Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 14

Frárennslismengun sem veldur súrefnis-
þurrð í sjó og vatni eða þörungablóma er
einnig lítil á norðurslóðum. Fráveituvatn hef-
ur lengst af aðeins verið hreinsað sums staðar
í Svíþjóð og Finnlandi.
Landbúnaðarmengun er lítil. Bæði fámenni
og hröð endurnýjun sjávar við strendur koma
í veg fyrir mikil áhrif umræddra efna úr frá-
veituvatni en þó er ljóst að við stærstu þétt-
býlissvæði Norður-Rússlands er mikil stað-
bundin fráveitumengun.
Þynnra ósonlag í háloftunum er staðreynd
á norðurslóðum en enn er þó talið að það hafí
ekki valdið skaða. Vonir eru bundnar við
minnkandi losun klórflúórkolefnis. Hlýnun
andrúmsloftsins vegna gróðurhúsagasa er
líka staðreynd. Hún er 0,2-0,3 stig á um 40 ár-
um og eykst fremur en minnkar næstu ára-
tugi, eins þótt losun verði haldið óbreyttri.
Tímabundin kuldaköst á norðurslóðum hafa
skyggt á hlýnunina og á hættuna á að djúp-
sjávarmyndun norður af Islandi breytist með
þeim afleiðingum að Golfstraumurinn dofnar.
Að þessu sögðu stendur eftir sú tegund
mengunar sem einna mestum kvíða veldur:
Lífræn, oft þrávirk efni, þungmálmar og
geislamengandi efni. Þetta eru efni sem bein
áhrif hafa á lífríki sjávarins eða dýr merkur-
innar og þar með á lífæð norðurslóðabúa;
birnina hans Odla og æðarfuglana hans Jóns.
Lúmsk í leyni
Þrír Alþingismenn lögðu nýlega fram þings-
ályktunartillögu um rannsóknir á því hvar og í
hve miklu magni lífræn, þrávirk efni er að
fínna á Islandi. Hér er átt við mjög hættuleg
efni sem trufla ónæmiskerfí lífvera, valda
krabbameini og ófrjósemi. Þekktast er PCB
sem flutt var inn í tonnavís þar til það var
bannað 1988. Rannsóknir á skeldýrum, fiskum
og fugli hafa afhjúpað hér magntölur þrá-
virkra efna sem valda kviða þótt þær séu enn
undir hættumörkum. Lífræn mengun er sums
staðar yfir hættumörkum, staðbundið á norð-
urslóðum, og einstaka dýrategundir, eins og
t.d. hvítmávar á Svalbarða, eru með allt of
mikið af þrávirkum efnum í sér. I hvítabjörn-
um, rostungum og selum við Kanada, Græn-
land og Svalbarða er umtalsvert magn af t.d.
PCB; eins þótt hann sé borinn saman við styrk
þessara efna er eykst þegar sunnar dregur á
jörðu. Allar eru fyrrgreindu skepnurnar með
mikinn fítuvef en í hann leitar mengunin.
Hér á landi er full þörf á miklu meiri meng-
unarrannsóknum, eins og þingsályktunin fer
fram á. I greinargerð með henni er m.a. bent
á að íslenskir æðarfuglar eru með allt að tífalt
PBC-magn á við kanadíska æðarfugla. Gildir
einu þótt svo sé metið í skýrslu Norrænu ráð-
herranefndarinnar að í heild minnki styrkur
PBC og t.d. DDT nú á norðurslóðum vegna
þess að efnin má ekki nota lengur. Efnin eru
enn að berast hingað með hafstraumum og líf-
verum, þau hlaðast upp er ofar dregur í fæðu-
keðjuna og hér innanlands er fjöldi óþekktra
og blundandi uppsprettna lífrænna efna sem
hafa verið urðuð áratugum saman.
Ósýnilegir múimar
og geislamengun
Auk ofangreindrar mengunar hefur borið
talsvert á mengun af völdum þungmálma eða
efnasambanda þeirra. I íslenskum skelfisld
má finna viðsjárvert en staðbundið magn eit-
urefna úr lífrænum tinsamböndum sem notuð
eru' í botnmálningu skipa. Kvikasilfur sem
berst í lofti og legi hefur safnast í of miklum
mæli í sumar tegundir sela og smáhvala utan
íslands. Fram kemur að brjóstamjólk græn-
lenskra, kanadískra og færeyskra mæðra á
tilteknum svæðum inniheldur of mikið af
kvikasilfri. Þungmálmar hafa ekki enn sjáan-
leg áhrif á menn víðast hvar en þó eru vís-
bendingar um neikvæð áhrif slíkrar mengun-
ar í Færeyjum, ef marka má fréttir á sl. ári.
Að slepptu slysinu í Tjsernóbíl og öðrum
slysum í kjamorkuverum eru tvær „ónáttúru-
legar“ geislamengunaruppsprettur helstar á
norðurslóðum: Endurvinnslustöðvamar í
Sellafield og Dounreay á Bretlandseyjum og
úrgangshaugar og kjamorkufleytur Rússa á
Kólaskaga. Enn sem komið er kemur ekki
fram umtalsverð geislamengun á íslandi en í
Skandinavíu hefur hennar orðið vart nú þegar
(önnur mengun en frá Tjsemóbíl). Smám
saman er meira magn geislavirkra efna að
berast með hægfara straumum og endumýj-
un sjávarmassans frá Bretlandseyjum, með
Noregsströndum í átt að íslandi og Græn-
landi. Vissulega dreifast efnin eftir því sem
léngra dregur frá uppsprettunni en þau safn-
ast fyrir í lífríkinu og sum hafa langan helm-
ingunartíma (þau era lengi að klofna og eyð-
ast).
