Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 15

„SÁ DÝRLEGI
MAÐUR"
*
LOKAKAFLA Búnaðarbálks Eggerts
Ólafssonar stendur þetta erindi:
Vér höfum ótal varða vegi,
vér höfum ótal gæða-kyn,
og þá líður af lífsins degi
liggur fyrir oss sælan hin,
uppá hæðum, sem aldrei þver,
í guði, hvaðan komum vér.
FAEIN ORÐ UM
EGGERT OG
JÓNAS
EFTIR DICK RINGLER
og margbreyttu líkami sem lífsaflið myndar
og yfirgefur af nýju á sinni huldu og eilífu rás
gegnum náttúruna."
En nú er kominn dagur, í kvæðalok, og all-
ir svipir næturinnar eru horfnir - allar
skuggamyndir þessa sýnilega heims - skáldið
sjálft innifalið, og „Smali“ birtist, kannski
tákn um Jesú Krist og komu hins ósýnilega
heims - og Smalinn segir okkur að Eggert sé
hvorki að sofa í sjónum né að reika um fjör-
urnar á Islandi:
Minnisvarðinn um Eggert Ólafsson, kirkjan á Ingjaldshóli
og Dick Ringler.
Undirstöðuhugmynd næsta erindis á eftir
er það sem kallað er Eggerts al-
menna opinberun, þ.e.a.s. hug-
mynd um að skoðun náttúrunnar
geti leitt menn til höfundar henn-
ar.
Látum oss ei sem gyltur grúfa,
gæta þær aldrei neitt á svig,
akam við rætur eikar stúfa,
umhyggjulausar fylla sig;
en uppá tréð þær aldrei sjá,
akamið hvaðan kemur fri
Um þetta erindi Eggerts segir
Jónas Hallgrímsson svo; „einmitt
þetta erindi er kjarninn úr öllum
skáldskap og úr allri skaphöfn
Eggerts Ölafssonar, mesta
mannsins sem ég held að ísland
hafi átt á seinni öldum.“
Þeim Jónasi var margt sameig-
inlegt fyrir utan guðstrú; heit ætt-
jarðarást; djúp virðing iyrir ís-
lensku máli; áhugi á að semja
náttúrukveðskap; áhugi á öllum
vísindagreinum sem gætu mögu-
lega snert ísland; fyrirætlun um
að semja ýtarlega landlýsingu.
Jónas hafði miklar mætur á Egg-
erti sem fyrirrennara - náttúru-
skoðara og skáldi - og bar lfka
persónulega hlýju í hans garð.
Mæturnar og hlýjan koma mjög
greinilega fram í bréfi Jónasar til
dansks vinar og samstarfsmanns,
Japetus Steenstrups, sem skrifað
var í júlí 1841.
„Með þessu bréfi, minn kæri
Steenstrup! færðu glas sem í eiga að vera fá-
einir lifandi landsniglar frá Núpshlíð. í fyrra-
dag var ég svo veikur af völdum brennisteins-
gufu og vonds vatns í Krýsuvík að það hvarfl-
aði að mér að ég myndi deyja háðulegum
dauða í (tjaldi mínu). Skyndilega áset ég mér
að fremja hreystiverk og ríða „lifandi eða
dauður“ til Núpshlíðar, á því var enginn
dráttur. Þú getur rétt ímyndað þér að þessi
spotti - til enda vestari Móhálsins - var mér
þungur því í upphafi ferðarinnar varð ég að
fá hjálp við að stíga á bak; þó komst ég þrátt
fyrir það í Núpshlíð, fleygi mér í grasið -
yndislegt sem það var - og með því fyrsta
sem ég kem auga á er sprellfjörug Helix
nemoralis (?) sem skríður á lyngi einmitt á
sama stað og Eggert minn segist hafa fundið
hann fyrir 86 árum. Sá dýrlegi maður sem ég
þori að treysta svo algjörlega þegar maður
loks skilur hann! Ég varð að minnsta kosti
svo hress að ég fann ekki fyrir veikindum
mínum, en hóf ákafa leit og fann allar þær
tegundir landsnigla sem ég hafði áður fundið
á öllu íslandi og ef til vill eina til viðbótar.“
Við erum komin hingað í dag í þeim erind-
um að afhjúpa minnisvarða um Eggert Ólafs-
son. En Jónas reisti líka eins konar minnis-
varða um Eggert: Hulduljóð, lengsta kvæðið
sem hann orti, en það var ófullgert þegar
hann féll frá árið 1845. í þessu kvæði - sem
ég geri ráð fyrir að flestir hér þekki að
nokkru leyti - sitja saman skáldið og vinkon-
an Hulda (hún er eins konar allegórísk fígúra
sem táknar í senn íslenska náttúru og al-
heimssál Platóns): lífsaflið yfirleitt - þau sitja
saman og horfa á svip Eggerts stfga fram úr
bárum Breiðafjarðar.
