Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 17

TIMI, HETJU-
ÍMYND OG
LANDSLAG
í úttekt sinni um barnabókaútgáfuna 1997 rýnir SIGRÚN
KLARA HANNESDÓTTIR einkum í | (Drjá þætti: Tíma sagn-
anna, persónur oq loks landslag sem hefur vakið vaxandi
athygli $em áhrifgþáttur barna- og ung lingabókmennta.
ARIÐ 1997 mátti merkja
nokkra bjartsýni hjá útgef-
endum sem töldu að bóksala
hefði verið með besta móti. I
íslenskum bókatíðindum
voru auglýstar um 50 frum-
samdar bækur þar með tald-
ar endurútgáfur. Myndabók-
um fjölgaði nokkuð og er það ákaflega gleðileg
þróun því þetta er eitt dýrasta form útgáfu sem
til er.
I þessari árlegu úttekt verður leitast við að
skoða nokkra þætti varðandi inntak þeirra
frumsömdu barna- og unglingabóka sem sáu
fyrst dagsins ljós fyrir þessi jól. Verður reynt
að rýna í þrjá þætti: Tíma sagnanna, persónur
- einkum hetjuímyndina - og loks landslag sem
hefur að undanförnu vakið vaxandi athygli sem
áhrifaþáttur í bókmenntum fyrir börn og ung-
linga.
Gamli tíminn og sá nýi
Það er nokkuð athyglisvert hve margir höf-
undar nýrra barna- og unglingabóka líta til for-
tíðar lands og þjóðar til að finna hentuga um-
gjörð um sögur sínar. Menn leita mislangt í sög-
una til að finna hugmyndir að söguefni en fyni
tíð, án mikillar óraunsæn-ai- fortíðarhyggju,
kemur víða íýrir. í raun og veru er þó tíminn
notaður á mjög mismunandi hátt í þessum sög-
um, til dæmis er nútíminn og fortíðin látin
blandast saman á mismunandi vegu í nokkrum
sögum.
Nútíð og fortíð blandast nokkuð saman hjá
Jóni Hjartarsyni í bókinni Nornin hló. Sögusvið-
ið er nútíma Reykjavík en gamla konan, Albína,
lifir í fortíðinni og stelpurnar fá að kynnast
gömlum tíma og viðhorfum í frásögnum og fasi
hennar. Tilgangur þessa samspils er að benda á
skoplega hluti og gera það dálítið spennandi
sem er öðruvísi. Sambland nútíma og fortíðar
kemur líka fyrir í bók Stefáns Aðalsteinssonar,
Kappi á krossgötum, þar sem nútímadrengur-
inn Jói flytur upp í sveit þar sem eingöngu gam-
aldags vinnubrögð eru notuð: „Við kennum
þér,“ sagði afi og hló við. „En það verður
kannski ekki allt eftir tískunni. Við fylgjumst lít-
ið með vélvæðingunni hér á bæ.“ (bls. 37). Til-
gangurinn með þessu samspili er að fræða unga
fólkið um gömul vinnubrögð og nútímastrákur-
inn sem ekkert kann er notaður til að taka á
móti fræðslunni.
Kristín Steinsdóttir setur sína sögu, Vestur í
bláinn, á síðustu öld á tímum vesturfaranna.
Þetta er tími sem talsverð athygli beinist að í
bókmenntum samtímans enda næg söguefni að
finna í þeim miklu umbrotatímum sem þá áttu
sér stað. Sú tækni sem hún notar er að láta tvær
kynslóðir tala saman, hvora með sína þekkingu
og viðhorf. Þóra fer inn á Listasafn Islands og
hverfur inn í eitt málverkið. Þar hittir hún
stúlku sem er á vesturleið og fylgir henni eftir
til ákvörðunarstaðarins í Nýja heiminum. Svip-
aða notkun á tíma fmnum við í bók Önnu Heiðu
Pálsdóttur, Galdrastafir og græn augu. Hún
lætur 13 ára strák úr Kópavogi finna stein sem
á er letraður galdrastafur og fyrir ki-aft hans
hoppar hann aftur í tímann til ársins 1713.
