Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1998, Blaðsíða 14

UM KISTU KVELD-ULFS OG
FJÁRAAAGN SKALLA-GRÍMS
EFTIR KARL GUNNARSSON
„Ekki get ég tekið undir álit Þórhalls á staðsetningu kist-
unnar. Eitt er það að ég á erfitt með að sjá hvað Snorri
h efói getað grætt á þessu bragði sínu, einkum þar sem
frásögn sögunnar er þannig að engum manni virðist
f /rr hafa dottið í hug að Kistuhöfóinn kæmi til greina."
YSTI hóllinn í Krumshólum. Krumskelda er í mýrinni nær.
ESSI grein er hugsuð sem fram-
hald á skoðanaskiptum um
leynda merkingu Egils sögu.
Hinn 5. nóvember 1994 ritaði
undirritaður í Lesbók Morgun-
blaðsins um túlkun á þeim hluta
Egils sögu sem segir frá land-
námi Skalla-Gríms Kveld-Úlfs-
sonar, og hvernig líkkistu Kveld-Úlfs rak á
furðulegan hátt inn á Borgarfjörð og ákvarðaði
þannig landnámið. Að fyrirmælum Kveld-Úlfs
átti Skalla-Grímur að taka sér bólstað þar sem
kistan kæmi á land. Lýsing sögunnar á þessum
stað er ekki vel Ijós, en flestir sem hafa athug-
að málið hafa ætlað að hann hafí verið við svo-
nefndum Kveldúlfshöfða, sem er innst í Borg-
ameskaupstað, sunnan í Digranesinu (sjá 4.
mynd). Ég komst að sömu niðurstöðu, en röks-
studdi hana frekar með því að benda á að lögun
höfðans líkist fomum kistum eða skrínum af
því tagi sem líktu eftir lögun stórhýsa víkinga-
aldar (1. mynd). Ég túlka söguna þannig að
landnámsmenn hafi ætlað að andi Kveld-Úlfs
væri kominn til Islands og sestur að í klettin-
um. Enginn vafi er á því að heiðnir landnáms-
menn trúðu á ýmsar vættir í landinu, og sumir
þessara anda vom forfeður sem gengu í fjöll
eftir dauðann eða héldu áfram tilveru sinni
sem haugbúar. Ég tel að skiija verði landnáms-
þáttinn í Egils sögu í þessu samhengi, og að
höfundur sögunnar hafi ætlast til þess. Hér er
sem sagt gengið út frá því að sagan sé í eðli
sínu launsögn eða allegóría, og að í henni felist
dýpri merking.
Síðar birtist grein í Lesbókinni eftir Pórhall
Vilmundarson (26. apríl 1997), þar sem hann
' ályktar að staðurinn sem um ræðir sé svo-
nefndur Kistuhöfði fyrir sunnan fjörð, sem tek-
ur nafn af bænum Kistu í Andakfl. Ætlar hann
að höfundur Egfls sögu, öragglega Snorri St-
urluson, hafi þekkt þetta örnefni og sé það
uppspretta sögunnar um kistuna, sem sé að
líkum einungis hugsmíð höfundar og styðjist
ekki við fornar arfsagnir. Þar sem Kistuhöfð-
inn er í landnámi Gríms háleygska, álítur Þór-
hallur að Snorri vflji með þessu sýna fram á að
þeir afkomendur fyrsta bóndans á Borg hafi
foman rétt til yfirráða víða um héraðið. I sög-
unni er Grímur háleyski látinn vera eins konar
fylgdarmaður þeirra feðga, stýrimaður á öðra
af tveimur skipum þeirra, og þiggja bústað á
Hvanneyri af Skalla-Grími. I eldri gerðum
Landnáma sögu er hann hins vegar eins og
hver annar sjálfstæður landnámsmaður, og
Skalla-Grímur kemur á einu skipi.
Ekki get ég tekið undir þetta álit Þórhalls á
staðsetningu kistunar. Eitt er það að ég á erfitt
með að sjá hvað Snorri hefði getað grætt á
þessu bragði sínu, einkum þar sem frásögn
sögunnar er þannig að engum manni virðist
fyrr hafa dottið í hug að Kistuhöfðinn kæmi til
greina. ^Þyngst vegur þó að ég tel að staður
Kveld-Úlfs skipti miklu máli í sögunni og að í
því samhengi sé Kveldúlfshöfðinn líklegri. Aft-
ur á móti get ég tekið undir ýmis rök og hug-
leiðingar Þórhalls, og þá sérstaklega það að
eitthvað búi undir í sögunni og höfundur sé
óhræddur að hagræða efni í þeim tilgangi.
