Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Blaðsíða 14

Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Blaðsíða 14
SKALDIÐ FRA LAXAMÝRI Um það bil 35 árum eftir að Jónas Hallgrímsson lést, fæddist ættingi hans, Jóhann Sigurjónsson, hinn 19. júni 1880, sonur stórbóndans Sig- urjóns Jóhannessonar á Laxamýri, og þar óx hann upp. Hann hlaut ýmsa upp- fræðslu hjá Jóhannesi bróður sínum í for- eldrahúsum og dvaldist einn vetur hjá Áma Bjömssyni presti á Sauðárkróki. Sautján ára settist hann í annan bekk Latínuskólans í Reykjavík, haustið 1896, og lauk þar prófi með góðum árangri úr fjórða bekk, vorið 1899. Hélt hann þá um haustið til Kaup- mannahafnar, hóf nám við Landbúnaðarhá- skólann þar og hugðist verða dýralæknir, en fjórða bekkjar prófið nægði Jóhanni til inn- göngu í þann skóla. Jóhann hætti námi sínu við Landbúnaðarháskólann 1902 og átti þá að- eins eftir eins árs nám til lokaprófs. I Danmörku kynntist Jóhann konu sinni. Hún hét Ingeborg Blom, átta ámm eldri en Jóhann, og kölluð Ib. Þegar þau Jóhann hitt- ust fyrst var hún gift skipstjóra sem hét Thiedemann en hún skildi við hann og hóf sambúð með Jóhanni. Þau giftu sig 5. nóvem- ber 1912. Jóhann og Ib eignuðust ekki böm en Jóhann hafði áður en hann kynntist Ib, eignast stúlkubarn með norsk- eða sænskætt- aðri konu sem var nefnt Gríma og lést 1975. Jóhann fer ungur utan, árið 1899, aðeins 19 ára gamall. Hann átti í fyrstu í mildum erfið- leikum með að aðlagast Kaupmannahöfn en sigraðist með tímanum á þeim í fullkomnara mæli en flestir landar hans. I Danmörku byrj- ar vegur hans sem skálds og þá fyrst og fremst sem leikritaskálds. Það sem hefur átt sinn þátt í því að Jóhann einbeitti sér að samningu leikrita er eflaust hin mikla frægð skandinavískra leikritahöfunda, t.d. Strind- bergs, Ibsens og Bjömsons og það að í þess- ari bókmenntagrein var skemmsta leiðin í átt til skáldfrægðar og auðs. Hann samdi annað- hvort á dönsku eða íslensku og notaði þrjú bókmenntaform fyrir utan leikritin: Ijóð, æv- intýri og spakmæli. Ljóðin sem hann samdi þóttu frumleg og sérstæð á sínum tíma en vöktu ekki mikla athygli. En síðar kom í ljós að hann var á undan samtið sinni sem Ijóð- skáld pg Jóhann Hjálmarsson segir í bók sinni, íslensk nútímaljóðlist, að íslensk nú- tímaýóðlist hafi byrjað með ýóðinu Sorg eftir Jóhann Sigurjónsson. Jóhann gaf aldrei út Ijóðasafn, birti aðeins nokkur Ijóð í blöðum og tímaritum og væri því mögulegt að álykta sem svo að hann hafi aldrei tekið ljóðagerð sína það alvarlega að ástæða sé fyrir aðra að gera það. Tíminn hef- ur þó leitt í ljós að sum Ijóða Jóhanns eru með því besta í íslenskri ljóðagerð. Jóhann mun hafa ort ljóð í skóla og ef til vill þegar á barnsaldri og haft er eftir honum að áður en hann sigldi til Kaupmannahafnar hafi hann skrifað fyrsta leikritið og var það leikið við einhverja félagsskemmtun í Reykjavfk. Það leikrit nefndist Skugginn. Næsta leikrit hans og hið fyrsta sem kom á prent, á dönsku, heitir Rung læknir. Jóhann hafði lifað í aldar- fjórðung þegar hann fékk þetta leikrit útgefið hjá útgáfufyrirtækinu Gyldendal sem þá bar ægishjálm yfir öll önnur bókaforlög á Norður- löndum. Að fá bók útgefna hjá Gyldendal þótti á þessum tíma fullgild skáldleg viður- kenning. Áður en Jóhann sendi Gyldendal handritið fékk hann Bjömsteme Bjömson til að líta á það og mögulegt er að Jóhann hafí fengið leikritið gefið út vegna meðmæla Bjömsons. Gunnar Gunnarsson segir að mis- smíðar á Rung lækni séu auðfundnar, ekkert leikhús vildi sinna leikritinu og það komst ekki á leiksvið fyrr en 25 ámm síðar og þá að- eins á tilraunaleiksvið. Tveimur árum