Lesbók Morgunblaðsins - 28.02.1998, Blaðsíða 7

ar“, eins og höfundur Tistransrímna hefur
gert. Skáldið á að „búa til viðburði" sjálft
„þegar þörf gjörist“ en ekki binda sig við sög-
una sem ort er út af. Skáldið á auk þess að
„skapa hið innra líf þeirra manna, er sagan
nefnir, til að koma sem bestri skipun á efnið
og geta síðan leitt það í Ijós í fagurlegri og al-
gjörðri mynd, ella verða rímumar tómar rím-
ur en aldrei neitt listaverk“.
Jónas gerir með öðrum orðum kröfu um
frumleika og fagran smekk en að hans mati er
form rímnanna svo staðnað og þröngt að það
heftir skáldið. Frumleiki var á þessum tíma
ung og nánast ný hugmynd í íslenskri bók-
menntaumræðu. Þetta er rómantísk hugmynd
og tengist því að skáldið - sjálfsvitund þess,
hugsanir og innra líf - varð æ fyrirferðar-
meira í skáldskapnum á kostnað hins þjóðfé-
lagslega og trúarlega fræðsluboðskapar upp-
lýsingarinnar. Raunar hafði upplýsingarfor-
kólfurinn sjálfur, Magnús Stephensen, verið
einn helsti - og fyrsti - boðberi þessarar hug-
myndar í byrjun nítjándu aldarinnai’. í grein
sinni, „Um Snilld í Grafminningum og Skáld-
mælurn", sem birtist í tímariti hans, Klaustur-
póstinum árið 1820, talar hann um að skáld-
skapur eigi að vera fullur af „kjarnmiklum,
snotrum og samanfergðum þönkum, oft sem
fóstrum víðförullar, stundum flughárrar og
djúpsærrar hugmyndunar höfundsins". (Let-
urbreyting mín.) Einnig talar hann um að
skáldskapurinn eigi að vera afurð „eigin
ímyndunar" höfundarins.
Þótt undarlegt megi virðast má sem sagt
kalla Magnús Stephensen upphafsmann róm-
antíkurinnar, og sennilega frekar en Fjölnis-
menn.
imyndunarafiið spillt
og saurgað
í grófum dráttum skiptir Jónas umfjöllun
sinni í tvennt í dómnum, annars vegar fjallar
hann um efni rímnanna og hins vegar um
form þeirra.
Niðurstaða hans um efnið og efnistökin er
mjög skýr; Sigurður hefur ekki sýnt góða
skáldlega dómgreind með vali sínu á sögu til
að yrkja út af og úrvinnsla hans er hvorki góð
né frumleg. Reyndar segir Jónas að sagan sé
svo „einslds verð og heimskulega ljót og illa
samin, að hennar vegna stendur á litlu, hvem-
ig með hana er farið“. Jónas gagnrýnir sög-
una á sömu forsendum og Magnús og aðrir
upplýsingarmenn; hún er upplogin og sam-
ræmist ekki veruleikanum sem íslendingar
lifa og hrærast í. í henni er til að mynda að
finna eitthvert dýr sem fer ógurlega í taug-
arnar á Jónasi: „Þetta dýr er ekki ósvipað
rímunum sjálfum: það er með merarhálsi og
hvalshöfði, og hræðilega afturmjótt, með
hala-komi, og allt saman þakið skeljum.“
Jónasi þykir form rímnanna ekki slæmt að
öllu leýti: „n'mumar era liðugar, og smella
töluvert í munni, víða hvar.“ Hann segist ekki
hafa fundið skothend erindi og höfuðstafir
standi ekki skakkt, nema á einstaka stað. En
þar með er ekki öll sagan sögð. Það er lítill
vandi að standast þessar kröfur, heldur Jónas
áfram í umvöndunartón, þegar allt er látið
fjúka sem heimskan lætur manni detta í hug.
Jónas tínir svo saman kenningar sem ekki era
réttar eða hreint „moð“. Hann telur upp lýs-
ingarorð sem era einungis notuð til að fylla
upp í kenningar og hijóðstafi, burt séð frá
merkingu þeirra. Hann nefnir svo „eitt sem
aldrei á að sjást í neinum skáldskap: að áhersl-
an lendir á röngum stað“. Svo fellur þungur
dómur um Sigurð þar sem Jónas segir:
„Imyndunaraflið hlýtur að vera allt saman
gjörsamlega spillt og saurgað, áður en það geti
farið að skapa þvílíkar ófreskjur."
