Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 13
teikningar mínar, strokaði burt áritanir mínar
og lét líta svo út sem þær væru eftir sig. Ég
ásakaði hann ekki, en eigi að síður hlaut hann
ákúrur skólayfirvalda fyrir. Seinna, meðan ég
var í París, ákvað hann að stela unnustu minni
með því að leggja tálsnörur fyrir hana með
fullyrðingum um viðkvæmar tilfinningar. Og
að lokum, þegar hann sá nýjustu myndir mín-
ar og skildi mig ekki lengur, varð hann af-
brýðisamur eins og allir hinir. Á þann hátt
leystist æskuvinátta okkar upp við umskiptin
yfir til illrar tilveru hinna fullorðnu. Ég verð
ekki lengur undrandi þegar menn yfirgefa
mig, eða ég er svikinn, gleðst ekki lengur yfir
nýjum vinum. Ég er tortrygginn. Ég á enga
vini. Annar hefur einnig yfirgefið mig, hann er
ekki lengur fátækur, meira að segja frægur.
En heimurinn er fullur af vinum. Þegar snjó-
ar, opna ég munninn til að gleypa flyksumar.
Næ ég þeim? Það er svipað með vinina. Hjálpa
þú mér góði guð að fella raunsönn tár fyrir
framan dúka mína. Þar eiga hrukkur mínar og
fölvi að vera, þar skal ólgandi sál mín marka
spor sín um daga alla.
Talsmátinn er svo opinskár, sjálfsprottinn
og elskulegur, að allt hlýtur að vera satt og
rétt. Tímamir fyrir stríðið voru erfiðir í Rúss-
landi, ógnþmngin spenna í loftinu, listamaður-
inn í eðli sínu hrekklaus mannvinur, og slíkir
verða auðveldlega bráð óprúttinna í kald-
hömmðum heimi.
Chagall kom til heimsborgarinnar við Signu
árið 1910, frá litlu einangruðu þorpi í nágrenni
Vitebsk, hverfi þar sem bjuggu fátækir rétt-
trúnaðargyðingar, og var með framandi þjóð-
sögur í farteskinu. Er til frásagnar, að í þann
mund er hann kom í heiminn braust út eldur í
hverfinu sem varð brátt alelda, og logarnir
teygðu sig til himinsins. Framsæknir lista-
menn Parísar tóku honum opnum örmum, ef
ekki fagnandi, myndefni hans, hinar rússnesk-
gyðinglegu duldir og alþýðuævintýri höfðuðu
sterkt til þeima. Einkum þó dýrkendur fram-
úrstefnu sem vom heillaðir af negraskúlptúr-
um og fmmstæðum þjóðum eins og þeir upp-
lifðu þær á mannfræðisafninu, Musée de
l’Homme.
Rithöfundar módernismans sáu í verkum
Chagalls, afturkomu skáldskaparlistarinnar í
málverkið, þau virkuðu fersk, frjó og ögrandi,
komu í opna skjöldu. Hann rauf viðteknar
hefðir, hin almennu vísindi listarinnar, felldi
þyngdarlögmálið úr gildi. Gerðist þar með
ósjálfrátt og óafvitandi einn af upphafsmönn-
um hjástefnunnar, surrealismans. Þannig fæð-
ast liststílamir, líkt og komi þeir fljótandi á
fjöl um elfu tímans, rökrétt og fyrirhafnar-
laust, gerðu það í öllu falh. Chagall var mynd-
skáld sem yfirfærði hugsanir sínar, tilfinning-
ar drauma og hugsýnir í liti og form, verk
hans tjá sársaukafulla þrá og djúpt þunglyndi
eða glóa af tilfinningaþrungnum ofsa, ljóma af
óheftri sköpunargleði. I París kom Chagall sér
fyrir í vinnustofuhúsi er nefndist la Ruche, í
nágrenni sláturhúsanna við Vaugirard. Það lá
falið í nokkurs konar einskismannslandi milli
borgarinnar og sveitarinnar, felustaður lista-
manna, sem voru hálfgerðir útigangsmenn,
clochardar, en áttu seinna eftir að verða við-
frægir, sumir heimskunnir. Hann kynnist rit-
listarmönnum sem voru eitmig alteknir ævin-
týraþrá, svo sem Blaise Céndrars, Ca-
nudo, Apollinaire, Max Jacob og Ándré
Salomon, ennfremur málurum líkt og
Delaunay, Léger, Lohte, ballettmeist-
aranum Serge Diaghilev, dansaranum
Nijinskij og leikritahöfundinum og
byltingarmanninum Lunatsjarskij, sem
seinna varð kennslu- og menningar-
málaráðherra Rússlands, 1917-29.
