Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1998, Blaðsíða 11

ERLENDAR
BÆKUR
JHINN
RAÐANDI
STOFN
James Oakes: The Ruling Race. A Hi-
story of American Slaveholders. W.W.
Norton & Company 1998.
BÓKIN kom fyrst út 1982 og vakti þá
þegar feikna athygli. Sagan hófst
1619, þegar hollenskt fragtskip flutti 20
svertingja til Jamestown, um 1860 töld-
ust svartir þærlar alls um fjórar millj-
ónir í Suðurríkjunum. Nokkrir land-
nemar, sem námu land í Jamestown
gerðu Jamestown og næstu byggðir að
fyrstu föstu byggðum Englendinga í
Norður-Ameríku, þeir urðu forfeður
þeirrar herraþjóðar sem taldist 400
þúsund 1860.
Tóbaksrækt var meginframleiðslu-
grein Suðurríkjanna fram undir alda-
mótin 1800 og um það leyti var tekið
fyi'ir innflutning þræla frá Afríku, en
með baðmullaiTæktuninni varð land-
búnaður Suðurríkjanna enn arðsamari
og varð jafnframt til þess að festa fram-
hald þessa framleiðsluforms og rök-
styðja nauðsyn þrælahalds.
Hugmyndir um samfélag Suðurríkj-
anna sem íhaldssamt og hefðbundið,
mótað af aristókrötum, og Norðurríkin
sem eina iðandi kös prangara og víxl-
ara, eða andstæður hefðbundinnar
landsföðurhyggju stórjarðeigenda og
óhefts kapítalisma, eru miklar ranghug-
myndir
samkvæmt niður-
stöðu höfundar. Hann telur að viðhorf
Norður- og Suðurríkjamanna hafí verið
af sama uppruna, óheft frelsi og sér-
eignarréttur til framkvæmda og gæða.
Munurinn var fólginn í afstöðunni til
þrælahalds. Enginn munur var á stétt-
festu nema hvað þrælar voru ekki taldir
til rétthafa frelsis í Suðurríkjunum. í
frelsisstríðinu gegn Bretum og með
samningu frelsisskrárinnar voru þræla-
haldarar Suðurríkjanna ákveðnari í
kröfum um jafnan rétt allra manna en
Norðurríkjamenn, að frátöldum þræl-
unum. Höfundurinn ræðir mismunandi
eignarhlut jarðeigenda að landi og
þrælum, þeir auðugri áttu hundruð
þræ\a og hundruð hektara lands, en
þeir snauðari 1-3 þræla og fáeina hekt-
ara. En hagsmunir þeirra fóru saman.
Þessi bók er mjög vel skrifuð og er ít-
arleg lýsing á „The Ruling Race“ og
viðhorfum hennar til hugmyndafræði
byltingaráranna eins og hún birtist í
mannréttindakröfum samtímans, hag-
kerfi Norður- og SuðuiTÍkjanna er um-
fjallað og þá kemur það sama í ljós,
munurinn er „aðeins" fólginn í frjálsu
og ófrjálsu vinnuafli.
Borgarastyrjöldin var á engan hátt
styrjöld hugmyndafræði, gilda eða
menningarhefða að svo miklu leyti sem
það snerti þá frjálsu eða hina hvítu,
Borgarastyrjöldin var háð til þess að
afmá réttlætingu þrælahalds.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
Mynd/Ágústína Jónsdóttir
NÆTURVORÐUR
KAUPIR ÚR
SMÁSAGA EFTIR ÁGÚSTtNU JÓNSDÓTTUR
ARATUGUM saman hefur
hann búið ásamt nokkrum
kattakynslóðum í höfuð-
borginni og hefur lengi am-
ast yfir að tíminn sé fleygur
sem bjúgverpOl. Fyrir
tveimur mánuðum þegar
þann virtist í miklu tíma-
hraki með verkefni morgundagsins var dyra-
bjöliunni hringt. Þegar hann opnaði bauð sér
inn til hans ókunn kona í gæruskinnúlpu og
slitnum skóm með innkaupatösku í hendinni.
Hún tók sér sæti við hlið stóru klukkunnar,
sem í sama bili sló nokkur högg og maðurinn
giskaði á að þessi kona væri að vestan, en
komst að raun um að hún var úr öðrum stað. í
fyrstu þagði hún en sagðist svo vera að rukka
fyrir blaðið. Hann fann gremju magnast innra
með sér og svaraði: „Ég sóa ekki tímanum í
slíkt, ég nota greiðslukort - Vísa, þú skilur?"
