Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 4

SEIÐUR,
SÆRINGA-
MENN OG
SÁLH Rl F
EFTIR GUÐMUND SIGURFREY JÓNASSON
Norræn seiðmenninq var við lýði á íslandi fram að
kristnitöku, en seiðmenn stunduðu lækningar og voru
í senn sálusorgarar oq sálfræðinqar. Fjölkynnqi
Sama var við bruqðið oq fátt óttuðust víkinqar meir
en galdra fjölkunnuqra Sama.
AUNDANFÖRNUM árum
hefur áhugi á seiðmenningu
fornra þjóða farið vaxandi.
Mannfræðingar hafa skil-
merkilega kynnt sér
helgisiði og náttúrutrú
indíána, Sama, Síöeríubúa
og frumbyggja Ástralíu.
Einkum hefur lækningalist og aðferðir þeirra
til að framkalla breytt vitundarástand verið
rannsakaðar af kostgæfni. Það sem einkum
veldur furðu vísindamanna er sú staðreynd að
hugmyndir og aðferðafræði seiðmanna og
seiðkvenna eru áþekkar um heim allan. Hvort
sem litið er til særingamanna inúíta á ísbreið-
um Grænlands, töfralækna Vínlands, seið-
manna í Asíu, Afríku eða meðal þjóða Norður-
álfu hittum við fyrir ótrúlegar hliðstæður í
starfsaðferðum og hugmyndasmíð.
Seiðmenn stunduðu lækningar og voru í
senn sálusorgarar, sálfræðingar og fremstu
listamenn samfélagsins. Rannsóknir í forn-
leifafræði og þjóðháttafræði benda til þess að
aðferðir þeirra séu í það minnsta þrjátíu þús-
und ára. Þær hafa þróast í tímans rás sem
andsvar við sjúkdómum og annarri óáran nátt-
úrunnar. Hliðstæður í aðferðum seiðmanna
gefa til kynna að þjóðir, sem bjuggu við mis-
munandi menningu í ólíkum heimsálfum, hafí
komist að svipaðri niðurstöðu í leit sinni að
leiðum til að bregðast við síbreytilegum vanda
mannlífsins.
íslensk seiðmenning
Norræn seiðmenning var við lýði á Islandi í
rúma eina öld, eða frá landnámi til aldamót-
anna 1000 er kristni var komið á. Fræðimenn
kinoka sér við að fjalla vafningalaust um nor-
rænan átrúnað, enda ritaðar heimildir fremur
brotakenndar og fátt eitt vitað með vissu um
verklag hérlendra seiðmanna. En þrátt fyrir
að sagnir um siði og samfélög heiðinna manna
séu skrifaðar mörgum öldum eftir kristnitöku
má fínna þar lýsingar, gömul minni og orðtök
sem varpa ljósi á átrúnað forfeðra okkar. Að
sjálfsögðu verður að gera greinarmun á þeim
samfélögum þar sem seiðandinn er miðpunkt-
ur alls trúarlífs og þar sem staða hans hefur
vikið aðeins til hliðar. Hér á landi gegndu goð-
arnir forystuhlutverki í andlegum sem verald-
legum efnum, en hafa, eins og að líkum lætur,
átt gott samstarf við seiðfólk og völvur.
Fjölkynngi Sama
Islendingar þekktu vel til þjóða þar sem
seiðmenning var með miklum blóma, t.d. Sama
(stundum nefndir Lappar eða Finnar). Menn
leituðu gjarnan til þessara þjóða til að afla sér
fróðleiks um örlög sín eða fá bót meina sinna.
Víða er sagt frá fólki sem „trúði á fjölkynngi
Finna“ og gerðist „Finnfarar". Fátt óttuðust
víkingar meir en „meginramma galdra fjöl-
kunnugra Finna“. Snorri Sturluson segir frá
því að Rauður hinn rammi, er þótti margfróð-
ur um galdra, hafi jafnan haft hjá sér „fjölda
Finna, þegar er hann þurfti“. Frægt er dæmið
við kristnitökuna þegar reynt er að fá Eyvind
hinn göldrótta til að vinna fyrir kristnidóminn.