Bæði Anna Heiða og Kristín láta nútímabörn
upplifa allt annan heim en þann sem þau eru
fædd í og þroskast af því að kynnast lífsbaráttu
og kjörum fólks á allt öðrum tímum og við allt
aðrar aðstæður. Anna Heiða lætur sinn strák
vera heldur leiðinlegan, frekan ungling, sólginn
í sitt kók og pizzu, kannski rétt dæmigerðan fyr-
ir þá unglinga sem aldir eru upp í dag. Eftir
dvölina á 18. öldinni breytast viðhorf hans mjög.
Með því að hvor persónan heldur sínum við-
horfum og þekkingu kallast þessir tveir tímar á.
Líklega nota höfundar þennan stíl til að útskýra
Magnea frá Kleifum Kristín Steinsdóttir
betur það sem þeir eru að segja. Þeir gefa sér
að nútímaunglingar eigi erfitt með að skilja
hvernig það var að upplifa sjóveiki, brottflutn-
ing frá heimahögum, eða þá að geta ekki farið í
bað mánuðum saman, sofa við gróf og óhrein
rúmföt og eiga ekki fót til skiptanna. Sjónarhóll-
inn er nútíminn, notaður til þess að útskýra fyr-
ir nútímabörnum söguefnið og skapa saman-
burð.
Magnea frá Kleifum segir sína sögu um Sossu
skólastúlku í gamla tímanum. Sagan er sett um
aldamótin og höfundur þarf ekki að útskýra
neitt fyrir nútíma lesendum. Allt sem þarf að
skýra gerist í höfði söguhetjunnar, henni Sossu.
Þess vegna er saga Magneu meira bókmennta-
verk en þau hin, heilsteypt og meitlað án nokk-
urrar skírskotunar. Hinar sögurnar eru
skemmtilegar og eflaust á margan hátt aðgengi-
legri fyrir unglinga dagsins í dag og það stíl-
bragð að láta nútímafólk flakka inn í annan tíma
eða annan heim er algengt form og mikið notað.
Önnur saga sem gerist í fortíðinni þó ekki sé
farið lengra aftur en 20 ár er Elsku besta Binna
mín eftir Ki-istínu Helgu Gunnarsdóttur. Þetta
er einnig heilsteypt saga þar sem sagan er sögð
af aðalsöguhetjunni í þeim tíma sem hún gerist.
Umhverfið sést allt útfrá sjónarhóli einnar
söguhetju.
Nokkrar sögur sýna líf nútímaunglinga og er
íslenskur nútími dreginn dökkum línum í þeim
flestum, ekki bara þeim sem nú koma út heldur
hefur þetta verið einkenni á sögum sem settar
eru í okkar tíma. í bók Hildar Einarsdóttur, í
öðrum heimi, er drengur - að vísu ekki sögu-
hetjan - að dragast út í óknytti og glæpi og höf-
undur dregur enga dul á þá skoðun sína að það
er fjölskylda hans sem er völd að kvöl drengsins
með skorti á hlýju, viðurkenningu og skilningi.
Einelti er skýrt með sams konar vanlíðan og
erfiðleikum heima fyrir. Sundur og saman eftir
Helga Jónsson segir frá dreng sem er gjör-
sneyddur allri samvisku og sagt frá því sem
sjálfsögðum hlut að hann bæði stelur og beitir
ofbeldi bara sisona, en sagan er hvorki þroska-
saga né til þess fallin að vekja nokkurn til um-
hugsunar. Þetta er ljót lýsing á undirheimum
Reykjavíkur og varla nokkra Ijósglætu að sjá.
Hér er markverðast að íslenskir höfundar eru
farnir að sækja sitt söguefni meira til íslenskrar
fortíðar og sýna hana án einhvers dýrðarljóma.
