Attu þær ein-
hvern tón sem ekki var að finna í bókmennt-
um annarra þjóðarbrota sem fluttu til Vest-
urheims? Hvernig þróuðust þær þegar tímar
liðu? Hafa þær skilið eftir sig nokkur spor í
kanadískum bókmenntum nútímans?
Þessum spumingum leitast Daisy
Neijmann við að svara í þessu mikla ritverki
sem er 436 blaðsíður að lengd með meginmáli,
skýringum og tilvitnunum og skiptist í 5 kafla.
í fyrsta kafla er gerð almenn bókmennta-
söguleg grein fyrir íslenskum bókmennta-
arfi. Þar verða miðaldabókmenntir íslend-
inga skiljanlega þungar á metum. Þeir ís-
lendingar sem hófu að skrifa sögur á 13. öld
voru afkomendur norskra innflytjenda sem
settust að í auðu og óbyggðu landi á 9. og 10.
öld. Islendingasögurnar fjalla einmitt um
landnámið, um vandamál nýbyggjanna og
það hvernig samfélag sem byggir á lögum og
rétti verður til. Daisy Neijmann rekur síðan
hvernig hin sérstaka vitund íslenskra bók-
mennta, sem á sér rætur í heiðnum tíma
landnámsins, þróast og lifir þrátt fyrir
kristnitöku, siðaskipti og aðra nýja strauma.
I öðrum kafla ritsins, sem höfundur nefnir
Leitin að Vínlandi hinu góða, The Search
For Vinland the Good, er saga landnáms ís-
lendinga í Vesturheimi rakin. Þar er gerð
grein fyrir rómantísku stefnunni í Evrópu og
hinu séríslenska afbrigði hennar, rakin er
saga fyrstu vestuiferðanna og ástæður
þeirra og loks segir frá aðdraganda og stofn-
un Nýja Islands árið 1875.
Til að lifa af flutniriginn frá gamla land-
inu og geta réttlætt búsetu sína í hinu
nýja þurfti ákveðna goðsögulega
staðfestingu. í hinum fyrstu bók-
menntum Vesturíslendinga verða, að áliti
höfundar, einkum þrjár goðsögur fyrirferðar-
miklar. Hin fyrsta þeirra, er sögulegs eðlis:
... og tengist fyrst og fremst landnámi ís-
lands og því að það voru norrænir menn sem
fundu meginland Ameríku. Samkvæmt þess-
ari goðsögu varðveittu Islendingar í þúsund
ár hið innra með sér göfugan frelsisanda vík-
inganna, hugdirfð þeirra, og það sem þyngst
vegur, útþrána ...(Bls. 77).
Onnur goðsögnin byggist á landfræðileg-
um og félagslegum aðstæðum á Islandi:
Samkvæmt henni hefur veðurfar, síendur-
teknar náttúruhamfarir og félagsleg tregða
gert mannlíf á íslandi óbærilegt. Því áttu þeir
sem unnu frelsi og framfórum einskis annars
úrkosta en að yfirgefa ísland. (Bls. 78).
Þriðja goðsögnin er mjög fyrirferðarmikil
í hinum fyrstu bókmenntum Vesturíslend-
inga og eins í blaðaskrifum þeirra:
... og gengur út á að það séu verkin, frem-
ur en fræðilegar útskýringar, sem sýni
merkin, og að allt sem Vesturíslendingar
vinna sér til frægðar sanni gildi þeirra, bæði
sem íslendinga og Kanadabúa... I fáum orð-
um sagt: Vesturíslendingar skulu álitnir
framúrskarandi fólk, bæði á Islandi og í
Kanada. (Bls. 78).
Fjórði kafli fjallar um gæði, umfang og
einkenni íslensku útflytjendabókmenntanna
í Kanada. Og satt best að segja var umfang
þeirra ótrúlega mikið miðað við fjölda inn-
flytjendanna, og verður best skýrt með þeim
gamla innflytjendabókmenntaarfi sem þeir
fluttu með sér. En þessar bókmenntir eru þó
enganveginn allar jafngóðar. Til að rannsaka
hin sérstæðu íslensku einkenni þessara bók-
mennta velur Neijmann ljóðskáldin Stephan
G. Stephansson, Kristján N. Júlíusson (Ká-
inn) og Guttorm J. Guttormsson, og prósa-
höfundana Jóhann Magnús Bjarnason, Guð-
ránu H. Finnsdóttur og Laura Goodman Sal-
verson, sem varð fyrst vesturíslenskra rit-
höfunda til að kveða sér hljóðs á ensku að
einhverju marki.