Sólfagra mey! eg sé - nú leit minn andi
þann seglið vatt í bymum undan Skor
og aldrei síðan aftur bar að landi -
Bggert! ó hyggstu þá að leita vor?
Marblæju votri varpar sér af herðum
vandlætishetjan, sterkum búin gerðum.
Hvað er í heimi, Hulda! líf og andi?
hugsanir drottins sálum gær og nær,
þar sem að bárur bijóta hval á sandi,
í brekku þar sem fjallapsið grær;
þar sem að háleit hugmynd leið sér brýtur,
hann vissi það, er andi vor nú lítur.
0, Eggert! hversu er þinn gangur fagur!
útivist þín er orðin löng og hörð;
kær er mér, faðir! komu þinnar dagur;
hann kyssir, Hulda! þína fósturjörð;
sólfagra mey! hann svipast um með tárum,
saltdrifin hetja, stiginn upp af bárum.
Hann b'ður yfir Ijósan jarðargróða,
Utfógur blóm úr værum næturblund
smábti upp að gleðja skáldið góða,
gleymir hann öðru og skoðar þau um stund:
nú hittir vinur vin á grænu engi;
„Velkominn, Eggert! dvelstu með oss lengi.“
Eggert svarar blómunum á þessa leið (og
náttúrlega heyrum við hér ekki aðeins rödd
Eggerts, heldur Jónasar líka):
„Smávinir fagrir, foldar skart,
fífill í haga, rauð og blá
brekkusóley, við mættum margt
muna hvort öðru að segja frá.
Prýðið þér lengi landið það
sem bfandi guð hefur fundið stað
ástarsælan, því ástin hans
alstaðar fyllir þarfir manns.
Vissi ég áður voruð þér,
vabarstjömur um breiða grund,
fegurstu leiðarljósin mér,
lék ég að yður marga stund;
Nú hef ég sjóinn séð um hríð
ogsílalætinsmáogtíð,-
Munurinn raunar enginn er,
því allt um lífið vitni ber.
En bráðum hverfur Eggert á braut og nú
kemur dagrenning og Hulda hverfur líka og
skáldið segir:
Vertu nú sæl! því sólin hálsa gyllir
og sjónfr mínar hugarmyndin flýr;
ó, Hulda kær! er fjöll og dab fyllir
Tjölbreyttu smíði, hvar sem bfið býr
og dauðinn, sem að svo þig löngum kabar
sá, er þig aldrei leit um stundir allar.
Ástæðan fyrir þessu er ekki síst sú að hann
hefur gefið henni nafnið „Hulda“ og hefur
aldrei litið hana lifandi augum - því hún er al-
heimssálin, eða eins og Jónas skrifar í grein
sinni; „Um eðli og uppruna jarðarinnar", þar
sem hann talar um;, jörðina allra móður“.
„allt sem lifir og hrærist, allt sem grær og
fölnar og á sér aldur leiðir hún fram af sínu
skauti og ljær án afláts efnið í hina óteljandi
„Það var hann Eggert Ólafsson,
albr lofa þann snbldarmann.
Island hefur ei eignast son,
öflugri stoð né betri en hann;
Þegar hann sigldi sjóinn á,
söknuður vætti marga brá;
Nú er hann kominn á bfsins láð
og bfir þar sæb fyrir drottins náð.“
Þar með lýkur þessum stór-
kostlegu Hulduljóðum, sem sýna
augljóslega þær víðtæku og fjöl-
breyttu mætur sem Jónas hafði á
Eggerti sem manni og skáldi.