Þursar eða landvættir
Ég er einnig sammála Þórhalli um að ör-
nefni hafi verið mikilvægur hluti af efniviði höf-
undar. Gott dæmi eru ýmis bæjamöfn í ná-
grenni Borgar, svo sem Kramshólar, Beigaldi,
Þursstaðir og Jarðlangsstaðir, og eiga að heita
eftir viðurnöfnum fyrstu ábúenda (sjá 4.
mynd). Þessir menn eru fyrst nefndir til sög-
unnar í Noregi þar sem Skalla-Grímur heldur
á fund konungs og storkar honum. Þeir félagar
vora tólf saman og „líkari þursum að vexti og
að sýn en mennskum mönnum". Þegar til fs-
lands kemur skipar Skalla-Grímur þessum
kumpánum sínum niður á landnámið. E.t.v.
hefur höfundurinn ekki haft annað fyrir sér en
þessi bæjarnöfn, en honum var ljóst að þessi
heiti vora ólíklega leidd af mennskra manna
nöfnum heldur fremur þursa eða þeirra vætta
sem fornmenn trúðu á. Þess konar fyrirbrigði
áttu sér heimili í klettum eða öðrum náttúru-
myndunum. Talan tólf vísar í þessu sambandi
til hringsins, sem er táknrænn fyrir landnámið
sem smáheim í mynd alheims, og þannig má
skilja að vættastaðirnir hafi skilgreint heim
Skalla-Gríms.
Þórhallur Vilmundarson er landsþekktur
fyrir svokallaða náttúrunafnakenningu, en
samkvæmt henni era t.d. ýmis bæjarnöfn
fremur leidd af sérkennum í landslagi en af
mannanöfnum, svo sem nöfnum landnáms-
manna. Segja má að hugmyndir mínar séu
mjög hliðstæðar þessum, nema að ég álít að
þess konar nöfn hafi iðulega verið eins konar
gælunöfn fyrir vætti eða yfirnáttúralegar ver-
ur sem í landinu bjuggu. Því mætti segja í
gamni að ég aðhylltist yfirnáttúrunafnakenn-
ingu. Af þessu tagi era ýmsir þeir sem taldir
eru upp sem landnámsmenn í Landnámu, og
má t.d. benda á grein mína um Friðmund í
Forsæludal (Lesbók Morgunblaðsins, 3. febrú-
ar 1996). Þessi hafa einnig orðið örlög þursa-
flokks Skalla-Gríms, því Sturla Þórðarson hef-
ur tekið þá inn í gerð sína af Landnámabók og
ruglað þannig landnámsmannatalið í eldri gerð
Landnámabókar.
Krumur og Oddur einbúi
Þar sem mér virðist sumir liðsmenn Skalla-
Gríms vera svipaðs eðlis og Kveld-Úlfur í
„kistunni", vaknar spurningin um hvort þeir
eigi einnig híbýli í klettum. Kramshólar er
þyrping klettahóla, en þai- átti Þorbjörn kram-
ur að hafa fengið bústað. Sá hólanna sem
stendur yst (suðvestast) í þyrpingunni finnst
mér sérstakur að formgerð, og nærri honum er
Kramskelda sem síðar kemur við sögu Skalla-
Gríms (2. mynd). Ég hef látið mér detta í hug
að Krumur hafi verið vættur og búið í þessum
hól. Orðið krumur þýðir boginn. Þótt það gæti
verið óskylt þessu má nefna að þjóðsaga getur
um svokallaðan Krumuhól hjá Látrum í Aðal-
vík, en kruma er krumla, hönd eða hálfkreppt-
ur hnefi. Upp úr hólnum áttu að hafa vaxið
íjórir fingur eða klær. E.t.v. hefur lögun hóls-
ins í Borgarfirði gefið tilefni til nafnsins, og má
þá benda á sveigða stuðlamyndun í hólnum.
„Skalla-Grímur hafði ok menn sína uppi við
laxárnar til veiða. Odd einbúa setti hann við
Gljúfurá að gæta þar laxveiða. Oddui- bjó undir
Einbúabrekkum. Við hann er kennt Einbúa-
nes.“ Þessi örnefni eru nú týnd, en tahð er lík-
legt að þessir staðir hafi verið neðarlega við
Gljúfurá að vestan, á þeim slóðum þar sem
heitir Hábrekknanes, en erfitt hefur reynst að
finna lfldegt bæjarstæði þar. Einbúi er aftur á
móti mjög algengt heiti á einstökum klettahól-
um eða jafnvel fjöllum, og er t.d. fjölda Einbúa
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 28. MARZ 1998