Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1998, Síða 10

hvað annað en á þessum síðustu og verstu ok-
urtímum.
Á háskólaárum mínum í Berkeley var ég
ansi tíður gestur í San Francisco-óperunni.
Þangað sótti ég jöfnum höndum óperur, ballet-
sýningar, sinfóníuhljómleika svo og tónleika
einsöngvara og einleikara. Þar sá ég t.d. rúss-
neska listdansarann Egleski í fyrsta skipti og
gleymi ég honum aldrei, enda var hann í röð
fremstu dansara, ef ekki sá fremsti á þeim ár-
um. Hann var í senn agaður og fágaður í list-
grein sinni og þótti t.d. öðrum listdönsurum
stökkharðari.
Ég hef alla tíð haft mikið yndi af píanóleik og
notið ef til vill þeirra óverðskulduðu forrétt-
inda að hlusta á heimsins dáðustu píanósnill-
inga eins og t.d. Walter Gieseking, Claudio
Arrau, Rubinstein, José Iturbi og Vladimir
Horowitz, svo nokkir af gömlu meisturunum
séu nefndir, en sá sem ber þó höfuð og herðar
yfir þá alla er að mínum dómi enginn annar en
Sergei Rachmaninov. Já, ég tel mig reyndar
hafa vit á því, vegna þess að ég var þeirrar
ósegjanlegu ánægju aðnjótandi að hlusta á
hann leika í San Francisco -óperunni í nóvem-
ber eða desember 1942 og var það ekki seinna
vænna þar sem hann lést hinn 28. mars 1943 í
Beverley Hills sjötugur að aldri. Hvílíkur tign-
arbragur í öllu hans fasi og framkomu, hvílík
tilþrif í listtúlkun, hvílík útgeislun! Hrifningu
minni er aðeins unnt að lýsa með slíkum upp-
hrópunum. I lok tónleikanna ætlaði lófatakinu
aldrei að linna og ég man ekki lengur hversu
mörg aukalög hann lék og þeirra á meðal auð-
vitað eina vinsælustu prelúdíuna sína. Auk eig-
in tónsmíða voru líka verk eftir Chopin, Liszt
og fleiri á efnisskránni. Tónleikar þessir eru í
einu orði sagt ein dýrmætasta perlan sem ég á
í endurminningasjóði mínum, sem er fjarri því
að vera fátæklegur.
Áður en ég slæ botninn í skrif mín að þessu
sinni langar mig til að greina frá allundarlegu
atviki, sem henti mig í járnbrautarlest á leið-
inni frá San Francisco til Portland, Oregon, en
þar bjó móðurbróðir minn Árni Jakobsson
ásamt fjölskyldu sinni. Þetta mun hafa verið
um áramótin 1942-1943. Leiðin norður lá um
gróskumikla og fagra skóga og tilkomumikið
fjalllendi. Farþegamir gátu t.d. stytt sér
stundir við að virða fyrir sér og dáðst að fjalla-
drottningunni frægu, Shastafelli eða Mount
Shasta, sem er fom eldstöð yfir 4.200 m á hæð.
Ferðin tók langan tíma, 34-36 stundir.
Ég var á öðra farrými, efnahagurinn leyfði
. ekki annað, en sá ókostur fylgdi því að þar var
enginn veitingavagn, en farþegunum þar gafst
hins vegar kostur á að kaupa samlokur, kalda
kjúklinga og gosdrykki af lestarþjóni, sem
gekk þar um beina. Náungi þessi, maður um
fímmtugt á að giska, hagaði sér allundarlega
að mér fannst í fyrstu. Hann gaf mér nefnilega
auga, allt að hýrt auga í hvert skipti, sem hann
gekk fram hjá mér. Það hvarflaði jafnvel að
mér að vesalings maðurinn væri haldinn ann-
arlegum hvötum.
Næst gerist það eftir um það bil 4-5 tíma að
þessi furðufugl kemur rakleitt til mín og spyr
mig hvort ég sé ekki íslendingur. Hann ávarp-
aði mig ekki á ensku heldur á íslensku. Mig rak
í rogastans. Ég hafði ekki átt orðaskipti við
nokkum mann utan einu sinni að ég ræddi
smástund við einn samferðamann minn að lest-
arþjóni þessum fjarstöddum svo óhugsandi var
að hann hefði þannig getað greint hreim í tali
mínu. Ég var þá dökkhærður og sólbrúnn yfir-
litum og klæddur í amerísk jakkafót. Á þessari
sögulegu stundu flugu mér ósjálfrátt í hug
fyrstu fjórar ljóðlínumar úr Islendingadags
ræðu Stephans G. Stephanssonar:
Þótt þú langförull legðir
sérhvert land undir fót
bera hugur og hjarta
samt þíns heimalands mót...