eftir að Rung læknir birtist, kom Bóndinn á Hrauni út. Gunnar Gunnarsson segir um það leikrit að efnið sé útþvælt og Jóhann nái engum „verulegum andhita í meðferð efnisins" og að vettlingatökin í Rung lækni séu jafnvel skáld- legri! A þessum tíma er Jóhann farinn að EFTIR EYÞÓR RAFN GISSURARSON Jóhann Sigurjónsson blómstraði sem leikritaskóld með Fjalla-Eyvindi. Sumarið 1911 hafði hann lokið við leik- ritið ó dönsku. Hann fékk þó Gunnar Gunnarsson til að skrifa það ó íslensku og fékk Gunnar eina krónu í kaup ó dag. Attu þeir tveir miklar ónægjustundir við verkið. JÓHANN Sigurjónsson. hugsa um Fjalla-Eyvind, fyrstu drögin að honum urðu til veturinn 1909-1910. Gunnar Gunnarsson segir að til sé sérstök tegund listaverka sem ekki verði lýst betur en með því að segja að þau hafi orðið til fyrir „guðs náð“ og að Fjalla-Eyvindur hafi öll ein- kenni slíks listaverks: einfeldnina, sakleysið jafnvel í syndinni og raunþungann." Listaverk af því tagi geta um leið verið meistaraverk; þau þurfa ekki að vera það. Þau yfírgnæfa jafnvel meistaraverk. Það er svo langt frá því að öll meistaraverk séu til orðin fyrir náð guðs! Skáldverk eins og Fjalla-Eyvindur haida sigengan veginn innan vébanda listarinnar einnar saman; þau geta brotið tilfínnanlega í bága við strangar lista- kröfur, án þess að á þau falli. Þau taka til hjarta, hugar, vits og sálar í einu, en einkum til hjartans. Þau eru sá auður mannkynsins sem allt um bætir og síst má án vera. Sumarið 1911 hafði Jóhann lokið við Fjalla- Eyvind á dönsku og skilað handritinu. Hann fékk síðan Gunnar Gunnarsson til að skrifa það á ísjensku og fékk hann eina krónu á dag í kaup. Áttu þeir tveir miklar ánægjustundir við þá iðju. Og var orðið svo þröngt í búi hjá Jóhanni að hann varð að veðsetja innan- stokksmuni sína, ábreiðan hvarf af rúminu, spegillinn af veggnum, silfur-vindlingaveski Jóhanns úr vasanum og fleiri smámunir, og að lokum urðu þeir að veðsetja vestin sín en það hafði ekkert að segja, þeir voru að þýða Fjalla-Eyvind á íslensku. Gunnar segir nú reyndar að þetta hafi ekki verið í fyrsta skipti sem Jóhann veðsetti hluti sína. Það kom fyrir eigi allsjaldan að ábreiðan var lögð saman kirfílega og borin til „frænda". Hitti maður Jóhann á götu þá bauð hann ann- aðhvort upp á ölkollu eða spurði: „Býður þú upp á glas?“ Væri því neitað og snúið við vös- um, hló Jóhann og hófst á loft: „Ég get boðið upp á spegil!“ Var þá spegillinn sóttur og bor- inn undir hendinni til sérstaks „frænda“ á Norðurbrú sem mat hann meir en aðrir frændur. Á okkar fyrstu kunningsskaparár- um kom það fyrir oftar en einu sinni að J6- hann bauð upp á spegil! Nokkru seinna var Fjalia-Eyvindur leikinn á Dagmarleikhúsinu og varð það eitt af hinum ógleymanlegustu kvöldum í danskri leiklist. Gunnar Gunnarsson segir að sjaldan hafí frumleik nokkurs skálds verið tekið _af jafn- miklum og verðskulduðum fögnuði. Á næstu árum var leikritið þýtt á níu tungumál og fór sigurför víða um heim. Á eftir Fjalla-Eyvindi undi Jóhann sér við að semja Galdra-Loft. Það var sýnt í Dagmar- leikhúsinu 22. janúar 1915. Fyrir utan tvö ófuligerð leikrit, Mynd- höggvarann og Frú Elsu sem var síðasta verkið sem hann vann að og lauk ekki, var síð- asta fullskrifaða leikritið verk sem Jóhann nefndi Lyga-Mörð og að því er best er vitað samdi hann það að annarra undirlagi, einkum af danskra hálfu og var leikritið sýnt í Kaup- mannahöfn. Voru bókmenntaráðunautar Gyldendals og Konunglega leikhússins hrifnir af verkinu en Leikfélag Reykjavíkur neitaði að sýna það vegna þess að fornsögumar væru svo mikils metnar að það myndi ganga helgi- spjöllum næst að fara