Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 9

STYTTAN af Ingólfi Arnarsyni í Hrífudal.
SÉÐ yfir þéttbýlisstaðinn Skei, sem áður hét Grannaskeið. Kappakstursvöllur er nálægt miðri
mynd.
BÁRÐARHAUGUR á Grannaskeiði þar sem Bárður, sá sem Gísli drap, er sagður heygður.
KORT af söguslóðum Gísla Súrssonar í Noregi.
það sé dregið af hestsnafninu Grani og færi
það vel með skeiðvallarheiti.
Örnefnið Skei í norsku er komið af Skeið,
sem merkti kappreiðavöll. Pess má geta að í
kringum hið foma Grannaskeið er mikið slétt-
lendi og þar hefur nú verið lögð hlaupabraut
til kappaksturs á hestum. Gamla bæjarstæðið
á Grannaskeiði er talið þekkt og er þar nú
stórt íbúðarhús.
Skammt frá gamla bæjarstæðinu á Granna-
skeiði er allmikill haugur og heitir hann Bárð-
arhaugur. Þar er talið að Bárður á Granna-
skeiði sé heygður.
Eftir að hafa skoðað hauginn og bæjar-
stæðið héldum við áfram ferðinni og komum í
Valseyjarfjörð (Valsöyfjord) að bæ sem heitir
Otnes. Þar býr bóndi á níræðisaldri, Jóhannes
(Johannes) Otnes. Hann og móðir Óttars eru
systkinaböm. Jóhannes slóst í för með okkur
um Valseyjarfjörð. Jóhannes er mjög vel
heima í byggðasögunni á þessum slóðum og
vel kunnugur Gísla sögu Súrssonar.
í Valseyjarfírði er bærinn Stokkar
(Stokke). Fræðimaðurinn Magnus Olsen taldi
að Þorbjöm Súr hefði búið á Stokkum í Vals-
eyjarfírði, því að á þeim stað hefur bæjar-
nafnið Stokkar verið þekkt í margar aldir, en
það hefur hvergi þekkst í Súmadal. Það gæti
verið gaman að velta því fyrir sér hvort gam-
alt nafn á þingstað í Haukadal, Valseyrarþing,
kunni að eiga rætur að rekja í Valseyjarfjörð
á Norður-Mæri (Aarb. f. nord. Oldkyndighed
1918 bls. 41-60).
ÁHi að brenna Þorbjörn súr og
Ijölskyldw inni i Valseyjarfirði?
Á Stokkum hittum við bóndann, Olaus
Stokke. Hann kunni frá því að segja að til væri
forn saga af því hvernig reynt var að brenna
Þorbjörn súr og fjölskyldu hans inni í Valseyj-
arfirði, en þá áttu þau að hafa búið í seli frá
Stokkum, nokkurn spöl frá núverandi bæ, þar
sem heitir Sopráa. Selið er komið í eyði fyrir
alllöngu. Það lá á nesi sem víðsýnt er frá, inn
Vinjefjörð til austurs og yfir Valseyjarfjörð og
Aravíkurfjörð til vesturs. Leiða heimamenn
getum að því að Þorbimi hafi þótt auðveldara
að fylgjast með óvinveittum mannaferðum frá
selinu en heiman frá Stokkum. Selið brann, en
þeir sem inni vom komust undan.
Þessi saga Olaus Stokke minnir mikið á
söguna um bmnann á Stokkum í Gísla sögu,
en þar er sagt á eftirfarandi hátt frá því
hvernig Skeggjasynir ætluðu að brenna Þor-
bjöm og fólk hans allt inni á Stokkum.
„En þau vára öll í svefni í skemmu einni,
Þorbjörn ok synir hans ok Þórdís. Þar váru
BAUTASTEINNINN í Valseyjarfirði sem reist-
ur var 1983 til minja um Gísla Súrsson.
Greinarhöfundurinn og tveir Norðmenn
standa við bautasteininn.
inni sýruker tvau í því húsi. Nú taka þeir Gísli
hafrstökkur tvær ok drepa þeim í sýrakerin
ok verjast svá eldinum ok slökkva svá þrysvar
þar fyrir þeim eldinn ...“
f Gísla sögu er sagt frá hólmgöngu Björns
hins blakka og Ara sonar Þorkels Sýrdæls,
sem átti að fara fram í Stokkahólmi sem í sög-
unni er sagður liggja í Súrnadal. Tilgáta er
um það í þýðingu Oystein Frpysadal á Gísla
sögu, að Stokkahólmur sé annar hólmanna
sem liggur í sundinu milli Stokka og Valseyj-
ar. Hafi Stokkar verið í Valseyjarfírði, eins og
Norðmenn telja nú, er líklegt að Stokkahólm-
ur hafi einnig verið þar.
„Gaman var Söxu"
Á leiðinni til baka að Þingvelli fórum við
með ferju yfir Halsafjörðinn og komum að
landi þar sem heitir Kanastraumur. Af firðin-
um sáum við yfir á staðinn þar sem Hólm-
göngu-Skeggi í Söxu bjó. Þar háði Gísli Súrs-
son einvígið við Skeggja. Skeggi hjó til Gísla
með sverðinu Gunnloga og gall hátt í sverð-
inu. Þá mælti Skeggi:
Gall Gunnlogi
Gaman vas Söxu
Gísli hjó á móti með höggspjóti og tók
sporðinn af skildinum og fótinn af Skeggja og
mælti:
Hrökk hræfrakki
Hjók til Skeggja
(Gunnlogi gall við hátt.