Og ef til vill ekki aðeins hugur og hjarta,
heldur líka yfírbragð og fas. Um leið og lestar-
þjónninn settist niður við hliðina á mér, þess-
um nýfundna landa sínum, vék hann að mér
köldum kjúklingi og gosdrykk. Við fóram svo
að spyrja hvor annan frétta. Hann var ættaður
úr Flóanum og hafði farið utan átján ára gam-
„ all og aldrei séð ættjörðina eftir það. Hann
vildi fá að vita hvaða erindi ég ætti til Portland
svo og hvað ég væri eiginlega að gera í Banda-
ríkjunum. Ég sagði honum eins og var að ég
væri við nám í Kaliforníuháskóla í Berkeley og
bætti svo við að ég væri reyndar ekki eini ís-
lendingurinn þar, öðra nær, við fylltum á
þriðja tuginn. Það þótti honum góðar fréttir.
Áður en hann kvaddi mig vék hann að mér
tuttugu dala seðli með þeim fyrirmælum að við
landar hans í Berkeley skyldum gera okkur
glaðan dag strax eftir heimkomu mína. Tutt-
ugu dalir vora engir smápeningar í þá daga að
minnsta kosti ekki fyrir auralitla háskólastúd-
enta. Að lokum verð ég að gera þá játningu að
í nafn þessa öðlings er gjörsamlega stolið úr
minni mínu mér til ævarandi skammar og sárr-
ar skapraunar.
Höfundur hefur um órabil rekið mölaskóla.
STAÐA RITHOFUNDA I
RÚSSLANDI NÚTÍMANS
EINAR ORN GUNNARSSON RÆÐIR VIÐ SKALDIÐ
VYACHESLAV KUPRIWANOV
„Á árum áður gegndi Rithöfundasambandið mikilvægu
hlutverki og aðild að því var mjög þýðingarmikil
fyrir höfunda. Eftir | þær breytingar í iem hafa átt sér
stað í Rússlandi að undanförnu þá hefur staða
rithöfunda breyst verulega. 1 dag er ekki lengur
spurningin: „Um hvað má ég skrifa?", heldur: „Hvað
get ég fengið útgefið?"
VYACHESLAV Kupriwanov
er fæddur í Novosibirsk árið
1939. Hann er afkastamikill
rithöfundur, ljóðskáld, gagn-
rýnandi og þýðandi. Einar
Öm Gunnarsson tók hann tali
eitt kvöld eftir upplestur
hans í þýska bænum Schöpp-
mgen í apramanuði.
„Ég samdi mín fyrstu ljóð tíu ára gamall.
Þegar ég var 14 ára samdi ég fjölda ljóða sem
vora öll í léttum dúr og fjölluðu um kennara
mína og þá helst persónueinkenni þeirra. Við
voram nokkrir strákar sem glímdum við að
semja en við tókum skáldskapinn ekki alvar-
lega nema einn vinur minn og jafnaldri sem dó
komungur úr lömunarveiki.
Eftir skólaskyldu fór ég í mikils metinn her-
skóla í Leningrad þar sem lögð var áhersla á
nýja hernaðartækni. Ég varð að lesa mikla
stærðfræði, eðlisfræði, rafeindafræði og aðrar
undirstöðugreinar sem nauðsynlegt er að læra
í hátækniskólum.
Vera mín í Leningrad var mér ný reynsla.
Mér leiddist raungreinanámið, heraginn og ég
sá ekki nokkra framtíð í því lífi að vera her-
maður. Það var á þessum árum að ég tók að
yrkja af alvöra. Ég skrifaði öllum stundum, á
morgnana, í kennslustundum og langt fram
eftir kvöldum. Ljóðin voru yfirieitt löng og
fjölluðu á gagnrýninn hátt um líf okkar í her-
skólanum og það var hættulegt yrkisefni á
þeim áram. Ljóðin las ég fyrir vini mína og við
skrifuðum þau niður en það var ekki fyrr en
árið 1994 að þau voru fyrst gefin út í Moskvu.
Með veru minni í herskólanum áttaði ég mig sí-
fellt betur á að ég var á rangri hillu í lífínu. Mig
langaði mest af öllu að leggja stund á bók-
menntir og eftir tveggja ára dvöl í Leningrad
fór ég til Moskvu þar sem ég stúderaði við
skólastofnun sem kennir einkum erlend tungu-
mál. Þetta var að sjálfsögðu stór ákvörðun,
vendipunktur í mínu lífi.
Það gætti mikils frjálslyndis í skólanum mið-
að við það sem almennt gerðist á þessum árum.