Ekki að öllu leyti róttmætt
f lok dómsins segist Jónas vona að
hann verði einhverjum til viðvöranar
sem ætli að fást við rímnakveðskap
eftirleiðis. Hann segir sér ofbjóða
þegar hann fari að hugsa um að
þetta séu elleftu rímur Sigurðar
Breiðfjörðs. „Hvílík vanbrúkun á
skáldskapar-listinni!“ segir hann,
„hvílíkt hirðuleysi um sjálfan sig og
aðra - að hroða svona af kveðskapn-
um, og reyna ekki heldur að vanda
sig og kveða minna.“
Jónas segir rímnaskáldunum stríð
á hendur: „Leirskáldunum á ekki að
vera vært.“ Og hann segir að þeim
muni varla verða það úr þessu, nema
þau bæti ráð sitt. Að lokum segir
hann í hótunartón: „Höfundur þess-
ara orða, skal að minnsta kosti heita
á hvern, sem fyrstur verður til, að
láta prenta nýjar rímur, svona illa
kveðnar, að taka þær, ef hann lifir,
og hlífa þeim ekki, heldur leitast við,
að sýna almenningi einskisvirði
þeirra, og hefna svo landsins og
þjóðarinnar fyrir alla þá skömm,
sem hún verður fyrir af slíkum
mönnum."
Ekki er víst að kveðið hafi verið
fastar að orði í íslenskum ritdómi
síðan. Jónas lítur svo á að hér sé
heiður þjóðarinnar í veði; rímumar
era ósómi sem verður að spoma við.
En eins og áður sagði hafði Jónas
ekki erindi sem erfiði. Þrátt fyrir að
mörg helstu skáld og áhrifamenn í
íslenskum bókmenntaheimi hafi um
langt skeið flutt áróður gegn rímun-
um lifðu þær góðu lífi. Sama ár og
Magnús Stephensen lést fóru menn
að prenta rímur í gríð og erg. Og til
merkis um stöðu rímnanna seinna á
nítjándu öldinni er að lærð skáld á
borð við Benedikt Gröndal Svein-
bjarnarson og Einar Benediktsson
ortu þá rímur.
Gildi dómsins er kannski fyrst og fremst
fólgið í því að í honum sjáum við glöggt
árekstur tveggja menningarheima, eins og
Páll Valsson bendir á í þriðja bindi íslensku
bókmenntasögunnar. „hinnar gömlu (og
stöðnuðu) bókmenntahefðar á íslandi og svo
hinna nýju rómantísku skáldskaparkrafna,..."
Einnig er bent á í Bókmenntasögunni að það
verði að taka gagnrýni Jónasar á Sigurð með
nokkram fyrirvara vegna þess að hún var að
öllum líkindum hluti af stærri deilu sem
Fjölnismenn áttu í við Sigurð. Sigurður sner-
ist strax gegn Fjölni, líkt og margir íslend-
ingar, og orti níð um hann. Kvæði hans,
Fjölnis rjóma, lýkur á þessari beittu vísu:
M kveð eg nú til þessa yður,
sem þekking hafið ritum á:
Kveðum við hann svo norður og niður,
að Nástranda bæli gisti sá.
Líklegt má telja að ritdómur Jónasai- sé lið-
ur í því að svara þessum bölbænum.
Þar að auki er gagnrýni Jónasar ekki að
öllu leyti réttmæt. Tveimur árum áður en rit-
dómur Jónasar btrtist hafði Sigurður lýst
svipuðum skáldskaparviðhorfum í formála að
Númarímum. Þar tekur hann undir gagnrýni
á rímurnar sem bókmenntagrein og leggur
áherslu á frumleika. Rétt eins og Jónas talar
hann um að rímnaskáld þurfi ekki að „þræl-
binda ljóð sín við bókstafi sögunnar". Skáldið
á hins vegar að prýða rímumar með „sjálf-
smíðuðum samlíldngum, snillilegum Eddu
greinum og snotrum þönkum yfir tilburði sög-
unnar.“ Er sumt í þessum formála svo sláandi
líkt því sem Jónas segir í dómnum að maður
fær það á tilfinninguna að Jónas hljóti að hafa
lesið hann og jafnvel haft hann til hliðsjónar
við ritun dómsins. Hvort Sigurði hafi svo tek-
ist að fylgja þessum nýju skáldskaparkröfum
eftir í skáldskap sínum er erfiðara að dæma
um; að mati Jónasar hafði hann verið fjarri
því fjórum árum áður í Tistransrímum.
Sigurður Breiðfjörð
Jónas Hallgrímsson
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
VICTOR Cilia sýnir málverk í Hafnarborg.