Að öllu þessu sögðu er alveg ljóst að ekki
má gera lítið út hættunni af völdum mengun-
ar á norðurslóðum heldur mæta henni með
rannsóknum, upplýsingum og af skynsemi
þar sem við og náttúran fáum að njóta alls
vafa.
' Ljósmynd: Guöjón Jónsson.
í HJARTA Skaftfellseldstöðvar. Líparít með innskotum í Kjós. Þumall í baksýn. Ein af mörgum fögrum myndum í bók Hjörleifs og Odds.
„UPPI OG NIÐRI
OG ÞAR í MIÐJU"
EFTIR JÓN JÓNSSON
EG HEF valið þessa ljóðlínu úr
Lilju Eysteins Asgrímssonar sem
titil á rabb um bók, sem að nokkru
tekur til þessara þriggja sviða:
Þess, sem allir geta séð, þess, sem
engi sér og þess, sem eitt sinn var
dulið djúpt í jörð, en sem hin eyð-
andi öfl nú hafa afhjúpað.
Ekki er ég, með öllu, sáttur við nafn bókar-
innar, fínnst það fela í sér fyrirheit um af-
hjúpun allra leyndardóma þess mikla jökuls.
Betur hefði ég unað t.d. í veldi Vatnajökuls
eins og Sigurður Þórarinsson hafði á grein í
Lesbók Morgunblaðsins 1946.
Bókin hefur veitt mér mikla ánægju, en líka
valdið mér nokkru ergelsi. Þetta er falleg og
umfangsmikil myndabók 280 bls. en aðeins fá-
einar af þeim er texti einvörðungu. Hins veg-
ar er þar víða komið við og sumt af því ekki
náskylt Vatnajökli. Yfir 20 ágæt kort, lit-
prentuð og með fjölda ömefna, er til gagns og
gleði fyrir þá, sem kynnast vilja þessum
landshluta. Illa kann ég við að sjá Út-Síða
prentað yfir Eldhraun suður af Skál og enn
verr Mið-Síða á Stjómarsand. Pennaglöp
telst að færa Rauðaberg austur fyrir Krossá
(bls. 126).
Kort yfir gosbeltin með þverbeltum er
einkar gott skóla yfirlit til skilnings á rekbelt-
inu. Einnig hygg ég mörgum finnist forvitni-
legt kortið yfir eldstöðvakerfín, en þar hefði
mátt bæta við a.m.k. tveimur, einu inn af
Kálfafellsdal og öðra inn af Heinsbergsfjöll-
UM BÓKINA LEYNDAR-
DÓMAR VATNAJÖKULS
EFTIR HJÖRLEIF
GUTTORMSSON OG
ODD SIGURÐSSON
Þeir sem taka sér fyrir
hendur að skrifa um land-
af eigin sjón, verða ekki
leystir undan Deirri skyldu
að kynna sér Dað sem áð-
ur hefur verið um ritað og
yfirdrifin nægjusemi verð-
ur það að teljast að gera
sig ánægðan með aldar-
gamla ágiskun.
um. Til korta og línurita á bls. 44-45, hygg ég,
að oft muni vísað þegar fjallað verður um at-
burðina á Skeiðarársandi 1996.
Texti bókarinnar hefst á yfirliti yfir Vatna-
jökul, jökla almennt, land undir Vatnajökli,
jarðskjálftamælingum, gosspám og jökul-
hlaupum. Ágætar skýringarmyndir íylgja öllu
þessu. Loks kemur svo frásögn af Skeiðarár-
hlaupinu mikla haustið 1996, en fram að því,
finnst mér niðurröðun efnis ekki alveg nógu
góð.
Um hlaupið sjálft og áhrif þess er fyrst
fjallað á bls. 34-58 og aftur á bls. 158-172.
Ekki verður hér um þann þátt rætt, en hvort
sem það er af tilviljun eða ásetningi, þá eru
myndirnar á bls. 166-167, að mínu mati, þær
áhrifamestu í bókinni. Annars vegar fólk
fagnandi sigri í stríði við náttúraöflin, en hins
vegar þau í sínum hamslausa ofsa. Þar má
líka lesa af skugga öldunnar hvað hátt
straumkastið náði.
Ljósmyndimar bera verkið uppi, vegna
fegurðar, fræðslu og heimildagildis. Ein er sú
mynd, sem hvað þetta varðar, að mínu mati,
ber af, og er þá mikið sagt. Það er myndin á
bls. 108, sem sýnir ísbylgjuna á leið niður eftir
Síðujökli til þess að lokum brotna inn í sjálfa
sig í jökulrönd. Sú mynd, held ég að hljóti að
verða klassísk, því vart mun hún eiga sinn líka
og vafasamt hvort nokkra sinni verður. Þrátt
fyrir þau firn, sem þarna er að gerast, er yfir
öllu einhver stórbrotin, hljóðlát ró, sem
augnablik fegurðarinnar eitt megnar að skapa
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ1998