Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Blaðsíða 15

SIGRID Undset á heimili sínu um líkt leyti og hún skrifaði trilogíuna um Kristínu Lavranzdóttur.
unni. Þá varð hún heiðursdoktor við hinn
fræga kvennaháskóla Smith College í
Massachusetts í Bandaríkjunum.
Tordis 0rjesæter nefnir mörg smáatriði og
marga hluti í umhverfinu til að lýsa Sigrid
Undset og færa frásögnina í skáldlegan bún-
ing. I lokakaflanum yfirgefur lesandinn
Bjerkebæk í síðasta sinn með Sigrid, lítur yfir
sviðið. Yfir rúminu er silfurkross sem Sigrid
keypti í fyrstu ferð sinni til Rómar. Hann er
tvö hundruð ára gamall. Við hiiðina á rúminu
er skemill þar sem hún biðst fyrir. A veggjum
í stofunni hanga málverk eftir Svarstad, á
skrifborðinu, sem hún erfði eftir fóður sinn, er
árituð mynd af Hákoni konungi VII, stríðs-
medalía sem Anders hafði fengið, myndir af
Anders og Mosse. A borðinu er ritvélin henn-
ar, í henni er blaðsíða skrifuð til hálfs, ritgerð
um Edmund Burke. Á veggnum eru myndir
af skáldinu Wergeland og grasafræðingnum
Linné í Samabúningi með blómvönd í hendi
o.s.frv. Sigrid Undset lést á sjúkrahúsinu í
Lillehammer 10. júní 1949, 67 ára að aldri. Út-
för hennar var gerð frá St. Torfinns-kirkjunni
í Hamar.
Höfundwr og lesendwr
Á æskuárum mínum í Reykjavík heyrði ég
talað um Sigrid Undset og verk hennar. Talað
var um gáfur hennar og þekkingu á miðöld-
um, en mest þótti mönnum til þess koma að
hún hafði orðið fyrir áhrifum af stíl Islend-
ingasagna. Eg sá mynd af henni; augun og
svipurinn alvarleg, hárið tekið saman í hnút í
hnakkann, svartklædd með brjóstnælu. Um
líf hennar vissi ég ekkert, en hún var alltaf fá-
orð um einkahagi sína. Á menntaskólaárunum
las ég Frú Mörtu Oulie og síðan Kristínu La-
vranzdóttur í íslenskri þýðingu, þótti hún
stórkostleg en dapurleg þegar á leið. Svo liðu
árin.
Sumarið 1969 fór ég í fyrsta sinn til Noregs
og heimsótti þá Lillehammer og Hamar. Þá
sá ég hús Sigrid Undset, stórt bjálkahús um-
girt stórum garði. Síðan þá hef ég oft komið
til Lillehammer.
Veturinn 1986-87 kynntist ég frönskum
jarðfræðingi í París, konu, sem var í doktors-
námi og hafði valið sér verkefni í Lil-
lehammer. Hún talaði ágætlega norsku og var
málkunnug Hans Undset sem bjó í
Bjerkebæk með konu sinni. Hún sagði mér að
hann væri einkennilegur maður. Hún vildi
lána mér bók og rétti mér Hamingjudagar
heima í Noregi, bók sem Sigrid Undset ritaði
í Ameríku að tilstuðlan Elenor Roosevelt for-
setafrúar. Jarðfræðingurinn lét þau orð falla
að Sigrid hefði átt mjög fatlaða dóttur. Það
hafði ég aldrei heyrt um.
Svo var það nokkrum árum síðar að önnur
kona, Sylvía Guðmundsdóttir, vildi lána mér
aðra bók og það reyndist vera Hjörtu mann-
anna. Bókin heillaði mig mjög. Það sem kom
mér mest á óvart er að Sigrid Undset brýtur í
bága við allar hefðbundnar hugmyndir um
hinn eigingjarna listamann. Þegar ég átti
þess kost að sækja sumarnámskeið í Noregi
1996 á vegum Nordspák um ritun ævisagna
og sá að Tordis 0rjesæter átti að ræða um
Hjörtu mannanna hugsaði ég mig ekki tvisvar
um heldur ákvað að fara.