„Ég sel einnig klukkur og úr,“ sagði hún.
Hann hreytti út úr sér: „Eins og þú sérð eru
klukkur ekki það sem mig bráðvantar og hel-
vítis tíminn líður víst nógu hratt þótt ég bæti
ekki einni við.“ Eftir skamma þögn sagði hún
kuldalega: „Þú veist eflaust að úr eru hvert
öðru ólík. Ég sel óvenjuleg úr eins og þetta In-
varúr. Sjáðu skífuna, tölumar og glerið, úrið er
viðurkennt fyrir gæði og hönnun. Það er frá
því fyrir aldamót." Invarúrið hafði bersýnilega
verið handfjatlað af æði mörgum og hann
grannskoðaði útlit þess og hönnun. Hún sagði:
„Ég hef heimildir fyrh’ því að umbótasinnaðir
þjóðhöfðingjar, innblásnir af stjórnmálahug-
sjón, báru svona úr.“ Hann handlék úrið og sá
að það var harla óvenjulegt; lítil myndski-eyt-
ing af Lögréttuhúsinu á Þingvöllum var grafin
á skífuna. Á gafli hússins var klukka fest við
bjálka upp í kverk.
Þú skalt skoða myndina vel því að þú færð
aðeins þetta eina tækifæri tU þess. Á morgun
verð ég búin að selja úrið. Hún sagði þetta eins
og um væri að ræða kjarrlyktina úr Bláskóg-
um sem aðeins er til í minningu manns. Hann
rétti konunni úrið aftur.
„Þetta er eitthvað fyi-h' safnara, ér ekki
svo?“ spurði hann. „Já og nei,“ sagði hún og
lækkaði róminn: „Ég fékk það á fornmarkaði
og mig grunar að eigandinn hafi verið fávís um
klukkur og úr og þar af leiðandi ekki áttað sig
á verðmæti þess. Það er hætt að mæla tímann
og þess vegna er það tákn þess að hann er
hættui' að líða.“ „Er úrið hætt að ganga?“
spurði hann efins um að hann hefði skilið orð
hennar rétt. Hún svaraði: „Tíminn er hættur
að líða.“
Þetta úr var nú farið að freista hans meira
en hann kærði sig um að viðurkenna: „Láttu
mig hafa það,“ sagði hann einbeittur: „Ég get
gefið það góðvini mínum.“ Hún sagði: „Það er
vonandi úravinur. Mér er ekki sama hvar mín-
ar klukkur og úr liggja. Engin klukkna minna
hefur enn sem komið er lent á milli óheiðar-
legra fingi'a."
Orð hennar gerðu hann önugan. „Þú ert
rukkari og sölukona með tilfinningu fyrir
klukkum og hringingum,“ sagði hann.
„Já,“ sagði hún: „Tímaskyn mitt er ná-
kvæmt. Ég veit alltaf hverjum klukkan glym-
ur. Ég er sannfærð um að klukkur eiga erindi
við Islendinga því að það eru ekki einungis
hringingar, sem greina heilagan tíma frá hin-
um veraldlega, heldur einnig klukkur þeirra.
Ég var ekki að braska þegar ég lét náungann á
markaðinum hafa loftvogina í skiptum fyrir In-
varúrið en hann hafði meiri not fyrir loftvog en
klukkuna, sem hafði sagt skilið við tímann.“
Hann fullvissaði hana um að hann sjálfur
teldi hana hafa farið heiðarlega að ráði sínu.
Seljandinn hefði viljað losna við gripinn, sem
var honum gagnslaus. Það var einmitt hér sem
hann uppgötvaði að hún var ein af þessum
kerlingum sem sagan greinir frá og fór að tala
um forlagatrú. Öriítið hæðnislega spurði hann
hana síðan hvort hún hygðist bjóða úrsmíðafé-
laginu djásnið eða hvort það væri nú þegar
selt.
Hún setti upp óræðan svip og sagði: „Þú færð
það. Ég sel aldrei sama úrið tvisvar. Upphæð-
inni ræður þú.“ Hann svai-aði að greiðslugeta
sín væri lítil en hann ætti sparifé í læstum skáp
og bætti við að líklega væri þetta rétta stundin
til að losa sig við það og fjárfesta í fornum hlut.