að yrkja þær upp. Jóhann var ekki bara skáld, hann reyndi að finna upp hluti sem hann gæti fengið einka- leyfi á og grætt á. Árið 1910 tók hann þátt í franskri samkeppni um að finna upp hættu- GAMLI bærinn að Laxamýri. Þar fæddist Jóhann Sigurjónsson árið 1880. Myndirnar eru fengnar úr íslenskri bókmenntasögu III. lausa hattprjóna og 1916 aflaði hann sér einkaleyfis á rykloki yfir ölglös á veitingastöð- um en notfærði sér ekld tilboð um fjöldafram- leiðslu á þeim. Foreldrar Jóhanns voru gerólíkir að gerð, faðir hans var greindur athafnamaður en móðir hans tilfinningakona og hafði dálæti á skáldskap. Faðir hans taldi fagrar bókmennt- ir sér óviðkomandi og það var sannfæring hans að honum bæri því aðeins að styrkja syni sína til náms að það leiddi til sýnilegs frama svo sem í læknisfræði, guðfræði eða lögræði. Hann gat líka unað við það þegar yngsti son- urinn ætlaði að læra dýralækningar. En þeg- ar hann hætti því og sneri sér að óáþreifan- legum hlut eins og skáldskap þá var góðvild föðurins lokið. Það var ekki fyrr en 1908 þeg- ar þeir feðgar voru lengi samvistum að tók að batna milli þeirra og 1912 var faðirinn orðinn hinn ánægðasti með son sinn, ekki vegna þess að hann legði meira upp úr skáldskap en áður heldur hins að í þetta sinn hafði það leitt til sýnilegs árangurs og upphefðar. Móðirinn skildi hins vegar eðli sonar síns og virðist samband Jóhanns og hennar hafa verið mjög náið og orti Jóhann nokkur Ijóð til hennar. Einnig var kært á milli Jóhanns og Jóhannes- ar bróður hans og skrifuðust þeir á þegar Jó- hann var ekld á Laxamýri. Lífshlaup Jóhanns var ekki langt. Hann dó 30. ágúst 1919, aðeins 39 ára á heimili sínu, Austurgötu 56, í Kaupmannahöfn. Lwnd og lisl Þar hitti ég einn úngan og efnilegan grasa- fræðing, Jóhann son Sigurjóns gamla, og hafði hann safnað allmiklu í sumar og mörgu sjaldgæfu. Hann hafði ákveðið flest rétt, eink- um starirnar og þótti mér merkilegt. Þetta sagði Olafúr Davíðsson í bréfi til Stef- áns Stefánssonar skólameistara 8. ágúst 1898 og er frá því þegar Ólafur kom að Laxamýri skömmu áður þá um sumarið. Jóhann var mikill áhugamaður um náttúrufræði og sýna eftirfarandi erindi það en ljóðið, sem þau eru tekin úr, orti Jóhann þegar hann hafði skoðað bók eftir Benedikt Gröndal, skreytta myndum af öllum dýrum íslands. Hjó Benedikt Gröndal Hann lét mig setjast við lítið borð og iauk upp bókinni sinni. En sérhvert kröftugt og kjarngott orð af kappi ég festi í minni. Á fyrstu blaðsíðu fálkinn var í fógrum drifhvitum klæðum, og tignarhöfuðið hátt hann bar, en heitt varð mér blóð í æðum. Svo fletti hann bókinni, mynd við mynd semmæreðaróságrjóti eða Eygló og himinn í hafsins lind mér hýrlega brosti í móti. Það var sem fuglamir færu af stað og flygju á laufpðum greinum. Það var eins og andvari bærði blað á beinvöxnum, fógrum reynum. Þetta kemur heim við kafla í bréfi Jóhanns til Jóhannesar bróður síns, dagsettu í Reykja- vík 29. nóvember 1896: . . . oft hefur komið fyrir, að ég hef ekki nennt að lesa fögin, en verið að lesa dýra- fræði, grasafræði og trúfræði eftir Ingersoll (Tænk selv o.fl.). Það eru aðeins þrjú fög er ég vanræki aldrei: dýrafræði, enska og stærð- fræði, enda hef ég betur í þeim og er álitinn af bekkjarbræðrum að vera betri í þeim en nokkur annar í okkar bekk. Jóhann var námsmaður í nær öllum grein- um, sérstaklega í stærðfræði, og þegar hann hætti námi sínu í Reykjavík til að leggja stund á dýralæknisfræði sagði stærðfræði- kennari hans að það væri að kasta perlum fyr- 14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. AAARZ 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.