Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 4

DRAUMURINIS UM EIMREIÐ
AUSTUR I SVEITIR
EFTIR PÁLMA EYJÓLFSSON
HESTURINN var eina samgöngutækið á landi og vegir voru ekki til. Eðlilegt var að
menn litu vonaraugum til gufuknúinna eimreiða og jámbrauta sem vom orðin að
veruleika í nágrannalöndunum.
Á árunum eftir aldamótin var farið að tala um
sjálfrennireiðar eða mótorvaqna, en stóri draumurinn
var járnbraut oq fvær eimreiðir til að draqa 20 opna 6
smálesta vaqna, en þar að auki yrðu 10 lokaðir vagn-
ar og 5 ferðamannavagnar. Dr. Valtýr Guðmundsson
vildi veita ensk-íslensku félaqi ley i\ oq 1 :|árstyrk til iárn-
brautarlaqninqar oq umræðurnar á Dinqi 1894 urðu
svo miklar, að þær fylltu 345 dálka í þinqtíðindum.
✓
AAUKAÞINGI sem haldið
var í ágústmánuði árið 1894
var lagt fyrir Alþingi frum-
varp, sem nefndist: „Frum-
varp til laga um löggildingu
félags með takmarkaðri
hluthafaábyrgð til að halda
uppi siglingum milli íslands
og útlanda og í kringum strendur íslands og
leggja jámbrautir á íslandi m.fl.“ Flutnings-
menn voru þeir séra Jens Pálsson, sóknar-
prestur á Utskálum, alþingismaður Dalamanna
og Jón Þórarinsson, skólastjóri Flensborgar-
skólans og þingmaður Guilbringu- og Kjósar-
sýslu. En það var einmitt á þessu sama ári
1894 sem fyrsta véiknúna millilandaskipið
komst í eigu íslendinga; Ásgeirsverslun á ísa-
fírði átti það.
Potturinn og pannan í stóra málinu, sem
kom á borð alþingismanna á þessu sumarþingi
var Sigtryggur Jónasson, umboðsmaður í
Winnipeg. Sigtryggur var þá á fimmtugsaldri.
Hann hafði verið skrifari Péturs Havsteens,
amtmanns, og húskennari. Þegar Sigtryggur
hafði starfað í átta ár hjá Pétri var amtmanni
vikið úr embætti. Sigtryggur flutti þá vestur
um haf og varð meðal fyrstu landnámsmanna í
Kanada. Hann efnaðist á viðarhöggi við járn-
brautarfélög og var duglegur að bjarga sér og
hneykslaðist á framtaksleysi heimaþjóðarinn-
ar. Hann reisti sér myndarlegt býli og nefndi
það Möðruvelli eins og höfuðból amtmanns við
Eyjafjörð. Hér er stuðst við bók Þorsteins
Thorarensen, Vaskir menn, sem út kom árið
1971. Og hvert átti svo að verða hlutverk þessa
mikla félags? Það var rakið í mörgum greinum
frumvarpsins og verður hér aðeins drepið á
það, sem varðar Suðurlandið.
„Félagið hefur fullt leyfí og vald til að
ákveða legustað fyrir einsporðar eða tvísporð-
ar stál- eða járnbrautar, sem liggi: a) frá
Reykjavík suður og austur gegnum Kjósar- og
Gullbringusýslu, Arnessýslu og Rangárvalla-
sýslu. í frumvarpinu var einnig greint frá öðr-
um sýslum, sem njóta eiga samgöngubóta með
járnbrautum, allt norður í Eyjaíjörð. Þetta fyr-
irhugaða félag átti að eiga öll hús við enda-
stöðvar á jámbrautunum svo og gistihús. Á
jámbrautarstöðvunum átti að selja mat, tóbak,
vín og ölföng. Hvað er nú stóriðjan á íslandi í
dag á móti því, sem framkvæma átti eftir fmm-
varpinu, sem lagt var á borð alþingismanna
þjóðarinnar í lok nítjándu aldarinnar?
VORT FERÐALAG GENGUR SVO
GRÁTUGA SEINT
í tímariti dr. Valtýs Guðmundssonar, Eim-
reiðinni, var og farið að skrifa um bifreiðar,
sem menn nefndu sjálfhreyfivagna, sjálfrenni-
reiðar, eða mótorvagna þegar árið 1905. Þor-
steinn Erlingsson orti Brautina, sem ávarps-
kvæði Eimreiðarinnar. í Ijóðir.u em þessi er-
indi:
En efvið nú reyndum að brjótast það beint,
þó brekkumar verði ekki hærri?
Vort ferðalag gengur svo grátiega seint,
oggaufið og krókana höfum við reynt
og fram tíðarlan dið er fjarri.
