Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1998, Blaðsíða 13

Jjggk,,
ODLATEETAH Ikaluq
er jafnan kallaður Odla.
Hann er ríflega þrítugur
og einn besti bjarna-
veiðimaðurinn í Grise-
fjord. í þeirri byggð búa
um 200 manns og er hún
sú eina á Ellesmere-
eyju sem er nærri tvöfalt stærri en ísland.
Eyjan verður hluti sjálfstjórnarsvæðis í
Kanada 1999. Þá verður landi sem lengst af
hét Northwest Territories skipt í tvennt.
Austurhlutinn hefur þegar hlotið nafnið
Nunavut. Landsvæðið er gífurlega stórt í
norðausturhluta Kanada (gamla heitið er mis-
vísandi!). Handan Naressunds er annað
óskaplega strjálbýlt og stórt land: Grænland.
Þar nyrst, í Thule (Qanaaq), er byggðarlag
sem líka þrífst á veiðum, m.a. hvítabjama-
veiðum. Odla hittir stundum kunningja sína
úr hópi grænlenskra inúíta og þá ræða þeir
gjarnan um veiðiskapinn, um birnina og vel-
ferð stofnsins því að fólk í Nunavut og á
Norður-Grænlandi veit að nytjar af stóm
veiðidýrunum, allt frá selum til hvala eða
hvítabjarna, eru því háðar að stofnarnir séu
heilbrigðir og stórir.
Vitum við nóg?
Odla býr sig á veiðar með hundana sína fyr-
ir sleðanum og hverfur út á ísauðnir á hafinu
sunnan Ellesmere-eyjar í nokkra daga í senn.
Byggðalagið Grisefjord (upp á norsku) eða
Ausuittuq á inutituk-málinu fær úthlutað
bjarnarkvóta sem telur 13-18 dýr árlega. Ef
vel gengur kemur Odla ef til vill með 2-4 birni
í búið í ár og telst það mikil búbót. Suma birn-
ina selur bæjarstjórnin á fæti handa erlend-
um veiðimönnum að fella, fyrir 10.000 dollara
hvert dýr. Odla og flestir kanadískir eða
grænlenskir veiðimenn ræða aldrei eða a.m.k.
afar sjaldan um dekkstu hlið þessara náttúm-
nytja: Mengunina sem safnast fyrir í hvíta-
björnum á norðurslóðum. Hin stóru rándýr
eru efst í fæðupíramídanum og í þau safnast,
rétt eins og í mannfólkið, efni sem seint eða
ekki brotna niður í spendýrum; efni eins og
kvikasilfur og DDT og PCB.
Umræðuskorturinn stafar ekki af áhuga-
leysi. Almenningur í Nunavut eða á Norður-
Grænlandi veit lítið sem ekkert um mengun-
ina. Ýmis mengun eykst hægt og bítandi í um-
hverfinu á norðurslóðum en minna fer fyrir
upplýsingum um hana. Vita íslendingar nóg
um mengun í N-Atlantshafinu?
Umtalsverðar rannsóknir
Því fer fjarri að norðurhjaralöndin hafi ekki
lagt mikla vinnu til rannsókna í umhverfis-
málum er varða ástand sjávar, lofts, vatns og
Ljósmyndin Ragnar Th. Sigurösson.
A ARI HAFSINS
AÐGAT,
MENGUN
LEYNUM!
EFTIR ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON
jai’ðvegs. Á íslandi hafa þær helst verið á
könnu Háskóla íslands, Hollustuverndar ríks-
ins, Veðurstofu íslands, Hafrannsóknastofn-
unar, Náttúrufræðistofnunar Islands, Rann-
sóknastofnunar landbúnaðarins og Geisla-
varna ríkisins. Lítið af framvindu eða niður-
stöðum úr þessu starfi kemur þó fyrir al-
menningssjónir.