Söxu var skemmt.
Höggspjótinu var sveiflað.
Éghjó til Skeggja.)
Nú heitir fjall á þessum stað nálægt sjónum
Saksa, og nes undir fjallsendanum Saksnes,
eða Saksinn á máli heimamanna.
Hér ber á milli frá því sem segir í Gísla
sögu, því að ekki er nú eyja framundan nes-
inu. Þó fer tæplega á milli mála að fjallsnafnið
og nafnið á nesinu era sömu ættar og Saxa,
nafnið á eyjunni þar sem Gísli og Skeggi
börðust.
Um önnur örnefni á slóðum Gísla i Noregi
má nefna að fjörðurinn Fibuli í sögunni er tal-
inn tengjast nafni bæjarins Fevelen, sem er
innst í Arvogsfírði (Árvágsfjorden). Friðarey
heitir nú Frei og Hella í Súrnadal er líklega
Hilla (Hylle) í Valseyjarfirði. Örnefnið
Æsundir er nú talið vera Asen í Jössund í
Þrændalögum syðri, en Flyðranes er ekki
þekkt (sjá 0ystein Froysadal, 1962. Soga om
Gisle Sursson, tredje utgáva. Det norske
samlaget, Oslo).
Samræmi milli sögu og staðhátta
í Dalsfirði tengir munnmælasaga söguna af
þeim fóstbræðrum Irigólfi og Hjörleifi við
ákveðna bæi, Hrífudal og Kleppsnes, og
gegna bautasteinarnir þar mikilvægu hlut-
verki.
Tengsl Gísla sögu við norska staðhætti era
einnig allgóð, en þó bilbugir á. Grannaskeið
og Bárðarhaugur eru hvorttveggja þar sem
þau ættu að vera samkvæmt sögunni, þ.e. í
Súrnadal.
Stokkar eru hins vegar engir í Súrnadal, en
aftur á móti hefur bæjarnafnið Stokkar verið
þekkt um langan aldur í Valseyjarflrði. í sög-
unni segir beinlínis, að Þorbjörn hafi fengið
viðurnefnið súr eftir að hann varðist í brunan-
um með sýrunni. Sögumanni á Islandi gæti
hafa skeikað varðandi dalinn eða fjörðinn sem
Stokkar vora í og hann tengt Stokka við
Súrnadal vegna viðurnefnis Þorbjarnar.
Séu Stokkar færðir til Valseyjarfjarðar fell-
m- frásögn sögunnar, að því er Noreg varðar,
tiltölulega vel að staðháttum. Sögnin sem
Olaus Stokke sagði okkur, um selið í Sopráa í
Valseyjarfirði, skammt frá Stokkum, og um
brana þar, styður það einnig að þar séu
Stokkar Gísla sögu. Sú saga gæti eftir atvik-
um verið gömul arfsögn, en um gildi hennar
verður þó ekkert fullyrt hér.
Minnismerkið á Slokkum
um Gisla Súrsson
Fyrir neðan íbúðarhúsið á Stokkum er
minnisvarði um Gísla Súrsson, eins og áður
segir. Þeim Óttari og Jóhannesi sagðist svo
frá, að steinn þessi hafi fundist eftir tiltölu-
lega stutta leit uppi í fjallshlíð, þegar þeir fóra
að leita að bautasteini til minja um Gísla, og
verið fluttur þaðan heim að Stokkum. Steinn-
inn var svo vel lagaður að ekkert þurfti að
höggva hann til.
Á steininum er koparskjöldur með eftirfar-
andi áletran:
Gisle Sursson fra Stokkar
Omlag 960 - 1020.
Undir áletraninni er eftirfarandi kvæði á
nýnorsku um Gísla, einnig greypt í kopar-
skjöldinn:
Ditt ry har vide svive
i glans av heltemod
Ditt sogenavn er skrive
med sverdet bloytt i blod
Om deg vi ritar orda
Hans liv var vilt og fritt
Og her pá fosterjorda
vi heidrar minnet ditt.
Undir kvæðinu er áletran þar sem segir að
Sögufélag Valseyjarfjarðar hafi reist þennan
stein til minningai- um Gísla Súrsson árið
1983. S.A. sneri kvæðinu um Gísla þannig á ís-
lensku:
Hetjuljómi
bar hróður víða.
Sverði var rituð
saga með blóði.
Pín ævi var einstök
ólmt líf og frjálst.
A móðurmoldu
við minnumst þín.
Leiðrétting
I fýrstu greininni frá slóðum forfeðranna, sem
birtist í Lesbók 13. júní, er sú villa í korti af
slóðum Hrafna-Flóka, að Rygjavarða er
merkt sem eyja, alllangt frá ströndinni. Það
rétta er að hún er uppi á ströndinni.
Höfundur er búfjórfræðingur
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ 1998 9