Hann segir þá: „Ek em einn andi, kviknaður í
mannslíkama með fjölkynngi Finna, en faðir
minn ok móðir fengu eklö fyrr barn átt.“
Hamskipti
I Heimskringlu segir Snorri Sturluson um
Óðin, sem hann skipar til öndvegis meðal Ása:
„Óðinn kunni þá iþrótt svo að mestur máttur
fylgdi, og framdi sjálfur, er seiður heitir, en af
því mátti hann vita örlög manna og óorðna
hluti.“ Fjölkynngi sína segir Snorri að Óðinn
hafí kennt „með rúnum og Ijóðum þeim er
galdrar heita“. Á öðrum stað segir frá því að
Óðinn skipti hömum: „Lá þá búkurinn sem
sofínn eða dauður, en hann var þá fugl eða
dýr, fískur eða ormur og fór á einni svipstundu
á fjarlæg lönd að sínum erindum eða annarra
manna.“
I íslenskum fornritum er víða sagt frá
mönnum sem „eigi voru einhamir“. Heims-
kringla segir frá því að sendimaður Haralds
konungs Gormssonar hafi farið hamföi-um til
íslands, í hvalslíki. í Vatnsdælu er getið
tveggja Finna er voru byrgðir einir saman í
þrjár nætur í húsi, á meðan þeir fóru hamför-
um frá Noregi til Islands. Meðan á sálfór- un-
um stóð mátti enginn nefna nafn þeirra né
trufla dásvefninn á annan máta. I Edd- unum
segir frá því að ferðalög af þessu tagi geti ver-
ið viðsjárverð því stundum komi fyrir að fólk
týnist af réttri leið og er þá talað um að fara
„seiðvillur". Islenska spakmælið „hugurinn fer
svo sem í hamförum bæði um loft og lög“ er
minni frá þeim tíma er myrkriður (galdrakon-
ur) fóru gandreið í hamnum. í Þorsteins sögu
Víkingssonai- kemur fram að Kolur „var svo
mikil hamhleypa, að hann brást í ýmsra kvik-
inda líki“ og „fór ýmist með vindum eða í sjó“.
Vísindamenn rannsaka sólfarir
Á fyrri hluta þessarar aldar voru flestir
mannfræðingar þeirrar skoðunar að frásagnir
seiðmanna af hamförum um loft og lög væru
ekki marktækar. Þær gengu í berhögg við vís-
indaþekkingu þess tíma og hlytu þar af leið-
andi að vera fjarri öllu sanni. Rannsóknir
dulsálfræðinga ollu gagngerum breytingum á
þessu viðhorfi. Tilraunir með „sálfarir" leiddu
í ljós að vitund mannsins getur skilist frá lík-
amanum og kannað fjarlæga staði. Þannig
ferðir utan líkamans eru rannsakaðar á til-
raunastofum. í einni „út-úr-líkamanum“ til-
raun fór meðvitund tilraunaþegans með
nokkru millibili inn í lokaða járnhirslu og las
þar röð talna sem tölva hafði valið. Tilrauna-
þeginn sneri að því búnu aftur til líkamans og
gat sagt vísindamönnunum frá því hvaða tölur
höfðu komið fram hverju sinni.
Himnaför særingamaiins
Seiðmenn fóru ekki aðeins hamförum til
fjarlægra staða í þessum heimi heldur ferðuð-
ust þeir einnig til annarra heima, sem þeir
álitu ekki síður raunverulega en þann sem við
hrærumst í dagsdaglega. Þannig fóru seið-
menn Grænlendinga ýmist til ljósalandsins á
himnum eða niður í gegnum jörðina til Haf-
andans á botni sjávar. Hendur særingamanns-
Myndlýsingar: Andrés Andrésson
VÍÐA í fornsögunum segir frá því að völvur, stundum nefndar spámeyjar eða vísindakonur,
hafi farið um landið og spáð mönnum forlög sín og árferð eða aðra hluti. Var þá talað um að
ganga til fréttar, að fella blótspán eða að gá blótsins.
ins voru þá bundnar fyrir aftan bak og höfuðið
reyrt fast milli hnjánna. Ljós snjóhússins voru
síðan slökkt og allir sem voru í húsinu lokuðu
augunum.
Áa, grænlenskur særingamaður er bjó við
Hudson-flóa, lýsir himnaförinni með þess- um
hætti: „Þannig er setið lengi í órofa þögn en
eftir nokkra stund taka að heyrast ókennileg
hljóð, hvískur sem kemur langt utan úr geimn-
um, suð og ýlfur. Síðan gellur særingamaður-
inn allt í einu við og hrópar af öllum mætti:
„Ha-la-la, ha-la-la-lé.“ Þá eiga allir í húsinu að
taka undir þegar í stað og segja: „Alé, alé,
alé.“ Þá fer þytur um snjóhúsið og allir vita að
myndast hefur smuga handa sál særinga-
mannsins - smuga sem er kringlótt og þröng
eins og öndunarvök sels - og upp um hana
flýgur sál særingamannsins til himna.“
Máttardýr fornmanna
Seiðmenn fóru einnig hamförum til að út-
vega þeim sem til þeirra leituðu máttardýr eða
verndaranda. Seiðmenn tnáa því að veikindi
stafí yfirleitt af því að viðkomandi persóna hafi
glatað verndaranda sínum og þess vegna sé
nauðsynlegt að endurheimta hann eða verða
sér úti um annan. Til að svo megi verða tekur
særingamaðurinn sér á hendur ferð til goð-
heima og ef allt gengur vel hittir hann þar
máttardýr sem vill gerast vörður sjúklingsins.