Þá hafa Norðurlöndin tekið sig saman frá
1989 að telja og unnið að útgáfu skýrslna um
umhverfismál. Þar með er talin skýrslan
„Heimskautasvæði Norðurlanda - ósnortið,
ofnýtt, mengað?“ sem kom út 1996 í íslenskri
þýðingu, 238 bls. Þar er mikill fróðleikur um
umhverfi okkar. Samt er lítið unnið við að
kynna og aðlaga það efni að öflugri almenn-
ingsfræðslu.
Frá 1989 að telja hafa fslendingar verið
stofnaðilar að Alþjóðlegu nefndmni um heim-
skautarannsóknir (IASC) og árið 1991 hófu
Bandaríkin, Kanada, Rússland og Norður-
löndin samstarf til verndar norðurhjarans.
Þar innanborðs eru áætlanir eins og CAFF
(verndun plöntu- og dýralífs), PAME (vernd-
Efst: LÍFRÆN, þrávirk mengun, þungmálma-
mengun og geislamengun getur reynst af-
drifarík í sjávarútvegi. Við Reykjanes.
í miðju: Odlateetah Iqaluk skimar eftir bráð
við Beechy-eyju, Devon Island, Kanada.
Til hægri: Mengun á norðurslóðum er oft
mikil en staðbundin. Viðskilnaður bandaríska
hersins í Ikateq á A-Grænlandi er ekki til fyrir-
myndar. Neðst: Kvöldsói yfir Vatnajökli.
un sjávar) og AMAP (eftirlit með og mat á
mengun). Þetta samstarf allt hefur svo enn
verið styrkt með nýlegri stofnun Norður-
heimskautsráðsins sem á að efla allt samstarí
landanna við heimskautsbaug og norðan hans.
Nýjasti viðburðurinn er upphaf starfs Stofn-
unar Vilhjálms Stefánssonar á Akureyri en
hún á m.a. að samhæfa rannsóknir á Islandi
sem lúta að norðurslóðum og efla samstarf við
erlenda aðila.
íslendingar eru aðilar að merkum og bind-
andi alþjóðasamningi um verndun N-Atlants-
hafsins (OSPAR) sem á að hamla gegn losun
mengandi efna frá landi í hafið. Að honum
standa 15 ríki auk Evrópusambandsins. Verði
honum framfylgt, er mikið unnið.
Hvers konar mengun?
Ef frá eru talin nokkur svæði í Rússlandi er
lítill málmiðnaður eða skyld stóriðja á öllu
norðursvæðinu. Hefðbundinn landbúnaður er
líka hlutfallslega lítill. Aðalvirkni manna snýst
fyrst og fremst í heild um fiskveiðar eða land-
dýraveiðar og námugröft (þ.m.t. olíuvinnsla).
En mengun virðir hvorki landamæri né hér-
aðsmörk.
Mengun á norðurslóðum má flokka sem hér
segir:
1. Lofttegundamengun í andrúmslofti og
vatni
2. Súrefnisþurrð og næringarefnaauðgun
vegna frárennslis og landbúnaðarafurða í
sjó, ám og vötnum
3. Þungmálmamengun, einkum í sjó
4. Mengun vegna geislavirkni
5. Lífræn mengun, m.a. þrávirki-a efna
6. Hnattræn mengun sem skaðar ósonlagið
og bætir við gróðurhúsagös
Miklar rannsóknir í áratugi þarf til þess að
draga upp góða mynd af því hvert stefnir með
þessa flokka en starfið er löngu hafið. Til
hvers benda niðurstöður rannsókna að svo
komnu máli?
Allhrelnt en ýmis óheillamerki
Loftmengun á norðurslóðum er lítil þegar á
heildina er litið. Staðbundin mengun getur
þar á móti verið yfir viðmiðunarmörkum. Það
á t.d. við um ryk- og köfnunarefnismengun í
borgum og bæjum og brennisteinsdíoxíð-
mengun frá iðnaði á Kólaskaga, Murmansk-
svæðinu. Skógarskaðar eni venilegir þar um
kring og minni skemmdir er að finna í Norð-
ur-Skandinavíu. Einnig þar og á Kólaskaga
má viða finna súr stöðuvötn en þau eru nánast
óþekkt annars staðar á norðurslóðum. þ-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 27. JÚNÍ 1998 1 3