„Ég heyri að þú ert á réttri leið,“ sagði hún:
„Þú færð úrið.“
Hann seildist í öryggisskáp á bak við stórt ol-
íumálverk og tíndi fram úr honum væna fjár-
fúlgu.
„Þetta eru góð skipti,“ sagði hún.
Honum fannst skrýtið að nú talaði hún hátt
og með áhersluþunga í röddinni. Augljóslega
vai' hún lunknari en honum virtist í fyrstu. Hún
tvítaldi peningana, tróð þeim í innkaupatöskuna
og hneigði sig þrisvar sinnum áður en hún gekk
auðmjúk afturábak út um dyrnar og hvai'f í
mannhafið.
Hann minntist þess ekki að hún hefði sagt til
nafns og hann hefur aldrei séð hana öðru sinni.
Urið ætlaði hann að varðveita í læstum skápn-
um á bak við olíumálverkið og stakk því inn í
hann.
Hann fór í sturtu um kvöldið, lagðist til
svefns en lá andvaka fram eftir nóttu og bylti
sér. Um miðja nótt tiplaði hann fram úr rúmi
sínu og náði í úrið. Á bakhlið þess voru grafnir
tveir bókstafir sem espuðu upp í honum for-
vitnina: MM.
Hann sagði engum frá viðskiptum sínum.
Við ástríðuna, sem fylgdi því að handleika úrið,
bættist heift og ónotatilfinning. Hvað ef hann
týndi lyklinum að skápnum og kæmist ekki oft-
ar í hann? Sú hugsun magnaði efasemdir hans
og varð til þess að hann geymdi lykilinn á sér,
eins og verðmætan hring. Hann varð lykla-
vörður efans og fór æ sjaldnar út fyrir hússins
dyr. Honum tókst að sefa sig nokkuð með því
að telja sér trú um að úrið væri fornt og þyrfti
ekki á nýjum eiganda að halda. Hann tók blað
og blýant og hóf að skissa það í teikniblokk en
blokkirnar urðu tvær, fjórar, sex og þeim hélt
áfram að fjölga þar til hann fínteiknaði úrið og
lykilinn jafnt í vöku sem svefni.
Um áramótin áttaði hann sig á að Invarúrið
var orðið of ásækið og allt í einu tók hann eftir
því að það var farið að tifa og vísarnir að
hreyfast; tíminn var lagður af stað! Ekki bætti
úr skák að honum fannst sem hann væri óþol-
andi í þessum úraleik; orðinn leiksoppur eigin
tíma sem hafði dregið hann inní veröld vísanna.
Var hann að líða burt þar sem hann eigraði
fram og aftur um íbúðina með köttinn í sínum
tíma og sjálfan sig í öðrum?
Honum varð oft litið til bíla sem fluttu rusl
en var efins um að með þeim færi úrið beint á
haugana. Hann rifjaði upp nokkuð sem hann sá
í kvikmynd um klukkur sem hægt var að eyða
eins og blikkdósum eða grafa þær í vígða mold.
Áður en hann hóf störf sem næturvörður,
starfaði hann sem kistusmiður. Honum var
ljóst að í smiðjunni voru tilbúnar kistur
geymdar á lagernum vestanverðum. Hann tók
sig til einn morgun og heimsótti gamla vinnu-
staðinn sinn og fór fram á að mega svipast þar
um. Með því móti tókst honum að lauma úrinu í
eina hvítmálaða kistu, fella það inn í viðinn,
gera krossmark yfir áður en hann fór frá
staðnum og gekk öfugsnúinn heim; uppgefinn
á erfiðum tíma.
Höfundurinn er skáld og kennari í Reykjavík.
Honum tókst að sefa sig
nokkuð með því að telja sér
trú um að úrið vœrifornt
ogþyrfti ekki á nýjum eig-
anda að halda. Hann tók
blað og blýant og hóf að
skissa það í teikniblokk en
blokkirnar urðu tvær; jjór-
ar, sex ogþeim hélt áf-am
að jjölga þar til hann fín-
teiknaði úrið og lykilinn
jafnt í vöku sem svefni
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. ÁGÚST 1998 1 1