í Ijósi goðsagnanna þriggja eru þessi ljóð-
skáld og prósahöfundar eðlilega hvert með
sínu marki brennd, Guttórmur J. Guttorms-
son var td. ekki fæddur á íslandi heldur á
Nýja Islandi, þótt allt hans umhverfi og
menningararfur hafi verið Islenskt. Mjög
eftirtektarverð er úttektin á ritum Laura
Goodman Salverson og baráttu hennar við að
fá viðurkenningu til jafns við innfædda rit-
höfunda, þeas. þá sem eru af engilsaxnesku
bergi brotnir.
r
Ifjórða kafla verksins er gerð grein fyir
tilurð Kanadískra bókmennta sem bók-
mennta með þjóðleg séreinkenni. A ára-
tugunum eftir síðari heimsstyrjöld hættu
afkomendur íslensku landnemanna að skrifa
bókmenntir á íslensku. Þjóðemisvitund fólks
breyttist, það leit ekki lengur á sig sem
Vesturíslendinga heldur sem • íslenska
Kanadamenn. Hin séríslenski þráður sem er
spunninn úr langri bókmenntahefð með ræt-
ur í heiðnum goðsögnum verður líka að blá-
þræði. En þó finnast kanadískir nútímarit-
höfundar sem beinlínis sækja sfy-k í íslensk-
ar rætur sínar og varðveita í skrifum sínum
einhver þau einkenni sem má rekja til ís-
lensks upprana og íslenskrar bókmennta-
hefðar. Sem dæmi um slíka rithöfunda tekur
höfundur Kristjönu Gunnars, David Arnason
og Bill Valgardson.
I fimmta og síðasta kafla bókarinnar gerir
Neijmann grein fyrir kanadískri þjóðernis-
stefnu, sem af hálfu hins opinbera byggist á
múltíkúltúralisma, (Sem hreintungumenn
mundu líklega kalla fjölmenningarstefnu!),
þótt frönsk og sérdeilis engilsaxnesk ein-
kenni séu þar ríkjandi. Meginniðurstaða
bókarinnar verður því einfaldlega sú að mik-
ilvægasta menningarframlag íslensku land-
nemanna séu bókmenntir þeirra, og að þær
bókmenntir byggi á eldgömlum landnema-
arfi. Þessi íslenski menningararfur hefur
orðið nokkrum kanadiskum nútímarithöf-
undum styrkur, einkum hinum þremur fyrr-
nefndu, Kristjönu Gunnars, David Amason
og Bill Valgardson. Hversu lengi hin sérís-
lenska rödd kemur til að hljóma, er þó
kannski einungis spurning um tíma.
The Icelandic Voice In Canadian Letters
er metnaðarfullt verk. Höfundur hefur sett
sér strangar kröfur um lærdóm og ályktanir.
Að baki því liggur áralöng vinna og þekking
höfundar á íslenskum, vesturíslenskum og
kanadískum bókmenntum er aðdáunarverð.
Að lokum langar mig til að geta þess að
bókaeign The Jon Bjarnason Akademy var
sameinuð bókasafni Manitobaháskólans þeg-
ar íslenskudeildin var stofnuð. Þar var
Hjörtur Pálsson rithöfundur eitt ár aðstoð-
armaður Haralds Bessasonar. Núverandi
bókavörður íslenska bókasafnsins, Sigi'id
Johnson, réðst að safninu 1975. Hún er fædd
í Kanada, er sjálf Icelandic Canadian og af
þriðju kynslóð Vesturíslendinga, talar ágæta
íslensku og á ættir að rekja til Þingeyinga.
Þessar þrjár merku fræðakonur, Dani,
Hollendingur og Kanadabúi, eni nú verðir
vesturíslenski-a og íslenskra fræða í
Manitoba.
Höfundurinn er rithöfundur og býr í Danmörku.
MÁ RITHÖF-
UNDgRINN
VERA OÞOKKI?
Sænski rithöfundurinn Carina Rydberg gerir grein fyrir
sér og ritverkum sínum á sænskri bókmenntakynningu í
Norræna húsinu í dag kl. 16:00. ELISABETH ALM,
sendikennari í sænsku við Háskóla Islands, fjallar hér
um Rydberg og verk hennar.
ÞETTA er vald. Og það er
svo einfalt, að minnsta kosti
fyrir mig. Penni og minnis-
bók. Þetta er vopn mitt,
eina vopn mitt.“ Ninja-
femínisti kallast sú kona
sem bregst við hótunum og
lítillækkun af hálfu karl-
manns með því að taka upp úr veski sínu
skammbyssu í staðinn fyrir varalit. Hún hafn-
ar því að verða fórnarlamb og sigruð, hún vel-
ur í staðinn metnaðarfyllra hlutskipti sem
böðull og sigurvegari.
Karlmaður forsmáði og brást bæði ást og
vináttu Carinu Rydberg. I stað þess að draga
sig í hlé, auðmýkt og varnarlaus, varð hún
æfareið vegna þess að hann vildi hana ekki.
Og eins og bókmenntaleg samsvörun við
Thelmu og Louise í samnefndri kvikmynd
notaði hún vopn sitt - rithöfundarhæfileika
sína - gegn honum. Nú var nóg komið. Hann
skyldi fá þetta borgað. Þú skalt ekki fara með
mig eins og tusku ...
„En hann þekkir mig ekki, hugsaði ég. Það
er ég sem þekki hann. Og nú skal ég gera það
sem ég get til að svipta hann öllu. Það er of-
beldi. Hefnd.“ (Úr Den högsta kasten.)
