Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 11
—
r' ■ >> <; |§||ff
■ lSjragLt|fev
v'z&jdkr..-* :
Á HELLNUM. Stapafell og Snæfellsjökull í baksýn.
HELLNAR
FYRR OG NÚ
EFTIR KRISTIN KRISTJANSSON
Nokkur atriði í tilefni greinar Sæbjörns Valdimarssonar,
Hellnar í hálfa öld, sem birtist í Lesbók 11. júlí sl.
■
. ■ S-;.r.'' SrSSgí
Ljósmynd: Leifur Kristjánsson.
LESBÓK Morgunblaðsins 11. júlí sl.
birtist grein eftir Sæbjöm Valdi-
marsson, sem hann nefnir Hellnar í
hálfa öld. Sæbjöm er þekktur fyrir
skemmtilega umfjöllun um kvik-
myndir í Morgunblaðinu. Hann er
góður penni sem á einkar gott með
að tjá skoðanir sínar á litríku máli
svo eftir er tekið og vel mættu ýmsir, sem við
skriftir fást, taka stíl hans sér til fyrirmynd-
ar.
Það vakti því bæði forvitni og ánægju, þeg-
ar ég sá grein hans í blaðinu, þar sem hann
fjallar um okkar heimabyggð frá sínum
æsku- og unglingsárum. Við frændurnir er-
um því sama marki brenndir, að hafa slitið
barnsskónum á þessum stað, þótt 19 ár skilji
okkur að, auk þess sem ég á heimili þar öllu
lengur en hann.
Eftir að hafa lesið greinina, verð ég að
segja vini mínum og frænda, að betur hefði
hann mátt leita sér nánari heimilda um ýmis
þau mál sem hann fjallar um. Það er vanda-
samt að fara höndum um hina liðnu tíð og
gæta þess að raska ekki því sem sannast og
best er vitað. Það er líka vandasamt að kveða
upp dóma um það sem er að gerast í nútíðinni
og nauðsynlegt að fara varfærnislegum hönd-
um um menn og málefni, ekki síst ef um er að
ræða það sem snertir söguna sjálfa og seinni
tíðar menn kunna að leita til sér til fróðleiks
og sönnunargagna.
Eg mun reyna að fara fljótt yfír sögu og
byrja þar á sem S.V. talar um Axlarbjarnar-
dys. Hann segir frá jarðarbótum fóður síns
og tengir þær síðan við áðurnefnda dys, og
segir: „Karlinn (þ.e. faðir hans) sat hins veg-
ar sem fastast á dys Axlarbjarnar á Laugar-
holtinu meðan jarðýtan böðlaði upp veginum,
uns hættan var liðin hjá. Hún stendur enn ..."
Hér mun S.V. eitthvað ruglast í ríminu.
Hið rétta er: Nokkru áður en vegur komst
vestur fyrir Hellnahraun, tókum við nokki’ir
Hellnarar til við að ryðja fyrir vegi frá vænt-
anlegum þjóðvegi niður að Hellnum. Notuð
voru hin hefðbundnu gömlu verkfæri, hakar
og skóflur. Jarðýtur höfðu þá aldrei komið
vestur fyrir Hellnahraun. Á leið okkar niður
Laugarholtið, var austasta dys Axlarbjarnar
og vildum við fyrir engan mun hrófla við
henni, heldur tókum nokkra beygju á veginn
fram hjá dysinni. Valdimar faðir Sæbjarnar
var meðal okkar. Hann hafði gjarnan vísur á
hraðbergi við hin ýmsu tækifæri. Sem við
vorum þama í kaffipásu, kastar hann fram
þessari vísu, sem segir til um hverjir voru
þar að verid. Vísan hljóðar svo:
Bogi sýnir dáð og dug,
Diddi og Mansi hljóta lof.
Valdi komst í vígahug,
veður Leifur jörð í klof.
