Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1998, Blaðsíða 8

+
COPLEY-TORGIÐ í Boston í Bandaríkjunum. Nútíma skýjakljúfar með ívafi frá gömlu Evrópu, kirkju í rómönskum stíl frá 1880.
VIÐ ALDAHVÖRF 1. HLUTI
FYRIRMYNDARBORGIN
ASEINNI hluta 19. aldar áttu
gífurlegar þjóðfélagsbreying-
ar sér stað í flestum löndum
beggja vegna Atlantsála.
Áhrif iðnbyltingar voru farin
að setja verulega mark sitt á
byggð og umhverfí á Vestur-
löndum, bæði vegna þrengsla
og mengunar. Gífurlegur flutningur var af fólki
til borganna tii að vinna við verksmiðjur, en allar
aðstæður verkamanna og fjölskyldna þeira voru
mjög bágbornar. Leiguhúsnæði verkafólks lé-
legt, kolareykur grúfði yfir borgunum og heilsu-
far íbúanna því slæmt.
Á þessum tíma voru tvö megin sjónarmið ríkj-
andi meðal fræðimanna:
1) Að bæta mætti aðstæður fólks með því að
bæta og fegra umhverfi þeirra „Environmental
Determenism"
2) Að ráðast að rótum vandans með því að ná
fram jafnri skiptingu gæðanna þ.e. Marxismi.
Báðar stefnumar höfðu mikil áhrif sérstak-
lega, sú síðarnefnda, en í þessum greinum verður
eingöngu fjallað um kenningar tengdar fyrri
stefnunni.
Ein mikilvægasta tækninýjung 19. aldar hvað
varðar hollustu og hreinlæti í borgum var upp-
finning vatssalerna og fráveitukerfa í Frakklandi
um 1840. Á miðöldum voru borgir í Evrópu hin
mestu pestarbæli. Seinustu áratugi 19. aldar
voru stærstu skipulagsverkefni í stórborgum
lagning fráveitukerfa. Nú í lok 20. aldar er verið
að kom fráveitukerfi höfðuborgarsvæðisins í við-
unandi form. Nú rúmum 100 árum síðar eru um-
hverfismálin aftur aðalþungamiðjan í hugmynd-
um um betra líf í borgum.
Þróun í samgöngutækni hefur haft mikil áhrif
á þróun borga.Skipta má þróun samgöngumála í
bandarískum borgum í fjögur skeið : 1) Hesta-
kerrur til 1880 2) Sporvagnar 1880-1920 3)
Einkabílar og strætisvagnar 1920 - 1950 4)
Einkabílar og hraðbrautir frá 1950. Hver sam-
göngutækni hefur haldið velli í nokkra áratugi,
þar til hagkvæmari og ódýrari kostur tók við (sjá
línurit). Einkabíllinn hefur haldið velli lengur en
aðrir samgöngukostir og ekki er í augsýn tæki
EFTIR BJARNA REYNARSSON
Hér og í tveimur næstu blöðum fjallar greinarhöfundurinn
um þróun skipulags-, umhverfis- og umferðarmála í
vestrænum borgum á 20. öld. Stiklað verður á stóru í svo
viðamiklu efni. Um síðustu aldamót ríkti mikil bjartsýni og
framkvæmdagleði og fræðimenn settu fram margar
stórfenglegar hugmyndir um betra samfélag í borgum á
Vesturlöndum. I þessum greinum verður fjallað um nokkrar
þessara hugmynda og þróun hugmyndafræðinnar út
öldina. Nú í aldarlok bregður svo við að minna fer fyrir
slíkri hugmyndafræði en í aldarbyrjun.
sem veltir honum úr sessi.Greinilega má sjá
hvemig þróun í samgöngutækni hefur haft áhrif
á form stórborga eins og Chicago. í þriðju grein-
inni verður fjallað nánar um samgöngur í borg-
um.
Hinar þéttbyggðu miðaldaborgir Evrópu voru
yfirleitt ekki stærri að ummáli en svo að hægt
var að ganga á hálftíma frá miðborg að jaðri
byggðarinnar. Þannig var Reykjavík fram til
1940. Upp úr miðri þessari öld urðu flestar borg-
ir á Vesturlöndum fjölkjama þar sem stórar
verslunarmiðstöðvar hafa verið byggar í úthverf-
um sem hafa veitt miðborgunum harða sam-
keppni hvað varðar verslunarþjónustu og at-
vinnustarfsemi.