Þarna var fjöldi góðra kennara sem jafnframt
vora með athyglisverðar skoðanir. Við voram
laus við öll þau formlegheit sem fylgdu námi í
Sovétríkjunum á þessum áram. Áherslan var
ekki á stjórnmálalega hagfræði eða marxíska
hugmyndafræði heldur lásum við til dæmis
verk Sigmund Freud, Henri Bergson og rit
marga erlendra heimspekinga sem almennt
vora ekki á kennsluskrá í öðrum skólum. Við
lásum bækur helstu brautryðjenda nú-
tímaljóðagerðar. Gerðar vora nýstáriegar til-
raunir með þýðingar á ritverkum með hjálp
tölvu en það þótti mér athyglisvert viðfangs-
efni.
Menntunin sem veitt var í skólanum var ein-
stök. Þetta umhverfi mótaði mig verulega en
jafnframt hafði það mikil áhrif á mig að kynn-
ast og vera innan um ungt fólk sem var að
yrkja ljóð. Þarna höfðum við aðgang að þýðing-
um bókmenntaverka sem ekki fundust í opin-
berum bókasöfnum borgarinnar. Nemendur
vora líka iðnir við að þýða verk sem ekki höfðu
komið á prent í Sovétríkjunum. Þýðingar
þeirra vora ef til vill ekki fuiikomnar en þegar
ég sé þær í dag verð ég að viðurkenna að 90%
þeirra era nokkuð góðar. Það var afdrifaríkt
fyrir mig að komast í þann fjársjóð sem þessi
verk vora, verk sem jafnvel aldrei höfðu verið
útgefin í Rússlandi.
Verk Ijóðskálda á borð við Juan Ramon Ji-
meres, Fredrico Garcia Lorca og Gustaf Adol-
fo Becker höfðu mikil áhrif á mig og skáldskap
minn einkum og sér í lagi þar sem ég hafði að-
gang að mönnum sem þýddu verk þeirra og
fræddu mig um líf, hugmyndir og skáldskap
höfundanna."
í hverju telur þú styrk góðs Ijóðs felast?
„Þetta er erfið spurning sem svara mætti á
marga vegu. Það er stór munur á tæknilegri
hlið ljóðs og hinni listrænu. Þegar ég yrki ljóð
þá er það mikilvægt fyrir mig að það sé stutt
og hnitmiðað. Mér finnst að lengd ljóðs eigi að
vera einhvers staðar á bilinu átta til tuttugu
línur. Þegar ort er með hefðbundnum hætti þá
er mikilvægt að fylgt sé þeim reglum og hefð-
um sem um það ljóðform hafa skapast. Sonn-
ettur era gott dæmi um hefðbundinn kveðskap.
Hugmynd mín er sú að við höfum þrjú bók-
menntaform sem era: hið hefðbundna ljóð-
form, prósi og hið frjálsa ljóðform. Hið frjálsa
Ijóðform er góð leið til að finna muninn á milli
hefðbundnu ljóðlistarinnar og prósa. Það er
ekki til eitt svar við því hvers vegna mér finnst
tiltekið ljóð gott. Slíkt mat byggist á þekkingu
og ljóðrænni tilfinningu sem er óútskýranleg."
Hvaða rithöfundar hafa haft mest áhrif á
skáldskapargerð þína?
„Það vora verk þeirra höfunda sem ég fékk
lesið í skólanum í Moskvu. Þar var eins og áður
segir einstakt bókasafn. Heima hjá foreldram
mínum vora að mestu bækur um læknisfræði-
leg efni og náttúrafræði, 1 Leningrad var að-
eins að finna bækur um raungreinar og hern-
aðartækni. Móðir mín las fyrir mig ljóð
Pastemak sem gengu manna á milli á hand-
skrifuðum blöðum. Bækur Pasternak vora ófá-
anlegar. í Moskvuskólanum hafði ég aðgang að
bókum sem vora gefnar út fyrir byltinguna
1917 og ég held að þær hafi haft mikil og sterk
áhrif á mig.
Einn gamall kennari minn sagði þó eitt sinn
við mig þegar hann las eftir mig Ijóð að ég væri
undir áhrifum frá Nikolay Zabolotzky en á
þeim tíma hafði ég aldrei lesið neitt eftir hann.
Eftir það las ég verk Zabolotzky og sá hversu
þýðingarmikill hann var fyrir ljóðlist nútímans.
Hann var fyrsta absúrdistajjóðskáld okkar
Rússa. Einstaklega sérkennilegur maður. Eftir
síðari heimsstyrjöld var hann tekinn til fanga
og sendur á Gúlagið en það er nokkuð dæmi-
gert hlutskipti fyrir afgerandi rithöfunda þjóð-
ar okkar á dögum kommúnismans. Síðasta
verk hans var samið undir sígildum merkjum í
anda Puschkin þar sem ströngum heimspeki-
legum reglum rússneskrar hefðar var fylgt út í
ystu æsar. Hann var óhemju hæfileikaríkur,
hafði vald á framúrstefnu, absúrdisma og
klassísku ljóðformi. Eins og gefur að skilja var
hugmyndaauðgi hans ótrúleg.
