Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 15

KLETTUR yst í Hábrekknanesi, sem gæti verið bústaður „Odds einbúa“.
að finna á Mýrum. Sunnan í nesinu eða ásnum
við Gljúfurá rís klettarani upp úr aflíðandi
mýrarslakka og vísai- móti suðvestri (3. mynd).
Ekki veit ég til þess að hann hafi nafn. Klettur-
inn dregst saman upp á móti brekkunni og
myndar odd séð frá hlið. Mér hefur dottið í hug
að í þessum kletti gæti Oddur einbúi hafa verið
vættur, og hafi þá tekið nafn eftir einkennum
klettsins, einstæðum og oddlaga.
Nú er ekki auðvelt að sýna fram á að höf-
undurinn hafi haft þessa vættahóla í huga, en
víst er að hann hefur íhugað eðli landvætta, því
þegar Egill reisir Noregskonungi níðstöng
heldur hann þessa tölu: „sný ek þessu níði á
landvættir þær, er land þetta byggva, svá at
allar fari þær villar vega, engi hendi né hitti
sitt inni, fyrr en þær reka Eirík konung ok
Gunnhildi ór landi.“ Skyldu ekki inni eða híbýli
landvætta vera í hólum og klettum? - en hverj-
ir eru vegir þeirra?
Heimslíkanið og sólstöðulínan
Nú verður ekki komist hjá því að víkja að
þeirri tilgátu um heimsmynd fornmanna sem
virðist vera eins og rauður þráður gegnum dul-
mál Egils sögu, og sama á reyndar við fleiri
fomsögur. Við gerum ráð fyrir að landnáms-
menn hafi hugsað sér landnámin í einingum
sem táknuðu lítinn heim í líkingu alheims. Hér
verður ekki reynt að rekja þessa kenningu í
smáatriðum, og þeir sem vilja kynna sér hana
betur geta t.d. gluggað í rit Einars Pálssonar
og grein mína um landnám í Húnaþingi.
Heimsmyndin er hringur og er miðja hans
merkilegur staður, svo sem ætla mætti. Þá
ganga línur þvert um hringinn í gegnum miðj-
una eins og pílárar í hjóli. Ein þessara lína er
hér til sérstakrar umræðu. Hún stefnir suð-
vestur og norðaustur, og er af þeirri gerð sem
ég kalla sólstöðulínu. Það kemur til af því að
hún virðist einkum vera miðuð við stefnu í sól-
setur við sjóndeildarhring á sólstöðum. Ég
kalla hana einnig fjárlínu því henni tengist
frjósemi og vöxtur í heiminum, en hún ber
einnig í sér andstæðuna, tortímingu og dauða.
Þannig er hún beinlínis leiðin inn og út úr
heiminum. I þessari tilgátu felst að landnáms-
menn hafi lagt ákveðið kerfi landmælinga af
þessu tagi í landið, og að tilgangurinn hafi ver-
ið sá að koma á reglu sem samræmdist
máttaröflum alheimsins og tryggja þannig
vaxtarmáttinn.
Fjármögnunarleið Skalla-Gríms
Túlkun mín á táknmáli Egils sögu bendir til
þess að sólstöðu- eða fjárlína Skalla-Gríms hafi
legið til suðvesturs út eftir Digranesinu um
Kveldúlfshöfða og Brákai-sund og út eftir miðj-
um fuðinum. Hún gengur einnig í gagnstæða
átt inn til landsins, og fer nærri Krumshólum
og „Oddi einbúa“ (sjá 4. mynd). Stefna hennar
er reyndar ekki samkvæmt sólargangi í þessum
heimshluta, og er lega línunar einungis ráðin af
táknmálinu. Táknin tengjast tilgangi línunnar,
og kemur þar við sögu gangur sólar og tungls
og vöxtur og eyðing fjár og frænda. Ýmiskonar
streymi eða tilfærslur eftir línunni eru einkenn-
andi og oft í samstæðum eða andstæðum, út
eða inn, og má skilja það í ljósi hinnar tvíbentu
virkni línunnar.
Laxagöngur eru ákaflega táknrænar í þess-
ari hugmyndafræði. Þegar náttúran lifnar við
og máttur sólar er mikill koma laxarnir úr út>
hafinu og ganga á móti straumi upp árnar. Þeir
eru sýnilegt tákn fyrir streymi frjómagnsins,
og þessi andstæði straumur laxa og vatns er
eitt dæmið um gagnstreymi fjárlínunnar. Laxa-
göngurnar fylgja fjárlínu Skalla-Gríms í stórum
dráttum, fara inn endilangan fjörð, slá sér að
vísu nokkuð frá í Hvítá, en nálgast aftur línuna
upp í Norðurá og Gljúfurá. Þar á línunni er
kletturinn sem ég kalla Odd einbúa, og einnig
bærinn Haugar þar sem Sigmundur fylgdar-
maður Skalla-Gríms settist að. Báðir þessir
„menn“ hafa það sérstaka hlutverk í sögunni að
veiða lax. Sigmundur færði sig síðar í Munaðar-
nes, sem er einnig á línunni. Líklega koma
þessir staðir við sögu einungis í þeim tilgangi
að tengja laxagengd við línuna.