Þrátt fyrir allt voru það einungis hin-
ar miklu vegalengdir sem skildu París
og heimaslóðir sem komu í veg fyrir að
Chagall sneri fljótlega aftur til Rúss-
lands, sem hann elskaði öllu ofar. En
Louvre-safnið varð til að binda enda á
þessar vangaveltur og efahyggju, og
eftir að hafa skoðað salina með Manet,
Delacroix og Courbet voru málin ráðin.
Rússnesk list missti flugið í saman-
burði við þessa jöfra. Honum fannst að
jafnvel þótt rússneskir málarar væru
dæmdir til að vera lærlingar og þiggj-
endur vestur-evrópskrar listar, væru
þeir að upplagi lítt trúir lærimeisturun-
um. Bestu rússnesku raunsæismálamir
stæðust ekki samanburð og væm
móðgun við raunsæi Courbets. Nú voru
það söfnin og sýningamar sem skiptu
máli og Chagall áleit seinna, að ekkert
listaakademí hefði getað komið í stað-
inn fyrir allt sem hann uppgötvaði á
söfnum, sýningum og sýningarglugg-
um. Þegar, daginn eftir komu sína til
SKEMMTIGANGA, 1917-18, olía á léreft, 170 x 163,5 cm, Ríkislistasafnið, Pétursborg.
MYNDBYGGING með sirkli og geit, 1920, olía á pappa, 38 x 49,5 cm, einkaeign.
ELSKENDUR í svörtu, eftir 1910, indverskt blek og
blýantur á pappír 23 x 18 cm, Sögusafn myndlistar
og byggingarlistar, Pskov.
Parísar, skoðaði hann sýningu hinna óháðu,
Salon des Indépedants, risaframkvæmd sem
honum var sagt að tæki allt að tvo daga að
komast í gegnum! Hins vegar vora einkasýn-
ingar enn sem komið var fágæti, helst hvað
Matisse og Bonnard snerti, teljast þannig af-
kvæmi aldarinnar.
Allt eru þetta mikilsverðar upplýsingar,
einkum í ljósi þess að Chagall lagði gi-unninn
að list sinni á tímabilinu, og þessi frjóu ár
hafði málarinn í blóðinu og heilakirnunni er
hann hélt til Rússlands 1914. Aðdragandinn
var að í maí 1914 fór málarinn til Berlínar til
að vera við opnun sýningar á verkum sínum í
ELSKENDUR, 1916, olía á pappa,
70,7 x 50 cm, eikaeign.
Sturm-listhúsinu, og 15. júní tók hann stefn-
una á Rússland til að vera viðstaddur brúð-
kaup systur sinnar og hitta Bellu sína, sem
hann giftist litlu síðar. Hrekklaus eins og hann
var í eðli sínu og grunlaus um hildarleikinn
sem í vændum var, skildi hann myndir sínar
eftir í Þýskalandi, Hollandi og París, nær fjög-
ur hundruð talsins. Drjúgan hluta lykilverka T
höndum Herwai-th Waldens, stofnanda og höf-
uðs Sturm-hreyfingarinnar 1 Berlín. Árin sem
fylgdu reyndust Chagall mótdræg, en hann
kynnist fljótlega helstu skáldum þjóðarinnar
svo sem Blok, Jesenín, Majakovskí og
Pasternak ásamt því að hann heimsækir
Maxím Gorki, allt þetta var líkast því að fá
sjálfa sál rússnesku þjóðarinnar í æð. Stærsti
atburðurinn var þó fæðing dótturinnar Idu'
1916, einkalíf hans er umvafið ást og ham-
ingju, sem hann yfirfærir á dúka sína, Bella og
ástin til hennar urðu ytra og innra byrði listar
Chagalls sem málaði sig frá stríðinu og and-
streyminu. Eftir nokkrar sýningar í Moskvu
og Pétursborg snýr hann í kjölfar októberbylt-
ingarinnar, sem hann var hlynntur, aftur til
Vitebsk, allt sem hann vissi um marasmann
var þó einungis að höfundur hans væri júði
með mikið hvítt skegg. Af vini sínum Luna-
tjarskji er hann skipaður, kommisar, lista-
skóla sem þar var komið á fót og á svipuðum
tíma eru verk hans sýnd í sérsal á sýningu í
Vetrarhöllinni og ríkið kaupir tólf verka hans..