Hvatningarijóðið er tuttugu erindi. Sautj-
ánda erindið er svohljóðandi:
Og þó að ég komist ei hálfa leið heim,
og hvað sem á veginum bíður,
þá held ég nú samt á inn hrjóstuga geim
ogheilsa með fognuði vagninum þeim,
sem eitthvað í áttina líður.
Það þarf átta milljónir króna á næstu tíu ár-
um til að koma atvinnuvegum íslands til góða
og til að bæta samgöngur og verslun landsins.
Stærsti pósturinn í þessari nýsköpun var jám-
brautin því með „telgraf-þræði“ var áætlun 6
milljónir króna. Þannig skrifaði áðumefndur
Sigtryggur í ársbyrjun árið 1889. Þetta var
nefnt „Stóra málið“. Fimm ámm síðar efndi
Sigtryggur til fundar í Góðtemplarahúsinu
gamla, sunnan við alþingishúsið, þar sem al-
þingismenn geyma nú farartæki sín. Enn er
gripið í bók Þorsteins Thorarensen, Vaskir
menn, og þar segir svo: „Til þess er ætlast, að
hinni fyrirhuguðu jámbraut austur í Ámes-
sýslu fýlgi 20 opnir vagnar, er taki sex smá-
lestir hver og 10 lokaðir vagnar, jafnstórir.
Ennfremur eiga þar að vera sex ferðamanna-
vagnar, III. flokks handa 32 farþegum hver,
en tveir I. flokks handa 18 hver og tveir far-
þegavagnar. Til dráttar em áætlaðar tvær
eimreiðar. Getur hver eimreið dregið 20 vagna
með 25 enskra mílna hraða á klukkustundinni,
þar sem hallalaust er eða því nær 10 vagna
upp halla 1:25.“ Of langt mál er að greina frá
umræðum og blaðaskrifum um jámbrautar-
málið.
EINN AF STÓRU FUNDUNUM f
ÞJÓRSÁRTÚNI
Það var hinn 30. júh' árið 1905 sem einn af
þessum stóra fundum var haldinn í Þjórsár-
túni. Bogi Th. Melsteð var fyrirlesarinn eins og
ræðumenn voru þá kallaðir. Hann nefndi erindi
sitt „Verslun íslendinga og samvinnufélags-
skapur". Svona eins og í framhjáhlaupi segir
hann í erindi sínu: „Ég heyri menn nefna
járbraut hingað úr Reýkjavík. Ég minntist á
jámbraut í bæklingi mínum. Framtíðarmálum,
fyrir fjórtán áram en vil nú leiða athygli manna
að sporbraut fýrir „elektriska“ vagna. Slík
braut er talin þrisvar sinnum ódýrari en jám-
braut þótt báðar séu reknar með gufu. Tveir
„elektriskir" „sporvagnar geta flutt 150 manns
í einu eða áburð af 150 hestum. Þeir geta hæg-
lega farið á dag fram og aftur jafnlanga leið og
héðan til Reykjavíkur. Orkuna til að knýja
vagnana mætti fá rétt hjá fundarstaðnum úr
Búðafossi í Þjórsá.“
Ræðumaðurinn var nánast á heimaslóðum
því hann var frá Klausturhólum í Grímsnesi.
Bogi var einn af frumkvöðlum samvinnufélags-
skapar og sláturhúsa. Þó að hann hafí á sínum
tíma verið þekktastur fyrir sagnfræðirit sitt,
hafði hann áhuga á samgöngum með járn-
brautum, síma og hitaveitu. En ekki tókst
málafylgjumanninum að hrífa þingheim með
sér í jámbrautarmálinu. Daufu eyran vora of
mörg. Um aldamótin var talað um jámbrautar-
ferðir frá Reykjavík austur að Þjórsá og var þá
höfð í huga samvinna við breska aðila. Dr. Val-
týr Guðmundsson var kosinn á þing í Vest-
mannaeyjum í júnímánuði 1894, en þá um sum-
arið var aukaþing. Var hann þá helsti forystu-
maður þess að veita fýrirhuguðu ensk-íslensku
félagi^ leyfi og fjárstyrk til jámbrautarlagning-
ar á Islandi og til að halda uppi beinum gufu-
skipaferðum milli Reykjavíkur og Englands,
ásamt strandferðum umhverfís landið. Innan
sjö ára skyldi félagið hafa lagt mjóspora jám-
braut frá Reykjavík austur að Þjórsá. Aðalfor-
göngumaður málsins var áðumefndur Sig-
tryggur Jónasson, sem staddur var í Reykjavík
um þingtímann og taldi sig hafa 900 þúsund
króna loforð frá væntanlegum félagsmönnum,
ef alþingi samþykkti það tillag úr landssjóði,
sem farið var fram á. Þetta var mesta nýmæli
um verklegar framkvæmdir, sem nokkum
tíma hafði komið fyrir alþingi. Umræðumar á
þingi fýlltu 345 dálka í þingtíðindum 1894. Um
jámbrautina var mest deilt, en flestir voru
samþykkir gufuskipaferðum enda voru þær
miklu betri eftir framvarpi dr. Valtýs, en þær
sem Sameinuða gufuskipafélagið hélt uppi.