Áhrifamesta skipulagsverkefni síðari hluta
19. aldar í Evrópu var unnið þegar Napóleon 4
fékk verkfræðinginn Haussmann til að endur-
skipuleggja gatnakerfið í París, en hann braut
leið fyrir kerfi breiðgatna „boulewarda" í gegn-
um innri hluta borgarinnar. Um leið var vatns-
og fráveitukerfi borgarinnar endurnýjað. Verk-
ið var unnið á árunum 1850- 1870. Sjónarmið
Napóleons 4 var að geta komið betur að her-
gönguliði ef aftur kæmi til uppreisnar í borg-
innni eins og 1848. Haussmann sá aftur á móti
fyrir sér greiðfærara gatnakerfi og meira birtu
og andrými í borginni, en hluti af verkefninu
var að skipuleggja almenningsgarða svipað og í
miðborg Lundúna. Flestar stórborgir í Evrópu
og einnig í Bandaríkjunum fylgdu fordæmi
Parísar m.a. var skipulag Washington D.C.
mjög í frönskum anda með torgum og breiðgöt-
um.
Einhverjir bestu hlutar bandarískra borga eru
garðsvæðin. Árið 1857 vann landslagsarkitektinn
Fredric L. Olmsted skipulagssamkeppni um um
skipulag „Central Park“ á Manhattan. Garðurinn
var strax mjög vinsæll og á næstu áratugum létu
flestar stórborgir skipuleggja skemmtigarða í
innri hluta borganna. Olmsted og sonur hans og
alnafni skipulögðu á næstu 70 árum mikinn fjölda
borgargarða og úthverfa og hönnuðu umferðar-
götur um opin svæði s.k. „Park Drive“. Án efa
voru þeir feðgar með bestu borgarhönnuðum í
Bandaríkjunum á sínum tíma.
Mikil bjarsýni um betri tíð var ríkjandi í lok
19.aldar, eftir erfitt veðurfarstímabil síðustu tvo
áratugi aldarinnar.
Garðborgarslefnan
Allt frá þvi er Plato skrifaði Ríkið og Thomas
Moore bókina Utópia á 16. öld hafa evrópskir
menntamenn sett fram útopiskar hugmyndir um
æskilegt samfélag í þéttbýli n.k drauma- eða fyr-
irmyndaborgir. Áhrifamesta bók sem skrifuð
hefur verið í þeim anda um skipulag borga er án
efa bókin „Garden Cities of Tomorrow’eftir
Ebeneser Howard, hún var fyrst gefin út 1898
undir heitinu „Tomorrow. A Peacful Path to Soci-
al Reform“. Howard rann til rifja bágt ástand í
umhverfismálum í breskum borgum. Hann hafði
ferðast til Bandarikjanna, m.a. til Chicago og
blöskraði skipulagslaus útþensla borgarinnar
Eins og margar snjallar hugmyndir var hug-
mynd Howards einföld. Þ.e. að taka það besta
úr menningu og umhverfi dreifbýlis og þéttbýl-
is til að mynda grundvöll fyrir nýju samfélagi,
garðborg. Howard var ekki menntaður í skipu-
lagsfræðum, en í bók hans eru nokkrar
skematískar myndir að fyrirmyndar garðborg.
Garðborgir átti að byggja í útjaðri stórborga
eins og London til að létta á þrengslum í innri
hluta borganna. Garðborgirnar áttu að vera
sjálfum sér nógar í atvinnulegu tilliti, 30 þús-
und manna samfélag þar sem landbúnaðarland
og garðar tækju yfir 4/5 hluta af landrýminu.
Járnbrautalína lá hringinn í kringum borgina
og tengdi hana stórborginni.(Sjá skýringar-
mynd)
Ibúarnir leigðu gegn vægu verði það land sem
þeir nýttu, og rann afraksturinn í sameiginlegan
sjóð sem greiddi stofn og rekstrarkostnað af
uppbyggingunni. Uppbyggingunni yrði stjórnað
af þróunarráði (Developmental council).