S.V. er trúlega ekki sá eini sem veit ekki
hið sanna um staðsetningu Axlarbjarnar-
dysja. Þær voru upphaflega þrjár, því ekki
þótti verjandi að urða hann í einni dys, svo
hættulegur var hann, einnig þótt dauður
væri. Umrædd dys var austust, sú næsta
beint vestur af henni á miðju holti og sú vest-
asta efst á brekkubrúninni fyrir austan
Laugarbrekku. Faðir minn, Kristján Brands-
son, d. 1966, fór með mér á þessa staði
skömmu áður en hann dó og varla var hægt
að segja um þann mann, að hann færi með
fleipur. Hin forna þjóðleið lá um svokallaða
Miðgötu í Hellnahrauni og þaðan þvert yfir
Laugarholt að Laugarbrekku. Dysjarnar
þrjár voru því samkvæmt fornri siðvenju við
þjóðleið. Eftir að ég flyt frá Hellnum, var
varanlegri vegur lagður niður Laugarholtið
og þá var umrædd dys eyðilögð. Nokkru síð-
ar fór fram grjótnám á þessum slóðum til
hafnargerðar á Arnai-stapa, þá var miðdysin
eyðilögð og eftir stendur sú vestasta. Fyrir
nokki-um árum sýndi ég Skúla Alexanders-
syni á Hellissandi dysina og gekkst hann fyr-
ir því að hún væri tekin inn á þjóðminjaskrá
og merkt samkvæmt því.
Eg hefi veitt því athygli, að það eni margir
sem halda að stór dys skammt frá, fast við
þjóðveginn, sé Axlarbjarnai'dys; en þessi dys
er nefnd Dreplakolludys. Árni Ola rithöfund-
ur minnist á hana í bók sinni Undir Jökli.
Næst vil ég minnast á hana vinkonu okkar
Jöklara, Oddnýju Pflu. Hún var ekki talin
norn eins og S.V. heldur fram og heldur var
hún ekki urðuð. Oddný Pfla var unglings-
stelpa sem strákar á Hellnum vöktu upp.
Gerðist stelpan þá allumfangsmikil og gerði
Hellnamönnum ýmsar hremmingar, svo þeir
gátu ekki við unað. Fengu þeir þá Latínu-
Bjarna, sem þá bjó á Knerri, til að kveða
hana niður, en Bjarni hafði það sem einskon-
ar aukabúgrein að kveða niður drauga. Fór
hann með stelpuna niður í Hellnafjöru og
kvað hana þar niður. Þegar Bjarni fór að
heimta sitt kaup af Hellnamönnum fyrir við-
vikið neituðu þeir að greiða honum kaup það
sem upp var sett. Latínu-Bjarni undi því ekki
og gerði sér lítið fyrir og vakti Oddnýju upp
aftur. Gerist hún nú hin versta fordæða, drap
fénað og skaðaði fólk. Hellnamenn sáu þá
ekki fram á annað, en að biðja Latínu-Bjarna
ásjár og ganga endanlega frá stelpunni.
Bjarni lofar því með þeim skilyrðum, að þeir
greiddu sér verkið fyrirfram. Neyddust þeir
til þess. Fór hann þá með Oddnýju austur í
Hellnahraun, miðja vegu milli Hellna og
Stapa í gjótu mikla, kvað hana þar niður.
Talið er að ekki hafi krælt á þessu kvendi síð-
an. Staðurinn er síðan nefnd Draugalág eða
Oddnýjargjóta.
Mér þykir vænt um að S.V. skuli minnast á
Laugarbrekku, þann stað sem ég tel
merkastan á Snæfellsnesi á eftir Helgafelli
og Ingjaldshóli. Þar hefði ég gjarnan viljað
sjá konungs Jöklara, Bárðar Snæfellsáss,
minnst á verðugan hátt. Þótt allt gott megi
segja um styttu hans á Miðmundarhóli á Arn-
arstapa eru sögutengslin röng og villandi fyr-
ir nútímamanninn sem ekki þekkir söguna.
