Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 11

dimmgrænan golfvöil og pálmatré ber fjallgarðinn sem getur hvítnað af snjó á efstu tindum.
burð, en stundum listrænan frumleika eins og
Db Hope sem nú er á tíræðisaldri.
r vínrækt. Ljósm. Steingrímur Sigurgeirsson.
Vika i Palm Springs
Palm Springs er 160 km fyrir suðaustan Los
Angeles. Þessi víðfrægi vetrardvalarstaður mitt
í auðninni hefur mikið aðdráttarafl einkum og
sér í lagi fyrir þá, sem vita ekki aura sinna tal.
Enginn fer þangað um hásumarið af því að á
þeim tíma er hitinn þar óbærilegur. í upphafí,
þ.e. á fjórða áratugnum, laðaði staðurinn aðal-
lega að sér leikara frá Hollywood, sem flestir
hverjir voru á flótta undan aðgangshörðum og
hvimleiðum aðdáendum. Það er ekki alltaf
jafneftirsóknai-vert að vera stöðugt í sviðsljós-
inu. Þarna fundu þeir frið og ró og gátu stundað
íþróttir alveg óáreittir og ótruflaðir. Tennis-
klúbbur (The Tennis and Racket Club), sem
leikarahjónin Janet Gaynor og Farrell höfðu
stofnað, naut t.d. mikilla vinsælda. Auk tennis-
valla eru þarna frábærir golfvellir. Á hverju ári
er haldið þarna fjölsótt golfmót, sem kennt er
við gamanleikarann Bob Hope. Einnig má nefna
fyrsta flokks heilsuhæli og hótel.
Við hjónin, sem vorum í boði Braga Frey-
móðssonar og konu hans, Sigríðar Bfldal, bjugg-
um í íburðarmikilli villu, sem búin er öllum hugs-
anlegum sem óhugsanlegum þægindum eins og
t.d. nuddbaðkari svo eitthvað sé nefnt. Einn var
sá hlutur í villunni sem olli okkur öllum miklum
heilabrotum í fyrstu, en það var óvenju breiður
og hár hægindastóll, staðsettur fyrir framan
sjónvarpið. Þetta var þó augsýnilega ekki
tveggja manna sæti. Allt í einu rann upp fyrir
okkur ljós, þetta þarfaþing var auðvitað ætlað
akfeitu fólki, sem fer greinilega ört fjölgandi í
Bandaríkjunum og ekki síst í Kaliforníu. Ja, það
er ekki ofsagt að hugsað sé fyrir öllu í henni Ám-
eríku. Það er óhætt að fullyrða að enginn falli
þar úr hor, hins vegar er ekki alveg óhugsandi
að einhverjir kafni þar úr spiki á næstunni. Ungt
fólk, karlar og konur um tvítugt og þar yfh- ró-
andi í spikinu, nærist næm eingöngu á ruslmat
eins og t.d. McDonalds hamborgurum og öðru
kjöti af hormónaöldum skepnum. Skyndibita-
stöðunum er þó ekki einum um að kenna. Veit-
ingahús í öðrum og hærri gæðaflokki eiga sömu-
leiðis nokkra sök á þessari óheillaþróun. Matar-
skammtai-nh- sem þar eru fram bornir eru nefni-
lega ekki neinir smáskammtar, oft á tíðum eitt
stærðar kjötfat á mann, sem er ekki nokkur lif-
andi leið fyrir viðvaning að torga. Ef heldur
fram sem horfir kæmi engum á óvart að endir-
inn yrði sá að land kynni að fara að síga undan
þessum heljarþunga íbúanna og væri það óneit-
anlega heldur óæskileg viðbót við þær tíðu jarð-
hræringar sem San Andreas-misgengið veldur.
Hinn 12. desember 1997, snæddum við á
Mikado, japönskum veitingastað inni í Marriott-
hótelinu. Þar er það fastur siður að matargest-
h-nir sitji gegnt kokkunum og geti þannig fylgst
grannt með eldamennskunni. Matreiðslumenn-
irnir eru eldklárir snillingar. Auk þess að elda
matinn leika þeh' alls kyns listir. Þeir biðja t.d.
einhvern gestinn að galopna munninn og kasta
síðan litlum kjötbita upp í hann og það af
þónokkru færi. Oftast hitta þeir í mark. Sessu-
nautar okkar Andreu voru prúðbúin hjón, svört
á brún og brá. Þau buðu af sér einkar góðan
þokka. Fyrir nokki'um áratugum hefði svert-
ingjum algjörlega verið meinaður aðgangur að
svona stað. Þetta hefur sem betur fer breyst, já
gjörbreyst og ég hygg að þessi farsæla og mann-
úðlega hugarfarsbreyting sé fjarri því að vera
einungis stundarfyrirbæri.
Á námsárum mínum í gamla daga vai' mér oft-
ar en einu sinni boðið að ganga í bræðralag há-
skólastúdenta eða „fraternity" eins og það er
kallað á ensku. Ég hafnaði jafnan boðinu, þar
sem bæði svertingjar og gyðingar voru engan
veginn taldir hlutgengir í þann fína félagsskap.
Mér var lítt gefið um slíkt manngreinarálit.