Howard fékk auðuga vini sína til að byggja til-
rauna garðborg Letcher árið 1902 norðan við
London. I megin atriðum er skipulag Letcher
samkvæmt hugmyndum Howards. Kenningar
LÍNURITIÐ sýnir hvernig ein samgöngutækni tók við af annari í vestrænum borgum frá miðri 19.
öld með því að hún varð ódýrari og hagkvæmari en fyrri tækni. Einkabíllinn hefur haldið velli
sem ríkjandi samgöngumáti í meir en hálfa öld.
IÐNAÐARBORGIN Preston í Englandi var byggð um 1880 og íbúðarhúsahverfin næst á mynd-
inni minna helst á vinnubúðir, þar sem byggt er ótrúlega þétt og án nokkurra garðsvæða.
Lífskeið mismunandi samgöngutækja
Fjöldi
farþega
Einkabíll
Strætisvagnar
Rafmagns-
sporvagn
1860 1893
1923
1948
Tími
Sporvagn
á kapli
Hestvagnar
EBENEZER Howard og teikning sem sýnir hluta af garðborgarhugmynd hans.
ARKITEKTINN Le Courbusier og tillaga hans að endurskipulagningu Parísar 1925.
Þessi háhýsi voru þó aldrei byggð.
MIÐBORG Chicago á þriðja áratugnum.
Michigan Avenue-brúin yfir Chicago ána var
gerð samkvæmt skipulagi Burnhams.
FAGURBORGASTEFNAN eins og hún var sýnd undir nafninu Hvíta borgin á heimssýningunni í Chicago 1893. Höfundur hennar var arkitektinn
Daniel Burnham sem hér er á mynd frá 1910.
Howards leiddu til nýborgarstefnu Breta á fyrri
hluta aldarinnar Sjálfstæðra borga utan stór-
borgarsvæða sem byggðu hver á nýjustu hug-
myndum í skipulagsmálum á hverjum tíma.
Borgirnar urðu sífellt stærri, eins og t.d. Milton
Keynes sem byggð var upp um 1970 með yfir
500 þúsund íbúa. Garðborgir urðu mjög vinsæl-
ar á fyrri hluta aldarinnar og voru byggðar víða
t.d. í Bandaríkjunum, Hollandi (á landfyllingum)
og ísrael. En megin áhrifa af kenningum
Ebenesar Howards er að finna í byggingu út-
hverfa um öll Vesturlönd.
Eitt afbrigðið af nýborgum voru svonefndar
iðnborgir eða fyrirtækjaborgir. í lok 19. aldar
var algengt að fyrirtæki byggðu heil hverfi eða
bæi með leiguíbúðum fyrir verkafólk sitt. Einn
þekktasti bærinn er Pullmann, sunnan við
Chicago, sem auðjöfurinn Pullmann lét skipu-
leggja og byggja í kring um jórnbrautavagna-
verksmiðju sína árið 1880. Pullmann þótti í
byrjun fyrirmynd annarra slíkra iðnborga, en
þar sem íbúarnir fengu engu ráðið um framgang
bæjarins þar sem hann var í eign fyrirtækisins,
leystist þetta bæjarsamfélag upp í byrjun 20. ald-
ar . Annar svipaður fyrirtækjabær var Preston í
Englandi (sjá mynd)
„Fagurborgastefnan" og skipulag
Burnham fyrir Chicago 1909"
Vorið 1893 var Kólumbusar heimssýningin
opnuð í Jacksons garðinum í Chicago. Þessi sýn-
ing vakti gífurlega athygli og dró að sér mikinn
fjölda gesta. í fyrsta sinn sáu íbúar Chicago og
annarra stórborga Bandaríkjanna, glæsilega
borgarhönnun í klassískum stfl. Borgir þyrftu
ekki að vera óhreinar,og gjörsneyddar listrænum
skreytingum. „Hvíta borgin" eins og sýningar-
svæðið var kallað með glæsilegum sýningarhöll-
um vakti aðdáun bæði almennings, embættis-
manna og aðila viðskiptalífsins.( sjá mynd). Sýn-
ingin hratt af stað hreyfingu sem kölluð var „City
beautiful", en hún átti rætur meðal listamanna í
New York sem árin á undan höfðu barist fyrir
því að við opinberar byggingar og á torgum og
opnum svæðum væri komið fyrir listaverkum.