Vonandi munu menn framtíðarinnar gera
honum einhver skil á þeim stað sem sagan
skipar honum sess og aldrei mun fyrnast
meðan Snæfellsnes er byggt. Það er lofsvert
átak sem framkvæmt hefur verið um sögu
Guðríðar Þorbjarnardóttur, sem fædd vai’ á
Laugarbrekku. Við þjóðveginn hefur verið
sett upp stórt skilti, þar sem saga og ferðalög
Guðríðar eru rakin. Textinn er einnig á
ensku, sem auðveldar erlendu ferðafólki
kynna sér sögu þessarar merku konu. Skag-
firðingar voru reyndar fyrri til að minnast
hennar á viðeigandi hátt. Vonandi eiga
Jöklarar eftir að bæta um betur þegar fram
líða stundir. En allt horfir þetta til betri veg-
ar.
Ég er ekki sáttur við S.V. hve hann af-
greiðir Ásgrím Hellnaprest á ódýran hátt.
Umfjöllun hans er einföld og skýr. Hann seg-
ir: „Síðar var þessi merkisjörð kirkjustaður,
sem séra Ásgrímur Hellnaprestur
(1758-1829) gerði frægan að endemum,
reyndai'.“ Eg hefi alla tíð verið stoltur af
þessum klerki sem stóð uppi í hárinu á bæði
hinu veraldlega og geistlega valdi þeirrar tíð-
ar. Það yrði of langt mál að fara yfir sögu Ás-
gríms Vigfússonar Hellnaprests, sem ber
sterkan keim af dómum hins merka sagnarit-
ara Jóns Espólín. Þeir voru fjandvinir miklir
á meðan þeh' voru nágrannar. Sjálfsagt hefur
Ásgrímur átt sinn þátt í þeim illdeilum, en
varasamt er að trúa heimildum sem skráðar
eru af óvildarmanni. Tvisvar sinnum var sr.
Ásgrímur dæmdur frá kjóli og kalli fyrir, að
talið var, embættisafglöp. I bæði skiptin
leggur hann það á sig að sigla til Kaup-
mannahafnar til að hnekkja þessum dómum.
Það út af fyrir sig er þrekvirki á þeim tímum.
Fáir prestar íslenskrai' kirkju hafa verið jafn
umdeildir og Ásgrímur Hellnaprestur um
sína daga. Hann átti án alls vafa fleiri fjand-
menn en vini. Oftar en ekki stóð hann fyrir
eigin sök berskjaldaður andspænis gagnrýni
og slúðri sóknarbarna sinna og hreppsslúðri.
En meira að segja svæsnustu fjandmenn
hans hafa ekki komist hjá að fara um hann
viðurkenningarorðum og metið verk hans að
verðleikum.
Hann fékk margar viðurkenningar fyrir
jarðabætur og var alh'a manna hagastur á tré
og járn og silfursmiður góður. Hann smíðaði
timburstofur og báta eftir eigin teikningum.
Hann hjó brunn í berg við brekkufótinn í
Hellnafjöru, því erfitt var að afla vatns á
Hellnum. S.V. minnist á Fjörubrunninn, sem
nú sé horfínn. Þetta er sá frægi Ásgríms-
brunnur, þar sem lítil lind kemur fram úr
berginu. Þessi brunnur stóðst, að mig minnir
allan sjógang hér áður fyrr. Á síðari árum
hefur fjaran breyst mikið. Nú er samfelld
sandíjara frá flæðarmáli að brunninum og á
sjór því auðveldari leið að honum. Ég minnist
þess nú á síðari árum, að bæði Kristín systir
mín, meðan hennar naut við, og Leifur bróðir
minn gerðu ítrekaðar tilraunir til að grafa
brunninn upp, en allt fór á einn veg. Brunn-
urinn varð sandi orpinn eftir hvern vetur. Ég
er sammála S.V. að hér þarf að búa svo um
hnútana að brunnurinn týnist ekki og gleym-
ist líkt og gerðist með ískrabrunn við Gufu-
skála.