Hún gekk of langt, braut gegn bókmennta-
legri bannhelgi og skrifaði bókina „Den hög-
sta kasten“ (Æðsta stéttin) þar sem engum er
hlíft, allra síst henni sjálfri. „Ég er rithöfund-
ur, það eina sem ég get er að skrifa. Það eru
viðbrögð mín.“
„Rydbergsdeilan"
Bókin „Den högsta kasten" er opinská
sjálfsævisaga um ástríðu og svik, varnarleysi
og lítillækkun, vald og umkomuleysi. Bókin er
lykilróman sem ekki þarf lykla að, þ.e.a.s. all-
ar persónur bókarinnar bera sín réttu nöfn.
Hér er enginn skáldskapur - allt er sett fram
sem sannsögulegt, allt hefur verið sagt, allt
hefur gerst.
Bókin vakti mikið uppnám í Svíþjóð og um
hana reis hörð og stundum heiftarleg deila,
„Rydbergsdeilan", vorið 1997. Deilan snerist
um vandamál á borð við: Hvað má skrifa til
birtingar? Hve hreinskilinn og opinskár er
leyfilegt að vera? Og hve vægðarlaus? Verða
bókmenntirnar á einhverjum punkti að beita
sig ritskoðun, dulbúa eða þegja um stað-
reyndir eða er það nauðsynlegt að listin og
bókmenntirnar teljist forréttindasvið þar sem
mönnum skuli frjálst að segja það sem ekki
má segja annars staðar í samfélaginu?
Carina Rydberg skrifaði til að refsa, til að
hefna sín. Hún er mjög snjall rithöfundur og
þess vegna varð hefndin jafnframt mjög gott
ritverk. Þá vaknar spurningin: Leyfist höf-
undi að „misnota“ hæfileika sína og nota
penna sinn til að opinbera viðkvæm mál ann-
arra eða skaða þá, einungis vegna þess að úr
því verði góð bók? Og á forlag að gefa út bók
þar sem höfundur skrifar í augljósu hefndar-
skyni, segir frá einkamálum annarra og út-
hrópar þá? í stuttu máli sagt: Er leyfilegt að
koma fram eins og óþokki í krafti þess eins að
vera að skapa list?
„Den högsta kasten“ er ekki einungis
vægðarlaus lýsing á hinum og þessum nafn-
kunnum einstaklingum úr hópi „fræga fólks-
ins“ í Stokkhólmi. Frásögnin er gegnsýrð af
sársauka og nístandi sjálfsfyrirlitningu sem
sprettur af einangrun og einsemd. Hún snýst
líka um það að þora að rísa upp til varnar og
neita að láta traðka á sér. Bókin snertir í
innsta inni óskir okkar allra um athygli, viður-
kenningu og ást.
Engar þroskasögur
Fyrsta bók Carinu Rydberg var skáldsagan
„Kallare án Kargil" sem kom út 1987. Eftir það
Ljósmynd/Joakim Strömholm
Carina Rydberg
Tungutak Carinu
Rydberg er stílhrein,
skrautlaus og bláköld frá-
sögn, einkum ífyrstu bók-
unum. Harðsoðnara en
hjá Hemingway — karl-
mannlegt tungutak, segja
margir.
hafa komið út eftir hana þrjár skáldsögur sem
einnig hafa vakið mikla athygli: „Mánaderna
utan R“ (1989) „Osalig ande“ (1990) og
„Nattens amnesti“ (1994).
Bækur hennar eru engar þroskasögur.
Kvenhetjur bókanna leitast ekki við að komast
til manns, þær eru engar dugmiklar eða góðar
stúlkur. Carina Rydberg skrifar um skugga-
hliðai- mannsins - um ofbeldi, morð, pyntingar,
blóðskömm, sadómasókisma, hrottaskap,
skemmdarfýsn og mannvonsku. Það eina sem
persónur í bókum hennar geta átt vist er auð-
mýking og niðurlæging. Ritverk hennar falla
að miklu leyti undir það sem nú er farið að
kalla „skráckel-litteratur“ (skráck+áckel, þ.e.
hryllings+viðbjóðsbókmenntir) í sænskum
bókmenntum síðustu ára.
Tungutak Carinu Rydberg er stílhrein,
skrautlaus og bláköld frásögn, einkum í fyrstu
bókunum. Harðsoðnara en hjá Hemingway -
karlmannlegt tungutak, segja margir. Þar eru
engar nákvæmar lýsingar, skýringar eða
skreytingar. Engar ábendingar né heldur rök-
leiðslur höfundar frammi fy'ir lesendum. Nán-
ast engin lýsingarorð, engir litir og engin lykt.
En í undirtextanum, á bak við prósann, sem
virðist svo einfaldur og kaldur, leynist hið geig-
vænlega. Um „Nattens amnesti“ sagði ritdóm-
ari einn: „Það er sem lesandinn hafi vörtótta
froskpöddu í maganum og eigi alltaf von á þvi
að hún taki aftur undir sig stökk svo að innyfl-
in herpist í uppköstum."
Um ritstörf sín segir Carina Rydberg sjálf:
„ðll mín skrif eru um ástina, hversu undarlega
sem það kann að hljóma.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998 1 7