Það var skemmtilegt og fróðlegt að hlýða á
Tordis greina frá verki sínu, áhuginn og ástin
á viðfangsefninu var augljós. „I fimm ár lifði
ég með Sigrid Undset,“ sagði hún. Ástæðan
fyrir því að hún ákvað að skrifa um ævi Sigrid
Úndset var aðdáun hennar á Kristínu Lavr-
anzdóttur, áhugi hennar á Mosse - en sjálf á
Tordis einhverfan son - og að lokum vensl við
Sigrid. Hún var að sönnu ánægð með þær
móttökur sem verkið hafði fengið, sagði að út-
gefandinn hefði ekki haft mikla trú á því, talið
að bókin seldist í 3.000 eintökun en reyndist
ekki sannspár. Bókin hafði selst í 60.000 ein-
tökum í Noregi. Tordis ætlaði því að halda
áfram að skiifa um Sigrid Undset og Róm.
Fyrirspurnir komu mér á óvart: Spurt var um
drykkjuskap Sigrid og um Hans son hennar.
Ljóst er af bókinni að Tordis átti í erfiðleikum
með að greina frá honum og sambandi þeiiTa
mæðgina. Af frásögninni má ráða að Sigrid
hafi ekki haft mikla krafta til að sinna þessu
yngsta barni sínu og hann verið vanræktur.
Tordis fullyrti að frásagnir af drykkju Sigrid
væru orðum auknar. Hún hefði notað vín með
mat en það hefði hún lært í Róm. - Á nám-
skeiðinu horfðum við á kvikmynd um Kristínu
Lafranzdóttur í leikstjórn Liv Ullmann sem
þá var alveg ný af nálinni, en síðan hefur hún
verið sýnd í sjónvarpi hér.
Einnig í þetta skipti var farið til Lil-
lehammer og rátan stoppaði um stund við
Bjerkebæk. Húsið var mannlaust, Hans Und-
set látinn og ekkjan á sjúkrahúsi. Þau höfðu
ekki eignast neina afkomendur. Ættleggur
Sigrid Undset, konunnar sem taldi móður-
hlutverkið æðst hlutverka, dó út með börnum
hennar. Þannig eru hinar bitru staðreyndir
lífsins.
Vonandi verður Bjerkebæk gert að safni til
minningar um þessa mestu skáldkonu Noregs
Höfundurinn er cand.mag. í íslensku.
Sigrid Undset var örlát
kona. Til marks um þad
er að hún gaf Nóbels-
verðlaunin, sem voru
156.000 n.kr. Hún stofn-
aði sjóð sem bar nafn
dóttur hennar og lagði
rúmlega helming verð-
launafjárins í hann. Til-
gangur sjóðsins var að
styrkja foreldra vangef-
inna barna til að geta
haftpau heima í staðpess
að senda pau á stofnun.

KÆRLEIKSSTJARNAN
ÖRSAGA
EFTIR ÁSDÍSI J. ÁSTRÁÐSDÓTTUR OG HEIMI H. KARLSSON
/
IHAUST þegar fór að dimma á kvöldin, tók ég eftir skærri stjörnu sem ljómaði á
himninum þegar heiðríkt var úti. Þegar ég lá á bakinu í rúminu mínu var hún eins og
falleg perla, sem lýsti inn um gluggann minn. Mér var farið að þykja svo vænt um
stjörnuna, að ég saknaði hennar þegar himinninn var skýjaður. Og ég varð hrædd
um að hún kæmi ekki aftur þótt birti til. En hún kom og hún er þarna enn þegar allt er
stjörnubjart. Eg hugsaði oft um stjörnuna á daginn og fann að hún var stjarnan mín og
hún gerði mig glaða.
Eina nóttina dreymdi mig að ég var komin til stjömunnar minnar. Eg horfði með
henni, heim til mín inn um gluggann á herberginu mínu og sá rúmið mitt autt.
- Ég verð að flýta mér heim í rúmið mitt, sagði ég við stjörnuna.
.- Ég þarf fyrst að segja þér dálítið, sagði stjaman. Ég varð forvitin og horfði á
stjörnuna sem var svo undur björt að mér vöknaði um augu.
- Hann afi þinn, sem er á himnum, bað mig að lýsa inn um gluggann til þín á hverju
kvöldi þegar heiðskírt er í vetur. Ég er kærleiksstjarnan og um leið og ég skín svo
skært að þú sérð mig þar sem þú liggur í rúminu, er ég að færa þér kærleik frá honum
afa þínum, sem hann ætlaði að gefa þér ef þið yrðuð saman á jörðinni. Honum þótti svo
undur vænt um þig.
