Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 17

sögu Víkingssonar, en í einum af mannraun-
um sínum verður Þorsteinn skipreika í gern-
ingaveðri, og er að springa á sundi, þegar
„kerling ein stór óð út að honum, og var í
skorpnum skinnstakki, hann var síður í fyrir,
en stuttur á bak; hún var stórskorin mjög og
heldur greppleg [lesbrigði: greipileg] í
ásjónu.“ (FAS II, 435). Hún bjargar Þor-
steini hvað eftir annað, loks með því skilyrði
að hann gangi að eiga hana. En þegar hann
gengur að því, mjög tregur, þá losnar hún úr
þessum álagaham, reynist vera hin fegursta
prinsessa, eftir því efnuð, og giftist Þorsteini
(s.r., bls. 440). Eins er skessa klædd í Illuga
sögu Gríðarfóstra, og þó miklu ferlegri
ásýndum (s.r. III, 653):
honum þótti sem hríð eða hregg (lesbrigði:
hagl) stæði úr nösum hennar; horinn hékk
ofan fyrir munninn, hún hafði skegg, og
sköllótt um höfuðið [með skringilegum bún-
aði (sum handrit)], hendur hennar voru sem
arnarklær, en ermar báðar brenndar, en sá
stakkur, er hún var í, tók henni eigi lengra
en á lendar á bakið, en allt á tær í fyrir; augu
hennar voru græn, en ennið bratt, eyrun
féllu víða; enginn mátti hana kalla fríða.
Einnig þessi ódámur krefst hvílubragða af
söguhetjunni, en þó ekki við sig sjálfa, held-
ur við dóttur sína undurfagra. Verður þetta
þó til að leysa skessuna úr álögum (s.r. III,
653 o.áfr.). Víðar er þessi missíði stakkur í
fornaldarsögunum, t.d. í Sögu Egils og Ás-
mundar (III, 387); „hann sá þar á hól einum
jötun mikinn og eina flagðkonu, þau drógust
um einn gullhring, [...] og mátti þar sjá viðr-
litamikil sköp, því hún var stuttklædd". FyiT
í sög- unni hitta þeir félagar skessu (bls.
372): „Þeir sáu kvikindi uppi í hömrunum,
það var meira á þverveginn en hæðina; það
var svo hvellt sem bjalla, og spurði, hverir
svo djarfir væri, að stela vildu hafri drottn-
ingarinnar. Asmundur mælti: hver ertu hin
fagra og hin bólfimlega".
Þessi öfugmælakveðja er að skoplegii
vegna þess að skessan tekrn- hana alvarlega
og vill ekki þiggja ftngurgull af þeim félögum,
„því eg veit, að móðir mín segði, að það sé
hvílutollur minn“. Þetta minnir lítillega á það
atriði í seinni tíma þjóðsögu, að það gefst vel
að ávarpa tröll kurteislega (JÁ I, 150-151),
skessa snýst frá illskulegum hótunum til vina-
hóta við ávarpið: „Sitjið þér heilar á hófi/
Hallgerður á Bjáfjalli." Raunar er það al-
þekkt minni, að það borgar sig að gera vel við
flagð eða vesaling (svo sem í fyrmefndri lausn
úr álögum), og varðar það ekki þessa grein.
En skinnstakkurinn missíði, klámfengni kem-
ur einnig fyrir i þjóðsögum, t.d. (JÁ III, 235):
„sáu kvikindi í kvenmynd, ekki fjarska hávax-
ið en digurt mjög. Það var í skinnstakki skó-
síðum í íyrir en stuttum á baki.“ Eins er bún-
aður annarrar skessu, og er útliti hennar ekki
lýst, en það er þó ekki verra en svo, að sögu-
hetjan bamar hana (s.r. III, 272-3). Víðar
kemur það atriði fyrir. Það er dálítið skondið,
að íslenska söngkonan heimskunna, Björk,
klæðist blússum með þessu sniði, en gengur
að sönnu í gallabuxum undir.
II
Athyglisvert er, að þegar tröll seilast til
manna, þá em það oftar tröllkonur en tröll-
karlar, jafnvel þegar mennskri konu er rænt,
svo sem í sögunni af konunni í Málmey, sem
lenti á bak við Hálfdánarhurð „kona krossi
vígð/komin í bland við tröllin" (JÁ IV, 533-
35). Tröllkarlar sem komast í tæri við
mennskar konur era oft sagðir fríðir og
mannvænlegir, enda að hálfu mannsættar.
Þá er hinsvegar móður þeirra lýst sem ljótu
og mannskæðu flagði, sem tröllkarlinn drep-
ur (sjá Móðarsþátt o.fl., JÁ III, 253 o.áfr.).
En mest kveður að sögunum af Kráku,
Trölla-Láfa og Jóni Loppu- fóstra (JÁ 1,178-
86). „Skessa mikil sat þar upp á jökulgnípu
einni. Hafði hún það atferli að hún rétti
hendurnar fram á víxl og dró þær svo upp að
brjóstinu og var hún með þessu að heilla
[sofandi] manninn til sín“ (s.r., 183-4). í
þokunni stelur skessa sauðamanni, stundum
era þær tvær saman og leggja hann milli sín.
