Lesbók Morgunblaðsins - 19.09.1998, Blaðsíða 13

ÖLFUSÁRBRÚIN og Tryggvaskáli, að líkindum 1917. Þá var Þorfinnur gestgjafi búinn að byggja geymsluskúr og
„íbúðarútbyggingu". En önnur hús voru þá ekki við brúna.
þar verzlun. Hún var smá í sniðum, en af aug-
lýsingu sem birtist í bundnu máli í jólablaði
Þjóðólfs 1919 má sjá að vöruúrvalið hefur verið
talsvert: „sitróndropar, sveskjur, spil/ og sii-sin
hvergi betri til.“ Orð fór af því að kaupmaður-
inn í Sigtúnum ætti fleira í fljótandi formi en
sítrónudropa, en brjóstbirtan væri höfð á bak
við búðardiskinn. Fljótlega byggði Egill sér-
staka sölubúð, sem áfóst var við Sigtún og 1924
hóf hann innflutning á timbri með skipum til
Eyrarbakka, enda var mikil spurn eftir timbri
vegna Flóaáveitunnar sem þá var unnið að.
Það hefur löngum verið nokkur ráðgáta
hversvegna Egill bauð bændum í Amessýslu
að yfirtaka verzlunina og stofna kaupfélag, og
þá með því skilyrði að hann stýrði því sjálfur.
Að þessu var gengið 1930 og Kaupfélag Ár-
nesinga stofnað. Mjólkurbú Flóamanna tók til
starfa í nóvember 1929, en lenti í gífurlegum
erfíðleikum við að koma mjólkinni til neyt-
enda í Reykjavík vegna ófærðar. Varð stund-
um að draga hana á sleðum. Egill Thoraren-
sen var kjörinn í stjóm mjólkurbúsins 1931 og
fyrsta verk hans var að láta kaupfélagið yfir-
taka alla flutninga Mjólkurbús Flóamanna.
Lengst af var Egill stjórnarformaður í Mjólk-
urbúi Flóamanna og stýrði því og Kaupfélagi
Arnesinga eins og einni heild.
Jónas Jónsson frá Hriflu, sem var vinur
Egils og aðdáandi, taldi að hann hefði séð í
hendi sér að öflugt kaupfélag hlyti að rísa í
þessu héraði eins og öðmm og að í þeirri sam-
keppni yrði hann undir. Egill var í hjarta sínu
einkaframtaksmaður og umfram allt var hann
athafnaskáld. Honum var í mun að hafa völd og
geta stýrt uppbyggingu og þróun á Selfossi.
Hinsvegar rakst hann alltaf illa með Fram-
sóknarflokknum og samvinnuforkólfunum.
Svo farið sé fljótt yfir sögu lét Egill byggja
glæsilegt verzlunarhús fyrir KÁ 1945, sem
enn stendur og hefur alltaf verið staðarprýði.
Síðan í desember á síðasta ári er það ráðhús
bæjarins, en að auki er Héraðsskjalasafn Ár-
nesinga til húsa þar, svo og Bæjar-og héraðs-
bókasafnið. Mjólkurbúið hafði Guðjón Samú-
elsson upphaflega teiknað, en síðar var það
hús brotið niður og nýtt byggt sem enn stend-
ur í góðu gildi. Byggt var yfir smiðjur og
verkstæði KÁ á svæðinu þar sem nýja verzl-
unarhúsið er nú, en þær voru réttilega færðar
síðar meir austast í bæinn. Með hitaveitunni
frá Laugardælum þótti Egill taka mikla
áhættu, en allt heppnaðist það. Egill hefur
verið nefndur „Faðir Þorlákshafnar" og upp-
bygging þar var honum hjartans mál. Þá varð
kapp hans full mikið og er óskiljanlegt að
þessi gáfaði og menningarlega sinnaði maður
skyldi standa fyrir því, að verzlunarhús
Lefolii á Eyrarbakka voru rifin og efnið úr
þeim notað í Þorlákshöfn.
Verzlunin Höfn og
húsið fró Búðardal
Kaupfélag Árnesinga var ekki alveg eitt um
hituna á Selfossi. Samkeppni var frá nokkrum
smærri kaupmönnum eins og Hildiþór Lofts-
syni sem var ógleymanlegur karakter, en um-
fram allt frá Verzluninni Höfn, sem var í
rauninni hinn póilinn í samkeppni milli kaup-
félags- og einkarekinnar verzlunar á Selfossi.
Raunar hafði Höfn eitt umfram kaupfélagið í
þjónustu við bændur: Þar var rekið sláturhús.