Byggingarnar á sýningarsvæðinu voru ekki
byggðar úr varnalegum byggingarefnum og voru
þær flestar rifnar fljótlega. Ekki voru allir hrifn-
ir af arkitektúr sýningarinnar m.a. ekki L.H.
Sullivan einn af frumkvöðlum skýjakljúfabygg-
inga í Chicago. Honum fannst þetta afturhvarf til
fortíðar sem hægði á þróun byggingalistar.
Framkvæmdastjóri Columbusar sýningarinn-
ar í Chicago var arkitektinn Daniel H. Burnham
og Olmsted sá um landslagsmótun á sýningar-
svæðinu. Burnham varð eftir sýninguna eftirsótt-
ur sem ráðgjafi borga sem vildu taka sýningar-
svæðið til fyrirmyndar við fegrun og skipulag.
Ái'ið 1901 gerðu Burnhaham og Olmsted nýtt
skipulag fyrir Washington D.C.
Verslunarráð Chicagoborgar réð Bumham til
að gera skipulag að Chicago og nágrannabyggð-
um árið 1906. Ekkert skyldi til sparað. Burnham
tók til óspilltra málanna ogí júni 1909 gaf versl-
unarráðið út skipulag Burnhams fyrir Chicago.
Borgarstjórn Chicago gerði í skipulagsáætlun
Burnhams og Verslunarráðsins að sinni árið
1911. Motto Burnhams var „make no little plans“
og þetta skipulag var stórt í sniðum, áhrifamesta
skipulagsáælun sem gefin hefur verið út í Banda-
ríkjunum. Þekktasti hluti áætlunarinnar er
garðasvæðið út frá miðborg Chicago, sem mynd-
að var með uppfyllingum út í Michigan vatn.
Þessir garðar og glæsilegir skýjakljúfar mið-
borgar Chicago gera hana að glæsilegustu stór-
borg Bandaríkjanna. Að áliti bandarísku arki-
tektasamtakanna eru í Chicago meiri fjöldi
glæsilegra bygginga en í nokkurri bandarískri
borg.
Otrúlega miklu af áætlunum skipulagsins var
hrint í framkvæmd á næstu árum og það er ekki
fyrir neina tilviljun. Af frumkvæði Charles H.
Wacker einum af leiðtogum Verslunarráðsins var
ráðinn sérstakur framkvæmdastjóri til að fylgja
áætlunum skipulagsins eftir. Fyrir valinu var
eldhuginn Walter D. Moody. Hann byrjaði á því
að breyta heiti skipulagsins úr „City Beautiful" í
„City Practical", ‘því margir töldu þetta stóra
sldpulag vera skýjaborgir einar sem aldrei
kæmust til framkvæmda. Moody lét prenta að-
gengilega bæklinga um skipulagið sem sendir
voru inn á öll heimili. Einnig lét hann útbúa
kennsluefni fyrir nemendur gagnfræðaskóla
borgarinna til að kynna þeim skipulagið. Þá nýtti
hann sér hina nýju kvikmyndatækni og mynd
sem skýrði skipulagið var sýnt í flestum kvik-
myndahúsum borgarinnar við mikla aðsókn. Til
að kynna fyrirmyndar borgai-umhverfi lét Moddy
útbúa 200 litskyggnur frá Evrópskum borgum
sem sýndar voru á 400 fyrirlestrum sem 175 þús-
und manns sóttu.
Þar með vann Moody stuðning bæði almenn-
ings og atvinnulífs fyrh- skipulaginu. Aldrei hefur
nein skipulagsáætlun verið jafn vel kynnt í
Bandaríkjunu, raunar höfðu borgaryfirvöld yfir-
leitt ekki haft fyrir því að kynna skipulgsáætlanir
fyrir borgarbúum fyrir þennan tíma. Eftir aðK
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. ÁGÚST 1998
+
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. ÁGÚST 1998 9