Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 16

- Trauðla verður því, með rökum mótmælt að
þrisvar hafi gosið í Eldborgaröðu'm og að
hvert gos hafí sín séreinkenni hvað varðar út-
lit efnisins, sbr. Náttúrufræðinginn 64. 1994.
Ekki þekki ég heimild fyrir því að vatn hafí
farið að safnast í Skaftárgljúfur strax eftir
Eldmessuna. Séra Jón lætur þess getið að
hraunrennsli fram úr gljúfrinu hafi hætt seint
í september. „Þá var farið með fé og flutning
yfír hraunið vestur af Skaftárdal, því svo var
eldurinn mikill að fjallabaki að hann upþurrk-
aði öll vötn, sem voru fyrir norðan hann.“
Stórgos hugmynda þeirra S.G. Berg og
Guðmundar Sigvaldasonar hljóp boðflenna inn
í íslenska jarðfræði. Eftir endilöngum Síðu- og
Fljótshverfísfjöllum má rekja lög af jökul-
bergi. Á Síðu eru þau a.m.k. 4, en líklega 5 eða
6 og þau ganga þvert í gegnum það sem vera
átti „mass-flow deposit" að bera það saman við
myndun Dalsheiðar í Lóni er heldur vand-
ræðalegt. Walker segir hugmynd sína „tenta-
tive“ og mér finnst hún ekki aðgengileg.
Skaftárhreppur hefur orðið fyrir því að fá á
sig þrjár ritgerðir, sem einkennast af raka-
lausum málflutningi, fullyrðingum, lítilsvirð-
ingu á traustum frumheimildum og þögn um
þekktar staðreyndir. Of mörgum vill gleym-
ast að órökstuddar fullyrðingar eiga engan
rétt á sér í vísindum. Að senda slíkt í fræðirit
er bjamargreiði við íslenska rannsóknastarf-
semi og ber að láta ekki óátalið.
Ekki minnist ég þess að hafa heyrt fólk
vestan sands blanda saman sandgígjum og
gíg né heldur nefna jökulker, jakaker o.s.frv.
gígi. Hvemig svo sem gígju-nafnið er til kom-
ið, þá eru þessar gömlu jökulöldur þama og
óvíst hvort efni standa til að taia um með
myndugleik.
Þátturinn um Oræfín tekur til sín drjúgan
hluta bókarinnar svo sem vera ber og er, að
mínu mati, heilsteyptasti hluti hennar og jafn-
framt sá skemmtilegasti. I honum fær Skafta-
fell með þjóðgarði og umhverfí þá umfjöllun,
sem hæfír og vera ber. Það er þessi þáttur,
sem ég mun oftast glugga í og ég ætla að
flestum muni nýtast. Kort og afburða fallegar
myndir af landslagi, gróðri og einnig dýralífí,
en liðin mun sú tíð að satt sé það, sem sagt
var í mínu ungdæmi, að hvorki væm kettir né
mýs í Öræfum. Drög að sögu Öræfa er einkar
verðmætt innlegg og verðmætt þeim sem
kynnast vilja þessari sérstæðu sveit og, að
nokkru, kjörum þess fólks, sem þar hefur alið
aldur sinn. Orðlygðir vom bæimir í Öræfum
fyrir snyrtilega umgengni utan dyra, en víða í
sveitum landsins hefur þar verið misbrestur
á. Þjóðgarðurinn í Skaftafelli fær mikla og
ágæta umfjöllun með fróðleik á sviði gróður-
fars og jarðfræði sem endast mun gestum og
gangandi langt fram á næstu öld. Lýsingar á
gönguleiðum eiga, það ég veit, ekki sinn líka,
en vel hefði mátt sleppa þessari smá fárán-
legu upptuggu „stórleikur landskaparins" þar
sem „klæmst“ er á tveim tungumálum til van-
virðu við land og tungu. Gönguleiðum á
Öræfajökul er prýðilega lýst og frásögn af
fyrstu ferð á Öræfatindinn fróðleg og
skemmtileg.