„Iðulega tóku þær hann og mökuðu í eins
konar smyrslum eða feiti og teygðu hann
milli sín; fannst honum það mikil raun. Þær
orguðu líka í eyra honum til að trylla hann.“
(s.r., I, 182). Af þessu verður hann smám
saman óskaplega langur, og þótt hann að
lokum sleppi til byggða, varð hann skammlíf-
ur eftir það. Annar piltur er stríðalinn af
skessu heilan vetur, auk þess glímir hún við
hann á hverjum morgni, og styrkist hann
mikið við þetta. (s.r. III, 278)
III
Nú er það alkunna í þjóðsögum, að vættir
leiti fylgilags við menn. Einkum á það við
um álfa. Stutt er og milli tröllasagna og úti-
legumannasagna, en þeir síðarnefndu eru
einkar sæknir í byggðastúlkur. Þetta tvennt
tengist þannig, að álfarnir era, eins og allir
vita, yfírleitt fríðir og efnaðir, sama gildir
um margar þessara útilegumannasagna,
þótt einnig komi fyrir kvensöm illmenni.
Þessar sögur eru þá auðsæilegir draumórar
um að fá prinsessuna (eða prinsinn) og hálft
konungsríkið, svo sem enn yfirgnæfa í
skemmtisögum nútímans. Tröllkarlasögurn-
ar mega og flokkast hingað, því það hefur
jafnan þótt kostur á mennskum körlum að
þeir væru stórá, sterkir og stæðilegir.
Stúlkan og tröllkarlinn unnust og til ævi-
loka. En um skessurnar gegnir öðra máli.
Enda þótt þær séu ekki beinlínis sagðar
ljótar, þá er útliti þeirra yfírleitt ekki lýst
jákvætt heldur. Um skeið hélt ég að af-
skræmilegar kvenlýsingar tröllasagna stöf-
uðu af bælingu á kynhvöt höfunda, sem birt-
ist því rangsnúin. En nú kalla ég þessa túlk-
un mína dólga-freudisma, því slíkar lýsingar
eru býsna fáar, og í dæmunum hér að fram-
an virðist eðlilegra að sjá þær lýsingar sem
spaugilegar andstæður lostans, hugleiðing-
anna um bólfarir. En hvaða hugarfar býr þá
að baki þessum sögum, um stórar og sterkar
konur, sem einar draga ærna björg í bú, og
taka ekki bara frumkvæðið að ástum, heldur
grípa hreinlega karlmanninn og leggja hjá
sér. Það er víst nokkuð augljóst að höfunda
og flytjendur slíkra sagna fínnum við með
sömu aðferð og notast til að miða út mark-
hóp t.d. James Bond-sagnanna; sá markhóp-
ur er einfaldlega andstæða hetjunnar. I stað
kvennagullsins, sem þorir hvað sem er, legg-
ur allt undir í fjárhættuspili, og lífið að veði
til að bjarga einhverri kvengyðjunni, eða
auðvaldskerfinu, birtist þá óframfærinn
maður í lágri stöðu, sem verður lítt til
kvenna eða fjár, en dreymir um leyfi til að
drepa ríka og volduga kalla, kannski yfir-
mann sjálfs sín. Og ætli framangreindar
tröllasögur sýni ekki svipað hugarfar aftur í
öldum, úrræðalausa karlmenn, sem dreymir
um að kona komi og taki þá, og leysi öll
þeirra vandræði. Höfum við þá ekki fundið
dæmi þess, aftur í öldum, sem Freud kallaði
Ödipusarkomplex (það mætti þýða orðrétt
sem Bólginfótarduld á íslensku skv. Helga
Haraldssyni rússneskuprófessor við Oslóar-
háskóla). Svo mikið er víst, að þetta virðist
sama viðhorf og ég kynntist í umræðuhóp-
um karlmanna í Kaupmannahöfn
(Mandebevægelsen). Einu gilti hversu ágæt-
um konum þeir menn vora með, allt var það
ónýtt, af því að konurnar voru ekki nógu
drottnandi, heldur leituðu skjóls hjá þeim.
Og því held ég að Freud hafi skjöplast.
Þessa menn langaði ekkert til að sænga með
mæðram sínum, þeir höfðu bara alist upp
við það að þær réðu öllu, og fannst lífið tóm-
legt án þess tilfinningamynsturs. íslending-
ar hafa apað það eftir Dönum að kalla þetta
hugarástand móðurbindingu („moderbind-
ing“). En væri ekki nær, í ljósi framanritaðs,
að kalla það skessufíkn?
Heimildir:
Edda Snorra Sturlusonar ...ved Finnur Jónsson. Kbh.
1931.
Fomaldar sögur Norðurlanda ... útgefnar af C.C.