Við enda Digraness er Brákarey, en á milli
Ánabrel
lands og eyjar er þröngt sund sem nefnist
Brákarsund. Sterkir sjávarfallasti-aumai-
eru inn og út sundið og leiða hugann að
straumum fjárlínunnar sem liggur þar um.
Bjarni Einarsson (1987) hefur getið sér
þess til að nafnið sé komið til af því að brák
sé áhald til að elta skinn, og að menn hafi
líkt sjávarfóllunum við skinn sem sé dregið
fram og aftur um skoru. Sundið kemur
mikið við sögu og tengist táknum fjárlín-
unnar. Þar var hafskipahöfn, og skipaferð-
ir inn og út fjörðinn verða höfundi mikið
úrvinnsluefni. Skipin flytja vaming og vini
að, en flytja einnig ástvini brott. Þannig
berst Ásgerður inn í Brákarsund í móður-
kviði á skipi fóður síns, en hún varð það
hnoss sem Egill þráði mest, ásamt silfrinu.
Andstæðu þessa má finna í brottsiglingu
Þórólfs úr Brákasundi. Skalla-Grímur hef-
ur hugboð um að þeir muni ekki framar
sjást, enda á Þórólfur ekki afturkvæmt til
íslands. Ef við hugsum okkur að sólstöðu-
línan hafi verið mönnum raunveruleiki,
hefur Þórólfur beinlínis siglt suðvestur
eftir línunni út úr heimi Skalla-Gríms í átt
að dyrum Heljar. Ekki hefði sú ímynd orð-
ið til að létta hug gamla mannsins. Digra-
nes tengist einnig dauða Skalla-Gríms, en
hann var heygður á utanverðu nesinu. Var ekki
eðlilegt að setja hann niður þar sem andi hans
átti greiða leið út úr þessum heimi?
Böðvar sonur Egils fórst á firðinum, og
harmaði Egill hann mikið. Böðvar rak upp á
Einarsnes, en fjárlínan gengur um nesræturn-
ar (sjá kort). Sagan gefur í skyn að skipið og
fórunauta hans hafi rekið suður yfir fjörðinn,
en sérstök öfl hafi beint líki Böðvars á þessa
leið. I sögunni segir að „þá hljóp á útsynningur
steinóði, en þar gekk í móti útfallsstraumur;
gerði stórt á firðinum, sem þar kann oft að
verða“. Hér gangast á andstæðir straumar höf-
uðskepnanna lofts og vatns úr suðvestri og
norðaustri, sem leggjast á eitt til að granda
Böðvari. Þetta er að sjálfsögðu táknrænt fyrir
máttuga strauma línunnai-, enda kemur útsynn-
ingurinn furðu oft við sögu, leynt og Ijóst, og
vísar til sömu merkingar.
Einarsnes er nærri Kveldúlfshöfða, og minn-
ir atburður þessi á innrek Kveld-Ulfs. Sagan er
komin í hring og dauði Böðvars er í senn enda-
lok og nýtt upphaf. Egill ríður með lík sonar
síns út eftir nesinu, og flytur hann þannig áleið-
is til Heljar. Sjálfur gengur Egill hálfa leið út
úr þessum heimi þegar hann ætlar í harmi sín-
um að svelta sig til dauða, en fær þau náðar-
meðul að hann getur horfið aftur til nýs lífs og
yrkir Sonartoirek.
Þrir steinar Skalla-Grims
I síðustu vísu Sonartorreks segir beinlínis að
kerlingin Hel standi á nesinu (Digranesi). í
verkum Einars Pálsonar fræðimanns kemm’
skýrt fram að Hel eigi einmitt sinn stað við suð-
vesturendann á sólstöðulínunni. Þar á einnig að
vera annað tákn, svonefndur þrídrangur, sem
er einhvers konar þrískiptur kíettur úti í sjón-
um. Látum hér liggja milli hluta hvort slíkt fyr-
úbæri er raunverulega til í Borgarfirði, en í
sögunni má finna þrjá steina og fylgir þeim
mikill buslugangur. Hér ég á við þá frægu
steina sem Skalla-Grímur hóf á loft, og alla að
næturlagi. Einn þeirra er steinninn sem hann
sótti einn á báti að nóttu til út á miðjan fjörð
undan Rauðanesi, og kafaði eftir niður á hafs-
botn. Þennan stein notaði Skalla-Grímur sem
steðja, en jái'nvinnsla var ein auðsuppspretta
hans. Annar er steinninn sem hann fleygði í
Brákarsund eftir Þorgerði Brák. Sá þriðji er
steinhellan sem hann skellti ofan á ijársjóð sinn
í Krumskeldu, og var dauður að morgni.