Ekki er ég með öllu sáttur við að segja að
Breiðamerkurjökull hafi grafið sig niður fyrir
sjávarmál. Að minni hyggju var þar fljótsdal-
ur fyrir, ekki jökulgrafinn, en efsti hluti þess,
sem nú nefnist Breiðamerkurdjúp. Þegar líða
tók að nýju jökulskeiði, jöklar sestir á fjöll,
tóku jökulfljót aðJÁira set í dalinn og ofan á
það lagðist svo skriðjökull. Áin undir jöklinum
tók að róta fram setlögunum og byggja úr
jökulsand og strönd við hækkandi sjávar-
stöðu. Minnkandi jökull hefur rænt ána rof-
mætti og þar með framburði, sem nú bara er
fíngert efni ónýtt til strandbyggingar. Því er
nú hér framundan vandamál, sem ekki verður
leyst með jarðgöngum.
Ekki er bók þessi vísindarit, en vel fræðirit,
sem mark verður tekið á og líklega oft vitnað
til og því er mér sárt það „missagt er í fræð-
um þessum.“
Ég gat þess áður að bókin hafí valdið mér
ergelsi, líklega mest vegna þess að ég átti ekki
von á bakvindi úr þessari átt. Víst er það og að
bókin hefur veitt mér mikla ánægju og þakkir
fyrir fallegt verk skulu höfundar frá mér.
Það gerist nú tíska að stytta nöfn féiaga og
fyrirtækja með því að binda það í upphafs-
stöfum. Þetta hef ég leyft mér að gera og fæ
þá: H.G.O.S. og þykir allvel fara og vona að
engan styggi.
Það er furðu mikil vinna við að koma á
framfæri rituðu máli og þótt minna sé en
svona umfangsmikil bók. Eðlileg hagsýni mun
nokkru um það hafa ráðið að koma bókinni út
á meðan öll atvik á Jökli og Sandi enn voru í
fersku minni. Þykir og líklegt að bókin hafi
reynst dágott haustfrálag og skal þeim
H.G.O.S. óskað til hamingju með verkið,
þakkað og óskað góðra gönguleiða um fram-
tíðar fjöll og eyðisanda.
Höfundur er jarðfræðingur.
MJÓAFJARÐARSKESSAN. Teikning eftir Hauk Halldórsson.
LOSTUG TRÖLL
Tröli era með sundurleitu móti
við menn í íslenskum bók-
menntum. í þjóðsögunum er þó
nokkuð um að tröll séu mann-
skæð, jafnvel mannætur, og
það svo heiftarlegar, að þeim
nægir ekki minna en presturinn
sjálfur, beint úr prédikunarstól,
lum (Mjóafjarðarskessan, JÁI,
146). Er þetta hámarkið á andkristni trölla,
sem birtist einnig í því að þau þola ekki
klukknahljóð. Hér er ekki rúm til að rekja
þetta, en lítillega skal hugað að öðru, sem er
fullkomin andstæða þessa, þ.e. lostasemi
trölla í garð manna. Það minni er í Snorra-
Eddu, í sögunni af Skaði Þjassadóttur
Tröll eru með sundurleitu
móti við menn í íslenskum
bókmenntum. I þjóðsögun-
um er þó nokkuð um að
tröll séu mannskæð.
Orn Olafsson hugar m.a.
að þessu og líka lostasemi
trölla í garð manna.
(Skáldskaparmál, 3. k.), að dóttir jötuns sem
æsir drápu, krefst þess í föðurbætur að fá
eiginmann úr röðum ása, hélt hún hefði valið
Baldur af því að sjá fæturna eina, en fékk
Njörð. Þetta er einnig í Helga kviðu
Hjörvarðssonar, en þar er skessan, Hrím-
gerður Hatadóttir hógværari (24. er.)
eina nótt
kná hún hjájöfri sofa
þá hefír hún bölva bætur.
En Atli félagi Helga tefur hana með kjafta-
gangi og illyrðum, svo þetta nátttröll dagar
uppi. I Fomaldarsögum Norðurlanda er
mikið um þjóðsagnaminni og ævintýra, eins
og alkunna er. Þar má m.a. nefna Þorsteins-
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ1998