- Má ég sjá hann afa minn, sagði ég við stjörnuna.
- Það getur þú ekki, sagði stjarnan. - Þú getur bara séð hann í huganum. Mig
dreymdi ekki meira, af því ég vaknaði. Það var enn dimmt og ég sá stjörnuna mína
greinilega. Kærleiksstjarnan, hugsaði ég og mér leið svo vel af því nú fannst mér við afi
eiga þessa stjörnu saman.
Samið í apríl 1988.
Höfundarnir eru nómsfólk í Reykjavík.
GUÐJÓN SVEINSSON
ÚR FJARSKA
I eftirvænting beið ég þá dúnlétt dalalæðan dali græna fyllti og kyssti unga grein. Þá hljóp ég léttum sporum til fundar við þig vina - við vorum saman ein.
Nóttin leið í sælu við hjartslátt heitra kossa húmdökk augu brostu sem stjörnublik um nátt. Er sólin reis úr ægi mig brenndu brjóstin ungu og blóð mitt dundi hátt.
Fyrir óra löngu okkar leiðir skildu leifturmyndir stakar hugann grípa um stund. Þegar strokur næturstormsins væla við minn glugga vík ég á þinn fund.
Höfundurinn er skáld á Breiðdalsvík.
MERGUR MÁtSINS 30
BLÓTA OG RAGNA
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
AÐ ER gömul saga að með nýjum
herrum koma nýir siðir. Þetta á
einnig við um merkingu og notkun
orða. Heiðnir menn blótuðu goð
„dýrkuðu goð og færðu þeim fórnir" og í
þeirri merkingu stýrir sögnin blóta oftast
þolfalli í fornu máli auk þess sem beyging
hennar var jafnan sterk [blóta-blét-blét-
um-blótinn]. Sögnin var einnig notuð í
merkingunni „fórnfæra" og þá stýrir hún
þágufalli, t.d.: blóta mönnum og fé. Þegar
í elsta máli er sögnin blóta kunn í kristi-
legri merkingu „bölva“ t.d.: eigi kvíði eg
við því þótt biskup blóti mér eður banni
„bölvi mér eða bannsetji/bannfæri" og úr
Hómilíubókinni er dæmið: Bið þú fyrir
þeim, er þér blóta (sbr. Matt. 5, 44). í
fyrra dæminu kemur fyrir sögnin að
banna í merkingunni „bölva, bannfæra“
en hún mun ekki notuð í síðari alda máli
og af sama meiði er fornyrðið bannsettur
„settur í bann kirkju“ sem algengt er í
síðari alda máli í merkingunni „bölvaður".
Sögnin blóta er hins vegar algeng í síðari
alda máli í merkingunni „bölva“ og beyg-
ist hún alltaf veikt [blóta- blótaði-blótað]
og tekur með sér þágufall. Breytingarnar
eru því umtalsverðar og þær taka til
merkingar [dýrka>bölva], beygingar
[sterk beyging>veik beyging] og notkun-
ar [þolfall>þágufall]. Merkingarbreyting-
in er auðskilin. Kristnum mönnum hefur
þótt dýrkun goða með tilheyrandi munn-
söfnuði ófógur og því var leiðin gi-eið fyrir
nýja og neikvæða merkingu. Hin nýja
merking fellur saman við merkingu forn-
málssagnarinnar bölva sem stýrði þágu-
falli og breytta fallstjórn so. blóta kann
því einnig að mega rekja til so. bölva.
Sögnin blóta er oft notuð í föstum
orðasamböndum, t.d. ragna og bJóta og
blóta, ragna og bölva, en í nútímamáli er
myndin blóta og ragna algengust. Sagn-
orðið ragna merkir í fornu máli „töfra;
kalla fram“ sbr. eftirfarandi dæmi: eg
hygg, að þú hafir ragnað að mér svo
rammar vættir, að eg varð að falla fyrir.
Bein merking er nánast „kalla fram
rögn/regin“ og hún er augljóslega frá-
brugðin siðari alda merkingunni „bölva“.
Rögn eða regin vísa til heiðinna goð-
magna eins og segir í fornu máli: regin
heitu goð heiðin, bönd og rögn. Sagnorð-
ið ragna og nafnorðið ragn eiga sér því
heiðnar rætur og merking þeirra og
notkun hefur breyst með breyttum sið-
um á svipaðan hátt og notkun og merk-
ing sagnarinnar blóta breyttist.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998 1 5'.