FRÁ ÓRAVÍDDUM
GEIMSINS TIL
HINS SMÆSTA
MYNDLISTARMAÐURINN Victor
Cilia opnar málverkasýningu í
Hafnarborg í dag, laugardaginn 28.
febrúar, kl. 14. A sýningunni era 12
málverk, unnin á þessu ári og því síðasta. Þetta
er sjötta og jafnframt stærsta einkasýning
Victors til þessa. Verkin eru byggð upp á sam-
hverfum formum og mynstram sem listamann-
inum hafa lengi verið hugstæð.
Málverk Victors búa yfir margvíslegum tilvís-
unum í listasöguna. Þau byggjast á ævafornri
mynsturhefð, en mynstur hafa lengi verið notuð
til að túlka náttúrana. Keltar túlkuðu guðdóm-
inn í gegnum skreytilist sína og eins og fram
kemur í grein Auðar Ólafsdóttur listfræðings í
sýningarskrá þá era þessi miðlægu kerfi verk-
anna táknræn fyrir veraleikann í heild sinni,
...“líkt og líkamar í endurreisnarmálverki“. Eða
skreytilist barokktímans. En þó að verk Victors
vísi þannig lengst aftur í listasöguna sækja þau
einnig margvíslegar tilvísanir í merkingarheim
samtímans. „Þannig umbreytast keltneskir
orkusniglar og sólartákn eða fléttumynstur vík-
inga áreynslulaust í gervihnattadiska, lúðra,
stofulampa og ýmiss konar tæknivædd mótt-
tökutæki,11 bendir Auður jafnframt á.
Sjálfur segist Victor líta á tæknibúnað um-
hverfisins sem framlengingu á náttúranni, e.k.
manngerða náttúru. „Verkin era unnin sem
mynstur sem síðan verða að lífrænum formum.
Formin gætu allt eins verið skyni gæddar ver-
ur eða einhvers konar mekanismi. Hugmynd-
irnar sæki ég í mannslíkamann, t.d. eyra, og
tæki eins og gervihnattamótttökudiska, en í
raun minna þau um margt á eyru þar sem þau
skynja og taka á móti hljóðum úr umhverfinu,“
segir Victor. Þau sex ár sem liðin eru frá því að
Victor hóf að mála myndir er lutu lögmálum
samhverfunnar hefur skreytið smám saman
myndhverfst í tákn sem eru dregin frá veru-
leikanum. Með því að vera samhverfunni svo
algerlega trúr má segja að listamaðurinn sé að
brjóta óskráðar reglur myndlistarinnar um það
að fullkomin samhverfa sé ekki list, listin sé
fremur fráhvarf frá reglum. Victor segir að
með því að leyfa sér algert frelsi innan
strangrar reglu um miðlæga speglun myndar-
innar komi hann sífellt auga á nýja möguleika
innan formsins. Á auðum bakgrunninum
hringa sig mjúk og straumlínulaga form, nán-
ast áþreifanlega þrívíð að gerð. Litirnir gefa
tóninn fyrir lögun og eðli formsins. Grænir og
gulir litir tengjast jörðu, blár er loftkenndur og
rauði liturinn reisir tignarlegan cosmos á sti-ig-
ann. í verkunum býr heimur sem nær frá
smæstu lífsformum til hinna stærstu.
UOÐ, SKULPTURAR
OG TEIKNINGAR
ÞÆR Kristín Jóna Þorsteinsdóttir, ljóð-
skáld, og Sigrún Guðmundsdóttir,
myndhöggvari, standan saman að sýn-
ingu á Ijóðum, skúlptúram og teikning-
um í Sverrissal Hafnarborgar. Sýningin verður
opnuð í dag kl. 14 og stendur til 16. mars.
Sigrún sýnir skúlptúra og teikningar. Verkin
tjalla um form mannslíkamans í mismunandi
stöðum og eru steypt í brons og gips. Módel-
teikningarnar era unnar með koli. Sigi-ún lauk
námi frá Statens Kunstakademi í Osló árið
1969. Hún hefrn’ kennt við Myndlistaskólann í
Reykjavík frá 1972 og Myndlista- og handíða-
skóla íslands frá 1983.
Kristín sýnir ljóð, örsögur og smásögur.
Ljóðin eru sett upp í ramma og sögurnar era
bundnar inn í handunnar bækur. Verkin era
samin á síðustu 2 árum. Kristín hefur starfað
sem slagverksleikari undanfarin 7 ár en Ijóð
sín hefur hún lesið upp víða og ljóð hennar hafa
birst í Lesbók Morgunblaðsins.
EITT af bronsverkum Sigrúnar Guðmunds-
dóttur á sýningunni i Hafnarborg.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. FEBRÚAR 1998 7