Sumarið 1841 var Jónas í rann-
sóknarferð hér á Snæfellsnesi.
Hann skoðaði Sönghelli 7. ágúst;
næsta dag fór hann kringum
Jökulinn andsælis og kom við
hérna á Ingjaldshóli. Hann heim-
sótti kirkjugarðinn þar og skoð-
aði leiði Jóns Þorlákssonar
Kjærnesteds. Jón var fornvinur
Jónasar sem hafði að öllum lík-
indum kennt honum sund, sum-
arið 1821 eða 1822 í Skagafirði.
Um þennan vin sinn látinn orti
hann kvæðið; „Á gömlu leiði
1841“, kannski seinna sama dag,
8. ágúst, á hestbaki á leið til
Ólafsvíkur. Eftir að hann lagði af
stað héðan frá Ingjaldshóli, reið
hann forvaðann undir Enni. A
hægri hönd honum gnæfði hinn
mikli svarti hamar, krökkur af
huldufólksbyggðum, hinum meg-
in var fjörðurinn sem hafði gleypt
Eggert Ólafsson. Það var glatt
sólskin og honum leið vel.
Rúmum þremur árum seinna - veturinn
1844-1845 - var hann í Kaupmannahöfn og
mundi eftir þessari sumarferð. Nú hagaði
öllu á annan veg. Honum fannst hann vera
einsamall og yfirgefinn. Hann var lasinn.
Dauðinn var á næstu grösum. Hann hafði les-
ið of mikið í ritum þýska heimspekingsins
Ludwigs Feuerbacks og var hættur að trúa á
himnaríki og ódauðleika sálarinnar. Við þess-
ar kringumstæður, kannski að vetrinum til,
þegar skammdegisþunglyndið sótti sem fast-
ast að honum, „hypokondri", eða eins og
hann orðaði það „bringsmalaskotta“ eða hvað
hann nú heitir, draugurinn sem ásækir svo
margan íslendinginn. í þessum kringum-
stæðum mundi hann eftir sumarreiðinni frá
Ingjaldshóli til Ólafsvíkur. í Hulduljóðum
hafði honum fundist hann eiga margt sameig-
inlegt með Eggerti. Nú var það ekkert annað
en dauðinn:
Ríúum við fram um flæði
flúðar á mbli og gráðs,
fyrir Ólafsvíkurenni,
utan við kjálka láðs.
Fjörðurinn bjartur og breiður
bbkar á aðra hbð,
tólf vikur fubar að tölu, -
tvær álnir hina við.
Hvort á nú heldur að halda
íhamarinnsvartaninn,
ellegar út betur - til þín,
Eggert, kunningi minn?
Dick (Richard) Ringler er fæddur í
Milwaukee, Wisconsin í Bandaríkjunum, árið
1934. Hann lauk B.A.- og Ph.D.-gráðum frá
Hai-vard-háskóla í Massachusetts. Hann
stundaði nám við Háskóla íslands veturinn
1965-1966 og hefur oft dvalið á íslandi síðan.
Hann er prófessor í ensku og skandinavískum
fræðutn við Wisconsin-háskóla í Madison.
Hann hefur þýtt á ensku mikinn fjölda ljóða
eftir Jónas Hallgrímsson og hefur hann nýlega
birt á veraldarvefnum ýtarlega síðu um Jónas
og verk hans. http://library.wisc.edu/et-
ext/Jonas/.
Til stendur að gefa þýðingar hans út í
Bandaríkjunum. Ræðuna sem hér birtist flutti
hann á Ingjaldshóli 12. júlí sl. við afhjúpun
minnisvarðans um Eggert Ólafsson.