Norrænir menn töluðu um fylgjur eða
„hamingjur" manna. Berserkir, hinir harð-
skeyttu stríðsmenn víkinga, voru taldir
„hamrammir". Orðið „berserkur“ þýðir ein-
fald- lega bjarnarfeldur en berserkir voru
einnig nefndir „úlfhéðnar" eða þeir sem klæð-
ast úlfhúðum. Minnir þetta um margt á úlfs-
húðir, hreindýraskinn, skúfa og fjaðrir og ann-
an útbúnað er seiðmenn inúíta, Sama, indíána
og annarra þjóða notuðu til að ná dýpra sam-
bandi við máttardýr sín. Berserkir komu sér í
úlfs- eða bjarnarham og urðu þannig rammir
af afli máttardýra sinna.
í Oddssögu Ólafssonar segir frá dauða Þórs
Hjartar, en við lát hans stekkur hjörtur „úr
skrokknum". Sú trú virðist hafa verið að menn
gætu með hamskiptum hjálpað vinum sínum í
bardögum á fjarlægum stöðum (sbr. dæmi í
Hrólfssögu Kraka og Svarfdælinga sögu).
Ætla má að íslendingar til forna hafi í líkingu
við indíána borið nöfn máttardýra, eins og
nöfnin Kveldúlfur, Örn, Ormur og Björn eru ef
til vill dæmi um.
Sjálfspíslir seiðmanna
Sammerkt með seiðmenningu ýmissa þjóða
eru sjálfsfórn og þjáningar sem særingamenn
verða stundum að leggja á sig til að öðlast
mátt og megin. I Völuspá segir frá því hvernig
Óðinn hékk á tré í níu daga og nætur áður en
honum opinberaðist leyndardómur rúnanna. í
Finnlandi voru vígsluþegar grafnir naktir
undir ís eða hafðir matar- og drykkjarlausir í
helli vikum saman. Indíánar Norður-Ameríku
leituðu visku í einveru náttúrunnar. Þeir stóðu
naktir á fjallstindum og grátbáðu Andann
mikla um að veita sér sýn, linntu ekki látum
fyrr en þeir urðu fyrir vitrun eða fundu ná-
lægð máttardýrs síns. Náskylt þessu er úti-
seta sem er eins manns athöfn og var notuð
hér á landi til að komast í samband við huliðs-
verur náttúrunnar. Á Grænlandi eru þess jafn-
vel dæmi að menn hafi kveikt í sér í þeirri von
að höndla dulmagn seiðmannsins.
Igjúgarjúk, grænlenskur særingamaður,
segir um vígslu seiðmannsins: „Sannrar visku
er aðeins að leita fjarri mönnum, í órofa ein-
veru, og hennar verður aðeins aflað með þján-
ingum. Söknuður og kvöl er hið eina sem getur
gefið mönnum skilning á því sem öðrum er
dulið.“ Hann fullyrðir jafnframt að enginn
verði særingamaður vegna þess eins að vilja
það sjálfur heldur af því að máttaröfl tilver-
unnar kjósi hann til þess.
Hugljóntun og dulrsenir hæfileilcar
Að sögn seiðmanna er markmiðið með písl-
unum dauði eða upplausn á hinu venjulega
egói, hinu falska sjálfí, sem hefur samlagað sig
gersamlega hlutveruleikanum. Kvalirnar
framkalla endurfæðingu - vitundarlega endur-
nýjun - sem gerir seiðandanum mögulegt að
skynja baksvið tilverunnar. Samfara endur-
fæðingunni á sér stað sprenging eða uppljóm-
un hugans. Líkt og jógar Asíulanda tala þeir
um að gylltur og stundum marglitur geisla-
baugur myndist í kiúngum höfuð seiðmanns-
ins.
Áá, Iglulik-eskimói og særingamaður sem
áður hefur verið vitnað til, lýsir þessu þannig:
,^Allir sannir særingamenn verða varir við
birtu í líkamanum, innan í höfðinu eða í heilan-
um, eitthvað sem gerist sem líkist eldbjarma
og gefur hæfíleika til að sjá það er öðrum dylst
sjá með lokuðum augum í myrkri, skyggnast
inn í framtíðina og leyndardóma annarra. Eg
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ1998