Rafn, I-III. Kbh. 1829-30.
íslenzkar þjóðsögur og ævintýri- Safnað hefur Jón
Árnason Ný útgáfa I-VI, Reykjavík 1954-61. (JÁ).
Norræn fornkvæði ...udgiven af Sophus Bugge ...Oslo
1965.
Upphaflega samið fyrir sextugsafmæli Peter Spring-
borg, forstöðumanns Ámasafns.
Athyglisvert er} aðpegar tröll seilast til manna> pá eru
pað oftar tröllkonur en tröllkarlar, jafnvelpegar
mennskri konu er rænt... Tröllkarlar sem komast í tæri
við mennskar konur eru oft sagðirfríðir og mannvæn-
legir, enda að hálfu mannsættar. Þá er hinsvegar móður
péirra lýst sem Ijótu og mannskæðu flagði, sem tröllkarl-
inn drepur.
MAGNÚS ÓSKARSSON
FRÁBÆR TÁR
í Lesbók Morgunblaðsins 20. júní 1998
gerir Þröstur Helgason að umræðuefni
ljóð sem birtist í Tímariti Máls og menn-
ingar sem helgað var minningu Halldórs
Laxness. Ljóðið er eftir Hallgrím Helga-
son og „fær heiðurssess í tímaritinu en
það stendur fremst í heftinu" eftir því sem
Þröstur greinir frá. Ekki kveðst hann vita
„hvers vegna ritstjóri tímaritsins kýs að
gera þessu ljóði svo hátt undir höfði“..
Ráða má í hvað höfundur ljóðsins ér að
reyna; þ.e. að yrkja í stíl Laxness. Á því er
aðeins einn hængur: Hann er ekki Lax-
ness.
í Lesbókinni eru nokkrar tilvitnanir í
ljóð þetta, þeirra á meðal þessar:
„Fyrír þig ég felli
frábær tár.“
„Hátt í þurrum hlíðum
hundar góla.“
PÁLMI EYJÓLFSSON
(MÓANUM
Hugljúf er þögnin, krían kúrir um stund, komið lágnætti, spói á vappi við hreiður. Hestar við lækinn sofa á grænni grund, gola frá hafí strýkur sóleyjarbreiður.
Við sólarupprás er söngminn hafínn á ný samkórinn mikli lætur þá til sín heyra. Morgunstemmning er máttug og glöð af því, að margradda tónar berast að þínu eyra.
Og móinn verður litríkur ljúfan dag því lyngið blómgast snemma ísínu rjóðri. Rauðbrúnir angar, kræklur með kunnum brag. Hin kyrrláta fegurð leynist í smáum gróðrí. -•
Höfundurinn býr á Hvolsvelli.
„Fjarri liggja fjöllin þyrst
með falið skott".
Orkt af þessu tilefni:
Frábær tár
Dapur var ég allt það ár
ógnar harmi sleginn.
Fram þó kreisti „frábær tár“
ogfelldi einhvern veginn.
„í þurrum hlíðum hundar góla“
(heldur er ég núna smár)
upp þær samt ég ætla að spóla
svo á þær drjúpi „frábær tár“.
„Fjöllin þyrst með falið skott“
færði ég í ljóðaskrár.
Þáði hvorki þurrt né vott
þerraði af hvörmum „frábær tár“.
HILDUR
SIGURSTEINSDÓTTIR
UÚFLINGUR
Gengið hratt um dyr
hlaupið ungum sterkum fótum
upp stigann.
Kallað skærum rómi.
Amma, hvar er afi?
Leikið að bílum,
dundað við þetta og hitt,
spilað ofuríítið.
Beðið blíðum rómi.
Amma, lestu fyrír mig.
Kúrt í millunni
í afa- og ömmubóli.
Vaknað, teygt sig.
Sagt í trúnaðarrómi.
Amma, ég er svangur.
Hversu dapur var sá dagur
þcgar lítil hönd
læddist í stóran afalófa.
Sagt í ásökunarrómi.
Afi, hvers vegna eruð þið að flytja
héðan?
Mérfinnst það hundleiðinlegt.
Höfundur býr á Selfossi.
RÚNAR
KRISTJÁNSSON
FÆREYJAR
Þegar Island þarfnast vinar
þá eru ávallt nær eyjar
sem þann vinskap viija rækja,
vel það sýna Færeyjar.
Þar af verkum þekkjast góðir,
þar er einstök norræn byggð.
Þar er okkar besti bróðir,
bjargfastur í sinni tryggð.
íslensk snót sem örugg gistir
eyjar þær með réttu sér,
að þar er hennar sanna systir,
sú er best og tryggust er.
Því er állinn alltaf væður,
ekkert hindrar vinatryggð.
Þar í hjarta þjóðar ræður
þelið heilt með sanna tryggð.
Þar eru systur, þar eru bræður,
þar er einstök norræn byggð.
Höfundurinn býr á Skagaströnd.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ 1998 1 7