Dmitry Shostakovich
HREIN
OPINBERUN
lÓM.IST
Sígildir diskar
SHOSTAKOVICH
Dmitri Shostakovich: Prelúdíur og fúgur
op. 87 nr. 1-8, 12, 13 og 14. Einleikari:
Dmitri Shostakovich. Upptaka: 5. febrúar
1952. Útgáfa: Revelation Records RV
70001. Lengd: 61:15.
Verð: kr. 1.800 - (12 tónar)
ÞEGAR hulunni var svipt af skjala-
safni Sovétríkjanna fýrir nokkrum árum
fundust þar m.a. 400.000(!!) segulbands-
spólur með tónlistarefni. Fæstar af
þessum upptökum hafa náð eyrum
hlustenda og á sumum þeirra stendur
jafnvel að þær sé bannað að leika opin-
berlega. Elstu upptökumar eru um 70
ára gamlar og þær yngstu eru frá síð- k
asta áratug. A þeim koma fram margir
helstu tónlistarmenn aldarinnar svo sem
Sviatoslav Richter, Arthur Rubinstein,
Yehudi Menuhin, David Oistrakh, Emil
Gilels, Paul Robeson, Leonid Kogan,
Yevgeni Mravinski, Herbert von Karaj-
an og svo mætti lengi telja. Þar má finna
tónlist frá flestum skeiðum tónlistarsög-
unnar auk frumflutnings á verkum tón-
skálda 20. aldarinnar og þá jafnvel í
flutningi og undir stjóm tónskáldanna
sjálfra.
Enska REVELATION - útgáfan hef-
ur áætlanir um að gefa þetta efni út og w
nú þegar hafa á annað hundrað geisla-
diskar með þessum upptökum litið dags-
ins Ijós. Þykir verkefnið hafa tekist ákaf-
lega vel og hefur hlotið mikið lof gagn-
rýnenda víða um heim.
Einn þessara diska er hér til umfjöll-
unar: framflutningur Dmitris Shosta-
kovich á 11 af prelúdíunum og fúgunum
op. 87. Upptakan var gerð í febrúar árið
1952, ári áður en verkið birtist í prent-
aðri útgáfú. Tatyana Nikolayeva flutti
verkið svo opinberlega í fyrsta sinn í
desember sama ár. Hún hljóðritaði
verkið svo tvisvar og hlaut mikið lof fyr-
ir, árið 1987 (BMG/Melodiya 74321
19849-2) og árið 1990 (Hyperion
CDA66441/3).
Það er að sjálfsögðu ómetanlegt að *
vera í aðstöðu til að hlusta á eitt
merkasta tónskáld allra tíma leika eigið
verk í fyrsta sinn. Og upplifúnin er að
sönnu hrífandi og sterk og lætur varla
nokkurn mann ósnortinn. Það er sama
hvar borið er niður, mögnuð túlkun og
nærvera Shostakovich heldur hlustand-
anum hugfongnum. í því sambandi má
nefna prelúdíuna nr. 14, sem í senn er
ógnvekjandi og átakanleg í meðförum
tónskáldsins. Shostakovich gaf sig aldrei
út fyrir að vera stórsnillingur við hljóm-
borðið og vel má rökstyðja það að aðrir
píanóleikarar hafi spilað verkið með
meiri „bravúr“ en hann. Undirritaður
hefur um árabil lifað með og verið full-
komlega ánægður með leik Keith
Jarretts á Prelúdíunum og fúgunum op. V
87 (ECM 437 189-2) enda sýnir hann
hreint óviðjafnanlega tæknilega snilld
og fágun í þessum verkum. Reyndar
finnst mér Jarrett fara talsvert betur
með hina undurfallegu Prelúdíu nr. 5,
sem er næstum flausturslega leikin af
Shostakovich og missir svolítið af
sjarma sínum. En á heildina litið er svo
augljóst að tónskáldið sjálft hefur svo
margt til málanna að leggja sem aðrir
kunna ekki að segja frá.
Stjórnendur þessa útgáfúfyrirtækis
taka ansi stórt upp í sig þegar þeir nefna
fyrirtæki sitt Revelation sem jú þýðir
„opinberun". En ef marka má þennan V
disk hafa þeir ekkert að óttast. Það er
hrein opinberan að hlusta á Dmitri
Shostakovich spila eigin tónlist.
Valdemar Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 22. ÁGÚST 1998 1