Líf á íslandi var mjög erfitt fyrir börn og ung-
linga hér áður fyrr og þessi nýja áhersla á fyrri
tíma gefur nútíma börnum og unglingum dýr-
mæta innsýn inn í fortíð lands og þjóðar. En um
leið er það íhugunarvert hvers vegna þeir sem
skrifa sögur sem gerast í nútímanum draga ís-
lenskt samfélag svo dökkum línum sem raun
ber vitni. Mér finnst þar gæta óþarflega mikillar
svartsýni. Börn og unglingar þurfa uppörvun og
hvatningu.
Jón Hjartarson Stefán Aðalsteinsson
Helian
Þegar skoðaðar eru söguhetjur nýrra barna-
bóka þá vekur athygli hversu miklu fleiri stelp-
ur eru sögu-“hetjur“ en strákar. Ef skoðaðar
eru stelpurnar í einum 12 nýjum barnabókum
þá sjáum við að þær glíma af krafti við sína erf-
iðleika, leysa þá og koma sterkari út. Má þar
nefna Sossu skólastúlku sem er ákaflega vel
dregin persóna. Hún finnur til sinna galla og er
sífellt að reyna að bæta úr en lesandinn vill
helst ekki að henni takist að þurrka allt út sem
gerir hana svona einstaklega skemmtilega sem
persónu. Binna er sterk, frumleg og hug-
myndarík en glímir líka við sitt samviskubit og
vill verða betri og hlýðnari en hún er.
Brynhildur í bókinni Brynhildur og Tarsan
eftir Kristjönu Bergsdóttur, stækkar og vex við
að takast á við sína erfiðleika sem eru mjög
miklir og sárir. Þetta er átakasaga um ung-
lingsstúlku sem missir mömmu sína og er send
í fóstur út á land. í stað þess að landsbyggðin
lagfæri alla angist án átaka þarf Brynhildur að
takast á við sjálfa sig og kemur út miklu sterk-
ari og sáttari við sjálfa sig. í vesturfarabók
Kristínar er líka stúlka söguhetja, Magnea,
sem fer til Kanada að flýja undan erfiðu árferði
og illum yfn-völdum á Islandi. Hildur, í sögu
Árna Bergmann um Óskastundirnar, fær óskir
sínar uppfylltar og þarf að glíma við að mega
ekki segja frá því að allir góður hlutir eru henni
að þakka. Hún er líka að glíma við sjálfa sig og
sigrar.
Jafnvel þar sem stelpur eru aukapersónur
eru þær dregnar sem sterkari einstaklingar en
strákarnir. I sögu Andrésar Indriðasonar,
Ævintýralegt samband, er Júlíana miklu at-
kvæðameiri og ákveðnari en aðalsöguhetjan,
Alfur, sem er í raun álfur og á erfitt með að
takast á við það.
Það er í raun aðeins í tveimur sögum þar sem
strákarnir eru sögu-“hetjur“ og komast frá sög-
unni sem þroskaðri einstaklingar en þeir í upp-
hafi. Þar má fyrstan nefna Svein í sögunni
Galdrastafir og græn augu. Hann kemur miklu
tamdari til baka eftir kynni sín af Eiríki í
Vogsósum og hefur lært smávegis mannasiði
frá heimsókn sinni til gamla tímans. Hringur í
sögunni I öðrum heimi fellur betur inn i um-
hverfið en áður enda þótt Dúi, aukapersónan,
nái enn meiri tökum á sjálfum sér og tilverunni.
Jói, sögupersóna Stefáns Aðalsteinssonar, á í
erfiðleikum í upphafi sögu en sveitalífið greiðir
úr vanda hans.
Ekki get ég áttað mig á því hvort hér er um
tilviljun er að ræða eða hvort höfundar eiga
auðveldara með að draga upp þroskasögu með
stelpu sem aðalsöguhetju og óttist frekar að
láta stráka velta hlutum fyrir sér. Höfundarnir
halda ef til vill að strákamir séu að leita að ein-
hverju öðru til að skemmta sér við í bókum en
glímu við sína eigin persónulegu galla. Það er
heldur ekki svo að samband sé milli kyns höf-
undar og þeirrar söguhetju sem hann velur.
Konur velja allt eins að skrifa um stráka og öf-
ugt.