Nú vill svo til að ég hef áður drepið lauslega
á merkingu steinsins í Brákarsundi í grein í
Lesbókinni (11. mars 1995). Niðurstaða mín var
sú að steinninn tákni sól eða tungl sem er ofsótt
af „úlfum“, og hefur höfundm- sögunnar sótt
efni í goðsagnir Eddunnar um úlfana Skoll og
Hata sem fara fyrir og eftir sólinni á leið henn-
ar í sólseturstað. I nýlegri grein hefur Bergljót
S. Kristjánsdóttir fært frekai'i rök fyrir því að
þessi goðsögn sé í raun falin í sögunni. Það ligg-
Landnám Skalla-Gríms
K.G.’97
Stangarhi
Jarðlangssti
KORT af Borgarfirði með nokkrum bæjum og ör-
nefnum sem tengjast landnámi Skalla-Gríms.
Rauðir þríhyrningar tákna ætlaða vættakletta.
Rauða línan táknar hugsaða „fjárlínu" Skalla-Gríms.
KORT sem sýnir nánar næsta umhverfi
Borgar og „fjárlínu" Skalla-Gríms.
ur beint við að túlka alla þrjá steinana á þennan
hátt, og tengsl þeirra við fjárhugtakið eru
einnig auðsæ. Þannig benda öll þessi tákn á sól-
stöðulínuna, enda má sjá á landakortinu að
steinarnir beinlínis stika út línuna (5. mynd).
Milli Skalla-Gríms í haugnum og fjár hans í
keldunni er greið leið, enda var tilgangur hans
sá að geta notið eignanna eftir dauðann, og
hann vissi að sonur hans Egill myndi ekki tíma
að sjá eftir fénu í hauginn.
Landmælingar?
Þá skulum við aftur víkja að „kistu“ Kveld-
Ulfs, en hún er nátengd öðrum táknum sem
benda á sólstöðulínuna. Líklega ber að skilja
rek hennar sem hina fyrstu færslu inn eftir lín-
unni. Kistan hlýtur því að liggja á línunni, og þá
er Kveldúlfshöfðinn einna líklegastur. Hafa ber
í huga að línan á að liggja í gegnum miðju
heimsmyndarinnar. Fyi'st Borg kemur varla til
greina, sem mér þótti fyrirfram líklegasta
lausnin, vú’ðist bústaður Kveld-Ulfs helsti
möguleikinn. Hér er þá svo langt komið í rann-
sókninni að rétt er athuga lauslega hvort þetta
heimslíkan sé í raun og veru mælt út í landið.
Klettabúarnir Kveld-Ulfur, Krumur og Oddur,
ásamt bæjarstæði Hauga, raða sér á línuna
með nokkuð jöfnu millibili, sem er að jafnaði
um 5,9 km en frávik allt að 200 m. Sama fjar-
lægð er einnig frá Kveldúlfshöfða til Hvanneyr-
ar. Ef við setjum hring um Kveldúlfshöfða með
þessum geisla vh'ðist hann skilgreina nokkuð
vel kjarnann í landnámsbyggð Skalla-Gríms
(sjá kortið). Ef höfundur sögunnar hafði þetta í
huga má skilja hvers vegna Grímur á Hvann-
eyri er talinn fylgja þeim Kveld-Ulfi og að land-
nám Skalla-Gríms er sagt ná suður fyrir fjörð.
Einnig er skiljanlegt hvers vegna Langá táknar
landamæri í vesti'i þegar Egill vísar Steinari í
eins konai' útlegð út fyi'ir ána eftir illskeyttar
deilur. Steinar bjó nefnilega á Anabrekku, sem
er í þessari einkennandi fjarlægð frá Kveldúlfs-
höfða og heitir eftir einum fylgdarmanni
Skalla-Gríms. Mældi Skalla-Grímur þetta út,
eða höfundur sögunnar, eða er þetta allt tilvilj-
un? Ég fæ ekki betur séð en landmælingin segi
sömu sögu og táknmál launsagnanna. Kveld-
Ulfur er sá fyi’sti sem tekur sér bólfestu í nýja
landinu, og hann er þar miðlægur í táknrænni
og bókstaflegri merkingu.