Annar áhrifavaldur á skáldskapargerð mína
er Alexey K. Tolstoy. Hann var mikilfenglegt
Ijóðskáld sem hafði vald á gamni og alvöra. Til
að mynda skrifaði hann langan og mjög
írónískan ljóðabálk um sögu Rússlands. Hon-
um var einnig leikið að skrifa hástemmt, stór-
brotið trúarljóð og má þar nefna ljóð um
kirkjufóðurinn Jóhannes Damaskin.
Bulgakov hafði áhrif á mig sem skáldsagna-
höfund. Ég dáist að fyndni hans og hugmynda-
flugi eins og hún kemur til dæmis fram í bók-
inni Meistarinn og Margaríta.
Þar sem ég er rithöfundur og þýðandi að að-
alatvinnu hef ég þýtt verk fjölda höfunda. Fyr-
ir mér era þýðingar bara starf sem ég geng að.
Þó era þrjár undantekningar og það era
Rainer Maria Rilke, Hölderlin og Novalis en
þá höfunda get ég ekki þýtt nema ég sé sérlega
stemmdur. Þeir era mjög krefjandi en jafn-
framt gefandi. Rilke skrifaði á rússnesku og
þýddi töluvert af ljóðum. Hölderlin nam heim-
speki með Hegel. Verk Hölderlin lágu í þagn-
argildi um margra áratuga skeið þar til hann
var dreginn fram í dagsljósið fimmtíu áram
RÚSSNESKI rithöfundurinn
Vyacheslav Kupriwanov.
eftir dauða sinn. Hundruð rithöfunda hafa þýtt
verk Rilke en því miður er aðeins lítill hluti
þeirra veralega góður. Ég held að aðeins sé
hægt að finna þrjá til fjóra Rilkeþýðendur sem
virkilega skai-a fram úr. Hann var frjálslyndur
maður sem hafði opinn huga fyrir nýjum
straumum og stefnum."
Hverjar eru helstu breytingar á stöðu rithöf-
unda eftir fall kommúnistastjórnarinnar?
,Á árum áður gegndi Rithöfundasambandið
mikilvægu hlutverki og aðild að því var mjög
þýðingarmikil fyrir höfunda. Eftir þær breyt-
ingar sem átt hafa sér stað í Rússlandi að und-
anfórnu þá hefur staða rithöfunda breyst vera-
lega. í dag er ekki lengur spurningin: „Um
hvað má ég skrifa?“, heldur: „Hvað get ég
fengið útgefið?"
Það er erfitt að fá fé úr opinberum sjóðum
og verða höfundar því að treysta á fjárstuðning
einkaaðila eða fyrirtækja. Velgjörðarmaður
minn er til dæmis yfirmaður allra kjarnorku-
vera í Rússlandi. Við þessar miklu breytingar
hafa margir höfundar algjörlega misst fótanna
og sumir jafnvel tekið líf sitt.
Ég gekk aldrei í Rithöfundasambandið þó ég
ynni eingöngu að skrifum því okkur sem vor-
um saman í skólanum í Moskvu fannst mikil-
vægt að standa utan við sambandið og finna að
við væram frjáls.
Það er erfitt að fá bækur útgefnar í Rúss-
landi, markaðssetning er dýr og vinnandi fólk
hefur ekki ráð á að kaupa bækur almennt. Ný
kynslóð rithöfunda vex nú úr grasi, kynslóð
sem háir erfiða lífsbaráttu og þarf því að vinna
jafnvel fulla vinnu áður en sest er niður að rit-
störfum. Þetta verður til þess að faglegum rit-
höfundum fækkar og gæði bókmenntanna
verða síðri.“
Höfundurinn er rithöfundur og býr í Þýzkalandi.
PÉTUR SIGURGEIRSSON
VEGUR ÁN
VOPNA
(Samanber Jóh. 14.6)
Veginn án vopna
á veröldin til,
sem Andinn vill opna
öllum í vil.
Klár vítis kraftur
er kjamorkuvá
aldregi aftur
eldsprengju þá!
Heimur í herkví
úr helfjötrum skal.
Afvopnun er því
ýtrasta val.
Höfundurinn er fyrrverandi biskup íslands.
LjóSiS er ort! tilefni friSarljósanna í Reykjavík
og ó Akureyri 5. ágúst sl.
* 10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15.ÁGÚST1998