I öllum glundroða tímanna, fátækt og upp-
lausn var mikil eftirsókn eftir kennarastöðum
við skólann og fast sótt að Chagall úr öllum
áttum, sem í gæsku sinni var ekki að fara í
manngreinarálit. En fljótlega fóru einsýnir og
róttækir marxistar að misnota sér hrekkleysi
og góðsemi hans, grafa undan velunnara sín-
um, sem þeir töldu fulltrúa úreltrar og úrkynj-
aðrar listar. Á meðan Chagall var á ferðalagi
til að útvega vistir liti og peninga, gerði sam-
anlagt kennaraliðið uppreisn og fékk nemend-
uma í lið með sér. Svo fór að hann kaus frekar
að láta af stjórn skólans en standa í vegi fyrir
viðhorfum og nýstefnum manna eins og Ma-
levitsch og E1 Lissitskys. Kannski fyrsti vísir
og kímið að dólgamarxisma og útilokunar-
stefnu seinni tíma, sem hefur verið svo áber-
andi í list Vesturlanda allar götur síðan. Þeim
marxisma götunnar, er hafnaði öllum fyrri'
gildum úr sögu Rússlands af því offorsi og nið-
urrifi, að er tímar liðu olli það mörgum bylt-
ingarsinnum slíkum vonbrigðum og fyllti þá
slíkri örvætningu að bæði Majakovskí og Jes-
enín lögðu höld á sig. Chagall hafði miklar
mætur á Jesenin, sem hafði bros og tennur
sem létu hjörtu bráðna. Sagði hann hrópanda,
ölvaðan af guði en ekki áfengi. Með tárin í
augunum slái hann ekki á borðið heldur brjóst
sér, hrækti ekki á annað fólk, heldur andlitið á
sjálfum sér. Chagall hins vegar hélt aftur til
Évrópu og naut hér trúlega fulltingi vina
sinna, skáldsins Demjan Bedny, sem bjó í'
Kreml og sat í herráðinu, og Lunatjarskíjs.
Var orðinn leiður á því að vera prófessor og
skólastjóri og þráði vinnustofu sína í París og
endurheimt verkanna sem hann skildi eftir.
Vinur Chagalls, skáldið Rubiner, hafði skrifaði
honum frá Þýskalandi, var að grennslast eftir
hvort málarinn væri á lífi. „Menn segja þig
dauðan í stríðinu. Veistu að þú ert orðinn
frægur hér? Myndir þínar hafa skapað ex-
pressjónismann. Seljast á háu verði. En reikn-
aðu ekki með peningunum sem Walden skuld-
ar þér. Hann mun ekki borga þér því að hann
álítur að heiðurinn dugi.“ Trúlega hefur sagan
um dauða Chagalls verið sett á svið af Walden
og öðram kaupahéðnum til að hækka verð
myndverkanna, slíkt gerist.
Chagall hélt til Berlínar með Bellu
og Idu, þar sem hann reyndi árangurs-^
laust að endurheimta myndir sínar, en
Herwarth Walden orðinn ríkur. Og
ekki fann hann heldur aðrar myndir,
allt horfið, en vera má að hann hafi
fundið eitthvað af frumdrögum á vinnu-
stofunni í París, en þangað hélt hann
eftir nokkurra mánaða dvöl í Berlín.
Þetta var málaranum mikið áfall, en
stundum felst lán í óláni því fyrir vikið
tekur hann upp þráðinn þar sem frá var
horfið 1914, málar fortíðina til sín, er þó
ferskur og nútímalegur sem aldrei fyrr.
Hinn hrifnæmi málari var farinn að
vinna á súprematískum nótum eins og
fleiri landar hans og kom það einkum
fram í leikmyndum sem hann gerði er
hann starfaði fyrir Byltingarsinnaða
leikhúsið í Vitebsk og Gyðingaleikhúsið
í Moskvu. En af slíkum átti Rússlancif
nóg, en einungis einn Chagall og
þannig snerist ólán málarans í gæfu
hans og heimnsins, því enginn veit
hvert framhaldið hefði annars orðið.
Hins vegar varð málarinn nú meiri
Chagall en nokkru sinni fyrr og stíl-
brögðum sínum trúr allt lífið. Hreinn
expressjónisti var hann þó naumast,
byggði á erfðavenjunni frá Cézanne,
varð fyrir sterkum áhrifum frá
kúbisma, fauvisma og orphisma. En
það var sama í hverra smiðju hann sótti, það
endurtók sig sem skeði fyrrum er hann reyndi
að eftirgera Courbet og aðra franska meist-
ara, úr varð jafnan Chagall. Heimslist, sótt í'
erfðavenju Vestur-Evrópu, auðguð óráðþægu
táknsæi, með æskuárin í Vitebsk og rússnesk-
ar hefðfr í bagrunninum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. ÁGÚST 1998 13