Eðli launsagnarinnar
Fræðimenn eru nú almennt á þeh-ri skoðun
að Egils saga sé fyrst og fremst skáldsaga, en
það gerist æ algengara að menn reyni að lesa
úr sögunni undirliggjandi merkingu eða boð-
skap. Ein slík tilraun er þó miklu róttækari en
aðrar, en það er kenning Einars Pálssonar um
að launsögn eða allegoríu sé að ræða og í þess-
um skrifum hef ég gengið út frá þeim upphaf-
punkti. Ef þetta reynist rétt vera er óhjá-
kvæmilegt að öll viðleitni til að sldlja hugsun
höfundarins, sem ekki tekur tillit þessa, hlýtur
að verða afar takmörkuð eða leiða jafnvel á -
villigötur. Þessi bókmenntalist virðist vera svo
fjarlæg hugsun okkar nútímamanna að það er
líkast því að sjá í annan heim, og vegna uppeld-
is okkar erum við líklega ófærir um að njóta
hennar til fulls. í sjálfu sér er þetta eðlilegt, því
þessar fornu sagnir spretta af trúar- og heims-
myndarfræðum sem eru fyrir löngu úrelt og að
mestu gleymd. Menn gætu sagt sem svo að
þessar vangaveltur fornmanna eigi lítið erindi
við okkar tíma, og gætu þeir þá snúið sér að
öðrum viðfangsefnum, en þeir sem hafa aftur á
móti gaman af því að róta í þessum hugmynda-
rústum hafa að mínu mati ærið verkefni.
Fyrsta stig rannsóknar er að finna sjálfa
launsögnina. Þótt frjálst hugmyndaflug og dul-
hyggja virðist einkenna þessi skrif, eru þau
samt sem áður rígbundin af ákveðinni forskrift
og rökrænum formúlum sem endurtaka sig í sí-
fellu. Segja má að hér sé viss hliðstæða við
hefðbundinn knúsaðan skáldskap sem höfundur
Egilssögu dáði. Með greiningu og samanburði
er því unnt að fá nokkra hugmynd um þessi
mynstur, og þá kemur t.d. í ljós að höfundur
lætur þá Skalla-Grím koma á tveim skipum til
þess að fullkomna sviðsmynd launsagnarinnar,
þótt það stangist á við orð Landnámabókar. A
öðru stigi rannsóknar vakna síðan spurningai’
um hvaða merking tengdist þessum stefjum.
Til dæmis: Ef þeir Mýramenn eru sýndir í
gei'vi úlfa sem ofsækja sólina, en hún táknar
konunginn, hvaða skoðun hefur þá höfundurinn
á samskiptum íslendinga og norska konungs-
valdsins? í launsögn er enginn sannleikur *
marktækur nema hann falli að hinni fræðilegu
hugmynd sem að baki liggur, og hagræða má
atburðum og bæta við efni svo allt falli í þær
skorður. Samt sem áður er vel mögulegt að höf-
undarnir hafi kosið að fara eftir bestu heimild-
um svo framarlega sem þær féllu að heildinni.
Vera má að heimildagildi fornsagnanna aukist
ef við skiljum hvað hefur mótast af kröfum
launsagnanna. Tilgangurinn með launsagnarit-
un er að dylja efnið fyiir þeim sem ekki hafa
þekkingu eða skilning til að meðtaka það.
Þannig er komið í veg fyrir að þessi helgu og
djúpúðgu viðfangsefni séu gerð ómerkileg. Þá
er glíman við ráðningu gátunnar eins konar
hugleiðsla sem þroskar anda og dýpkar skiln-
ing lesanda. Ég vil ætla að höfundur Egils sögu
hafi skapað frábært verk af þessu tagi. í sam-
anbui'ði við hann erum við böm og afglapar á *
þessu sviði, enda kunnum við lítið í þeim fræð-
um sem hann hefur byggt á. Til að auka skiln-
ing okkai' verðum við að reyna að temja okkur
nokkuð af hugarfari miðaldamanna, án þess þó
að kasta vísindalegu viðhorfi okkai' tíma.
Heimildir
Bergljót S. Kristjánsdóttir. Primum Caput. Um höfuð
Egils Skalla-Grímssonar, John frá Salisbury o.fl. Skáld-
skaparmál, 1997, bls. 74-96.
Bjami Einarsson. Mælt mál og forn fræði, 1987.
Einar Pálsson, Egils saga og úlfar tveir, 1990.
Karl Gunnarsson. Landnám í Húnaþingi. Skírnir, vor-
hefti 1995.1994.
Karl Gunnarsson. Er kista Kveldúlfs fundin? Lesbók
Morgunblaðsins, 5. nóvember 1994.
Karl Gunnarsson. Skoll og Hati f Egils sögu. Lesbók
Morgunblaðsins, 11. mars 1995.
Karl Gunnarsson. Hamarinn við Friðmundará. Lesbók
Morgunblaðsins, 3. febrúar 1996.
Þórhallur Vilmundarson. Kista Kveld-Úlfs. Lesbók
Morgunblaðsins, 26. apríl 1997.
Höfundurinn er jarðeðlisfræðingur.
L
!
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. MARZ 1998 1 5