Egill gat aftur á móti ekki farið í samkeppni
við Sláturfélag Suðurlands, annað samvinnu-
félag sem auk þess var á staðnum. Höfn var
beint á móti syðri brúarsporðinum, þar sem
nú er verzlunin Kjarval og er ömurleg lág-
kúra að snúa útúr nafni þessa ástsæla lista-
manns og nota það með þessum hætti.
Lefolii-verzlun á Eyrarbakka hafði í langan
tíma setið ein að allri verzlun á Suðurlandi, en
mjög tók að halla undan fæti hjá henni á
fýrstu tveim áratugum aldarinnar og svo fór
að hún hrundi. Upp reis kaupfélag með bæki-
stöð á Eyrarbakka, kennt við Árnesinga og
Rangæinga, en ekki varð það langlíft og sama
var að segja um Kaupfélagið Heklu, sem
keypti eignir Eyrarbakkaverzlunar og náði
rífandi uppgangi um tíma. Með Ölfusárbrúnni
var kippt gi-undvellinum undan Eyrarbakka
sem verzlunarstað. Rætt var um að flytja
starfsemi Heklu að Ölfusárbrú 1925, en úr því
varð ekki og svo fór að félaginu var slitið.
Stjórnarmenn í Heklu ákváðu þvínæst að
stofna verzlun við Ölfusárbrú og hús á Eyrar-
bakka, sem hét Höfn, var flutt og sett niður á
landspildu sem keypt var af Selfossbændum,
beint á móti Ölfusárbrúnni. Guðmundur Guð-
EGILL Gr. Thorarensen frá Kirkjubæ bauð
Árnesingum að yfirtaka verzlun sína í Sigtún-
um og frá 1930 stýrði hann Kaupfélagi Ár-
nesinga og raunar Mjólkurbúi Flóamanna
einnig. I stjórnunartíð hans varð geysileg
uppbygging á Selfossi og Egill hefur verið
nefndur faðir kauptúnsins.
mundsson frá Eyrarbakka, fæddur 1876,
hafði stýrt Heklu, en varð sú máttarstoð sem
verzlunin Höfn byggði á. Guðmundur fluttist
með fjölskyldu sína frá Eyrarbakka að Sel-
fossi vorið 1927. Tengdasonur Guðmundar,
Sigurður Óli Ólafsson, síðar alþingismaður,
fluttist þá einnig að Selfossi og tók síðar við
stjóm í verzluninni sem eftir það var nefnd
Verzlun S. Ó. Ólafssonar & Co.
Útibú frá Landsbanka íslands starfaði
fyrst í Ti-yggvaskála, en útibússtjóri var Ei-
ríkur Einarsson skáld og síðar alþingsmaður
frá Hæli. Tryggvaskáli var ekki vel einangrað
hús og þótti vistin þar köld frostaveturinn
1918. Um það orti Eiríkur:
Þetta hús er þrotlaus göng
þytgátt norðanbála.
Koma munu köld og löng
kvöld í Tryggvaskála.
Húsnæðismál bankans voru leyst með sér-
kennilegum hætti. Bankinn hafði eignast stórt
verzlunarhús vestur í Búðardal og hafði húsið
komið tilhöggið frá Noregi 1899. Sumarið
1919 var ákveðið að rífa húsið og flytja það
austur að Selfossi og reisa það að nýju fyrir
útibúið. Einar Einarsson smiður, sem byggði
mörg stórhýsi í Reykjavík, þar á meðal Hótel
Borg, var fenginn til verksins. Flutti hann
timbrið úr húsinu á mótorbáti suður til Eyr-
arbakka, en þaðan var það flutt landleiðina á
Selfoss. Um haustið var húsið komið upp,
talsvert austar við Austurveginn en önnur hús
á þeim tíma og í kjallara þess fékk prent-
smiðja Þjóðólfs aðstöðu.
Gamla bankahúsið stendur enn í góðu gildi,
beint á móti Landsbankahúsinu sem tók við
hlutverkinu vorið 1953. Á þeim tíma starfaði
greinarhöfundurinn í bankanum, nýsloppinn
úr skóla, og var eftirminnilegt að kynnast
vinnuaðferðum í gamla húsinu, þar sem menn
stóðu við púlt og skrifuðu innlagnir og úttekt-
ir með penna í þykka doðranta.
GÍSLI SIGURÐSSON
ERLENDAR BÆKUR
SAXO
GRAMMA-
TICUS
SAXO Grammaticus: The History of
the Danes. Books I-IX. Edited by Hilda
Ellis Davidson - Translated by Peter
Fisher. D.S. Brewer 1998.