Landslag
Barnabókarannsóknir hafa nýlega beinst að
landslagi sem hluta af sögusviði. Þetta hefur
einkum vakið athygli í'bamabókum frá löndum
eins og Ástralíu þar sem landslag og náttúra
eiga mjög sterkan streng í þjóðlífinu. Á sama
hátt mætti búast við að sjá sterk tengsl milli
landslags, náttúru og söguþráðar í íslenskum
barnabókum enda er það gömul íslensk hefð að
láta náttúruna eiga stóran þátt í mótun sagna.
Nægir þar að nefna sterk tengsl allra Islend-
ingasagnanna við náttúruna þar sem hún á
raunverulegan þátt í framrás sagnanna. Sagan
er staðsett svo nákvæmlega að örnefni eru látin
halda sér.
í þeim barna- og unglingabókum sem út
komu fyrir jólin er íslensk náttúra víða sjáanleg
en^gegnir mismunandi hlutverki.
I sögu Stefáns Aðalsteinssonar er náttúran
tengd fræðsluhlutverkinu. Það er veiddur lax,
farið í göngur og svo framvegis. Hildur í sögu
Árna Bergmann fær eina af sínum óskum upp-
fyllta við að bjarga erlendum ferðamanni sem
hrapar í klettum. Sumar sögur eiga sér ná-
kvæma staðsetningu eins og saga Ónnu Heiðu
um galdrastafina sem gerist á milli Kleifar-
vatns og Krýsuvíkur og höfundur hefur greini-
lega kynnt sér aðstæður til að geta sett söguna
þar. Saga Kristínar Steins gerist öll á ákveðn-
um stöðum bæði heima og í Kanada og rakin
ferð fólksins allt frá Jökuldalsheiði og til Víði-
ness við Winnipeg-vatn og í bókinni er kort sem
sýnir þá leið sem ferðalangarnir fóru. #
I tveimur sögum er sagt frá íslenskum nátt-
úruhamfórum sem hafa áhrif á söguþráðinn,
skriða og snjóflóð. I öðru tilvikinu verður skrið-
an fólki að fjörtjóni en í hinni bjargast drengur
úr snjóflóði eftir að hundar eru sendir til að
leita.
Saga Elíasar Snælands Jónssonar, Töfradal-
urinn, á sér líka sterka skírskotun til landslags
þar sem Bókadalurinn er sögusviðið. I þessum
dal verða allar bækur til. Bókanornin illræmda
vill eyða þeim og hætta er á að allar bækur tap-
ist verði þeim fleygt í Óminnisbrunninn. Elías
notar þjóðsagnaminni til að skapa umgjörð um
sögu sína.
Ein saga er þó sérstaklega tengd íslensku
landslagi en það er saga Andrésar Indriðason-
ar, Ævintýralegt samband, þar sem hraunhóll
er í raun álfabyggð og söguhetjan er álfur.
Landslagið er nátengt sögunni allri og höfund-
ur gerir hraunhólinn að mesta myndarbústað.
Þarna er komið nútímaafbrigði af þjóðsögu og
þannig frá sagt að sagan verður bæði frumleg
og fyndin. Nóg er af hraunhólunum á Islandi til
að vera sögusvið barnabóka og þarna hefur vel
tekist til.
Lokaorð
í þessu stutta yfirliti hefur aðeins verið litið á
nokkur einkenni sem fram koma í nýjum bók-
um sem gefnar eru út fyrir íslensk börn. Flest-
ar þeirra bóka sem út komu núna fyrir jólin eru
mjög „íslenskar" og gætu ekki verið skrifaðar
annars staðar. Bækurnar eru flestar vel unnar,
og fjölbreytnin sýnir okkur að við eigum marga.
mjög góða barnabókahöfunda sem leggja sitt af
mörkum að viðhalda íslenskri bókmenningu.
Sérstök einkenni íslenskra barnabóka eru mik-
ilvæg og það hlýtur að fara að koma að því að
íslenskar barnabækur hljóti þá viðurkenningu
meðal bókmenntanna sem þeim ber.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ 1998 1 7