S.V. fjallar nokkuð ýtarlega um Gvendar-
brunn eða Lindina og telur að þar hafi verið
unnin stórspjöll og er hann bæði sár og
gramur vegna þeirra aðgerða sem þar hafa
verið gerðai'. Nú ætla ég ekki að gerast dóm-
ari í þessu máli en tel þó að þessari lind hafi
verið mikill sómi sýndur. Ég hefi orð Finn-
boga á Laugarbrekku fyrir því, að texti sá
sem komið hefur verið fyrir við Lindina, sé
gerður eftir Guðmund Kristjánsson frá Gísla-
bæ sem var æskuvinur Finnboga. Guðmund-
ur þessi er látinn fyrir nokkrum árum. Hann
bjó lengst af á Siglufirði, en þar og víða norð-
an lands vora miklar sagnir af Guðmundi
góða og ferðum hans um landið, þar sem
hann helgaði margan brunninn. Guðmundur
Kristjánsson var óvenjulega vandaður maður
bæði til orðs og æðis, eins og hann átti kyn
til. S.V. vill halda nafninu Gvendarbrannur,
en segir þó að áhöld séu um að Guðmundur
góði hafi nokkum tímann komið að Hellnum.
Hann segir ennfremur að ekkert af sínu fólki
langt aftur í ætth- hafi nokkurn tímann talað
um helgi þessarar lindar. Annað segir Helga
frá Dagverðará í bók sinni Öll erum við menn
er kom út 1986. Yfirskrift þessa kafla heitir
Lífslind Hellnamanna. Þai- segir Helga m.a.:
„Þegar ég var telpa innan við fermingu var
hjá foreldram mínum kaupakona sem hét
Jósefína Sigurðardóttir. Hún var fædd og
uppalin í Breiðavíkurhreppi. Einu sinni vora
foreldrar mínir að tala um Helgafell í Helga-
fellssveit og þá trú sem fólk hafði á því felli.
Þá sagði Jósefína: „Undir Jökli er líka heilag-
ur staður sem fólk trúir á.“ „Það er Lindin
við Lindarbrekku," svaraði faðh' minn. Þá
sagði Jósefína okkur þessa sögu. Eitt vor
ferðaðist Guðmundur biskup góði um Snæ-
fellsnes. Hann hafði með sér tvo presta.
Þetta vor var svo þurrkasamt, að ekki hafði
komið dropi úr lofti í mai-gar vikur og gras-
vöxtur svo lítill, að til vandræða horfði. Ein-
hver veikindi höfðu lagt börn og ungt fólk í
rámið og valdið miklum ungbarnadauða.
Vatnsleysi bættist ofan á erfiðleika Hellna-
manna, þar sem vatn varð að sækja í Bárðar-
laug, sem á þeirri tíð þótti óhæft til drykkjar.
Guðmundur biskup kemur snemma morguns
að Hellnum með prestum sínum. Þeir höfðu
gist á Amarstapa. Þar var fólk með sömu
veiki og þá sem þjáði Hellnamenn." Og áfram
segir: „Hellnamenn sögðu biskupi frá þeim
erfiðleikum sem vatnsleysið olli. Biskup bað
kunnuga menn að sýna sér þá staði, þar sem
vatn þryti síðast í þurrkum.“ Biskupi voru
sýndir þeir staðir á Hellnum, þar sem vatn
væri helst að fá, og síðast fór hann að
Brekku. Hann söng síðan bænamessu að öll-
um Hellnabúum viðstöddum. Daginn eftir
kom fólkið með prestinum á staðinn og mikil
varð undrun þess, þegar það sá silfurtæra
lind streyma undan hraunjaðrinum. Frásaga
Helgu er ýtarlegii og segir þar frá blessunar-
orðum biskups. Eftir þetta var býlið Brekka
nefnt Lindarbrekka.
Því miður get ég ekki í stuttri blaðagrein,
sagt þessa sögu Helgu í heild sinni. Þó vil ég
enn gefa Helgu orðið: „Árið 1928 kem ég í
fyrsta skipti að Skjaldartröð. Þá var Kristín í
Skjaldartröð (afasystir S.V.) gömul kona og
alblind, en andlegir ki'aftar hennar og^
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/USTIR 22. ÁGÚST 1998 1 1