Þetta er önnur útgáfa þýðingar Pet-
ers Fishers, 1979 og 1980. Þýðingin hef-
ur hlotið mikið lof og er mikið vanda-
verk, því að eins og kunnugt er er lat-
neskur texti Saxos frábær, svo vandað-
ur að rit Saxos Gesta Danorum var ekki
mikið lesið á þeim tímum sem mai-kaðist
í ritum af „múnkalatínu".
Saxo hóf samantekt sögu Dana fyrir
áeggjan Absalons, en það var ekki ótítt
að biskupar eða hefðarklerkar hvettu
fróða menn til þess að skrifa sögu þjóð-
ar sinnar. Tilgangurinn með riti Saxo
var að frægja „fóðurlandið“. Margir
miðaldahöfundar skráðu sögu þjóða
sinna á latínu. Saxo nefnir tvo, Beda
hinn fróða og Dudo frá Saint Quentin,
sem skráði sögu Normanna, í fyrstu bók
rits síns. Saxo mun hafa þekkt rit Jorda-
nesar, Gregoríusar frá Tour, Widykinds
og Giraldusar Cambrensis o.fl. Allir
þessir höfundar leituðust við að rekja
forsögu þjóða sinna. Fyrirmynd þessara
höfunda og ekki síst Saxo var Ene-
asarkviða Virgilíusar.
Stofnun Rómar og sigurvinningar voru
hliðstæða í sigrum Valdimars I og
Abasalons með Dönum. Saxo nefnir ýms-
ai’ heimildir. í síðari hluta ritsins er
Absalon heimildarmaður og í þeim fyrri
fróðir menn íslenskir, en Saxo segir að
Islendingai’ búi yfir miklum fróðleik um
sögm’ Dana. Island verður honum hug-
stætt þótt hann hafi aldrei komið þar,
heimildir hans um þetta furðuland eru
ferðamenn sem hafa komið þar og ekki
síst íslenskir menn sem hann hafði kynni
af. Hann lýsir furðum landsins, eldfjöll-
um, jöklum, goshverum og miklum víð-
ernum, hraunum og öðrum fyrirbrigðum
sem hafa vakið furðu höfunda og ferða-
manna. íslensk víðerni og náttúruperlur
eru ekki neitt nýtt fyrirbrigði í umfjöllun
um þessa norðlægu eyju, sem er og hefur
aUtaf verið sérstæðasta land Evrópu.
Saxo skrifaði formálann að ritinu, eft-
ir að hann lauk þvi, líkast tU á árunum
1208-1218. Saga Dana eða Afrekssaga
Dana, sem er réttari þýðing á Gesta
Danorum er merkasta sögurit um Dani
frá fyrri hluta 13. aldar.
Fyrsta útgáfa var í tveimur bindum.
Þessi útgáfa er í einu bindi en tveim
hlutum með sér blaðsíðutali. Fyrri hlut-
inn er þýddur texti Saxos en síðari hlut-
inn skýringar, athugagreinar, landabréf,
ættartölur og manna- og staðaskrár auk
bibliografíu.
Skýringar Hildu Ellis Davidson eru
mjög ítarlegar og sóttar í goðaíræði,
þjóðfræði og þjóðsögur viðkomandi
landa ásamt sagnfræðilegum útskýring-
um á sögu Danmerkur á 12. öld. Skýi’-
ingarhlutinn er ákaflega vel unninn og
lýsir upp fi’ásögn Saxa.
Útgáfa þessi er dæmi um ágæta
fræðimennsku og sögulegan skilning á
tímum ritsins og viðhorfum Saxos til
eigin viðfangsefnis.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON.
LEIÐRÉTÍING
í síðari grein Halldórs Þorsteinssonar um
námstíma í Berkeley-háskóla, sem birtist í
Lesbók 15. ágúst sl. stóð í myndatexta Kol-
brún Þorleifsdóttir, en það rétta er að Kol-
brún var Jónsdóttir (Þorleifssonar listmál-
ara). Leiðréttist það hér með.
Þá hefur Halldór Þorsteinsson beðið Lesbók
að geta þess að hann fékk fékk bréf frá Sören
Langvad verkfræðingi í Kaupmannahöfn, syni
Kay Langvad. Greindi Sören frá því að faðir
hans hefði verið sendur ásamt þeim Tómasi
Jónssyni borgarritara og Vaigeiri Björnssyni
hafnarstjóra til að festa kaup á rörum fyrir
Hitaveitu Reykjavíkur, en auk þeirra hafði
Guðmundur Hlíðdal póst- og símamálastjóri
verið farþegi með Goðafossi í október 1941.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. SEPTEMBER 1998 1 3