Framvarpið um jámbrauta- og siglingafélagið
var samþykkt í neðri deild, en til efri deildar
kom það svo seint, að ekki var tími til að ljúka
málinu og féll það þar með úr sögunni.
HEIMSBORGARHUÓÐ
STUNDVÍSINNAR
Það var hinn 17. apríl árið 1913 að fyrsta og
eina jámbrautin á íslandi var tekin í notkun.
Jámbrautarteinar lágu frá Öskjuhlíðinni í
Reykjavík, sem þá var enn óbyggð, og niður að
Reykjavíkurhöfn, sem nú er hin eldri Reykja-
víkurhöfn. Grjótflutningamir vora miklir í
þetta stóra mannvirki. Sagt er frá því í blöðum
að hinn 10. nóvember 1913 hafi farþegar verið
fluttir í fýrsta og eina skipið með jámbrautar-
lest. Verktakar við Reykjavíkurhöfn breyttu
vöruflutningavögnum til að geta flutt blaða-
menn og fleiri frá höfninni upp í Öskjuhlíð þar
sem grjótnáman var þá. Það mun hafa komið
fyrir að Reykvíkingar fengju sér sunnudags-
skemmtiferð með Pioneer-eimreiðinni upp í
Skólavörðuholt og Öskjuhlíð. Meðan á hafnar-
gerðinni stóð var jámbrautin talsvert notuð til
vöraflutninga. Olíubirgðastöð var þá komin í
Örfírisey og þangað flutti jámbrautin olíu á
tunnum, en á þeim áram var steinolía enn mik-
ið notuð í Reykjavik. Saltað kindakjöt í tunn-
um, sem þá var góð útflutningsvara, var flutt
frá húsi Sláturfélags Suðurlands við Skúla-
götu, en skammt þaðan var hið virta fyrirtæki,
Völundur og þangað flutti jámbrautin timbur
frá skipshlið. Þá var og steypumöl í Landspít-
alann flutt með jámbrautinni.
Margir muna enn í dag eftir þungum slögum
frá eimreiðinni, jámbrautarteinum og hinum
reglubundna hvini. Eimreiðarstjórinn flautaði
svo undir tók þegar farið var yfir Hverfisgöt-
una og Laugaveginn, vestan við gömlu gasstöð-
ina og á þeim slóðum þar sem lögreglustöðin
var síðar reist. Einnig var flautað hátt og
hressilega þegar farið var yfir Hafnarfjarðar-
veginn gamla. Heimsborgarhljóðin glumdu yfir
höfuðborginni, hljóð stundvísinnar, sem ein-
kennir jámbrautarferðir út í hinum stóra
heimi. Hafnarsmiðjur, rauðmáluð lágreist hús
með svörtu þaki, voru á þeim slóðum þar sem
síðar kom Miklatorg, austan við Landspítal-
ann.
Hafnarsmiðjan var birgðastöð og skýli yfir
eimreiðamar. Ekki var hægt að snúa eimreið-
unum við eða breyta stefnu þeirra að Öskjuhlíð-
inni þannig að þær drógu ýmist farmvagnana
eða ýttu þeim á undan sér. Þann 9. mars árið
1913 varpaði gufuskipið Edvard Grieg akkeram
þar sem síðar varð hafharmynni Reykjavíkur-
hafnar, en þetta skip kom með verkfæri til hafn-
argerðarinnar og N.P. Kirk yfirverkfræðing.
Hálfum mánuði síðar höfðu hundrað manns haf-
ið vinnu við að leggja jámbrautarteina úr
Öskjuhlíðinni yfir Melana og vestur á Granda
og var því verki lokið um miðjan apríl. Síðan var
önnur braut lögð úr Öskjuhlíð yfir Skólavörðu-
holt og Amarhólstún og niður á Batterí, á þeim
slóðum, sem Seðlabankinn er í dag. Með áður-
nefndu skipi kom ein eimreið, nefnd Minör, og
sama sumar kom svo önnur eimreið, nefnd
Pioneer.
í árbók Verkfræðingafélags íslands árið 1914
skrifar Jón Þorláksson, landverkfræðingur, síð-
ar forsætisráðherra, borgarstjóri og formaður
Sjálfstæðisflokksins, grein sem hann nefndi:
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 22. ÁGÚST 1998