Hvort inntökuskilyrðunum hefur síðar verið
breytt hef ég ekki hugmund um, en vona það þó.
Það er óneitanlega mikið gleðiefni að svertingjar
skulu nú láta æ meira að sér kveða á ólíkustu
sviðum þjóðlífsins í Bandaríkjunum.
Sessunautar okkar, sem fyrr var getið, voru
ákaflega smekklega klæddir, meira en sagt
verður um meginþoira hvítra manna, sem búa í
Kaliforníu. Það er óhætt að fullyrða að svart fólk
og gult sé almennt betur klætt en hið hvíta. Þótt
ljótt sé að segja það þá virðast þeir hvítu leggja
allan metnað sinn í að vera sem hversdagsleg-
astir, hirðuleysislegasth- og kæruleysislegastir í
klæðaburði. Þeir þykjast þannig vera sportlega
eða frjálsmannlega klæddir eða það sem þeir
kalla „casual" á sínu máli. Dæmalausar derhúfur
sínar og pottlok taka þeir helst ekki ofan, ekki
einu sinni inni 1 húsi. Það er engu líkara en þessi
dálaglegu höfuðfót séu límd við kollinn á þeim,
mikið má vera ef sumir sofa ekki með þau. Þetta
áberandi hirðuleysi í klæðaburði jaðrar að mín-
um dómi við hreint menningarleysi ef ekki al-
gjöran skort á sjálfsvirðingu.
Þótt það kunni sjálfsagt að hljóma sem sjálfs-
hól þá vöktum við Andrea athygli vegna þess að
við vorum allt öðruvísi klædd en almennt gerist í
Kaliforníu. Vitanlega sáum við stöku sinnum
fólk, sem kunni að klæða sig af smekkvísi, en
það heyi’ði undantekningum til og bar meira á
því á austurströndinni. Rétt er að taka það fram
að klæðnaður okkar var alveg laus við að vera
íburðarmikill og áberandi, en hins vegai’ hugsa
ég að óhætt sé að segja að við höfum verið all-
þokkalega til fara. í verslunum, veitingahúsum,
listasöfnum og á fórnum vegi stöðvaði fólk okkur
iðulega og hafði margt fallegt og lofsvert að
segja um klæðnað okkar. Konunni minni voru
vitanlega slegnir ólíkt meh’i gullhamrar en mér
og vai’ ég fyllilega sáttur við það.
Skammt fyrir vestan miðbæinn í Palm
Springs rís San Jacinto-fell í 3.553 m hæð. Það
má með sanni segja að þessi himinhái hnjúkur
sé höfuðprýði eyðimerkurinnar. I undirfjallinu
fyrh’ neðan hann getur að líta brattar hlíðar og
hamrabelti, djúpar gjár og skörð. Landslagið
hefur þannig á sér hið hrikalegasta svipmót. Frá
bækistöð neðarlega í dalnum um það bil 870 m
fyrir ofan sjávarmál er hægt að fara í kláfi eða
togbrautarvagni alla leið upp í endastöð nálægt
fjallstindinum, en hún er í 2.596 m hæð. Kláfur-
inn er dreginn með spili eftir togbraut eða svif-
streng, sem kvað vera sá langlengsti í öllum
heiminum 4.023 m. Ferðin upp í kláfnum, sem
tekur aðeins stundai’fjórðung verður seint nóg-
samlega dásömuð. Utsýnið undurfagurt og nátt-
úran öll stórbrotin. En hvflík viðbrigði eða
breyting á ekki lengri tíma. Lagt er af stað frá
sólbakaðri eyðimörkinni og svo endar ferðin á
svalkaldri snæbreiðunni á þriðja þúsund metr-
um ofai’, þar sem bæði dádýr og sléttuúlfar sjást
oft á reiki á milli hávaxinna furutrjáa.
Víkjum nú sem snöggvast að ræðu leiðsögu-
mannsins á leiðinni upp. Aðaluppistaðan í henni
var hárnákvæmar lýsingar á öllum byggingar-
framkvæmdum í sambandi við kláfinn, forsögu
þeirra, stórhug og dirfsku, ef ekki fífldirfsku að-
alhvatamannsins, sem réð færustu sérfræðinga
til verksins, þ.e. heimsþekkta verkfræðinga frá
Sviss. Ennfremur var greint frá hæð mastranna,
það lægsta var tæpir 20 m, en það hæsta yfir 70
m. Leiðsögumaðurinn var einnig mjög langorður
um þyrlurnar, er notaðar voru við flutninga á
byggingarefni. Á endastöðinni sáum við svo
myndband um þetta mikla mannvirki og máttum
því aftur hlýða á sömu tugguna eða lofræðuna
um frumkvöðul verksins og verkfræðinga hans
að vísu í eilítið breyttri mynd. í hvorugt skiptið
var sagt stakt orð um staðhætti, jarðsögu fjalla-
svæðisins, gróðuifar, dýralíf, hvað þá heldur um
gömlu indíánabyggðina.
Sem gamalreyndur leiðsögumaður þori ég að
veðja að starfssystkini mín myndu gera fyrr-
greindum atriðum eða þáttum fullkomin skil
væru þau í kláfi eða togbrautarvagni sem flytti
ferðamenn t.d. upp á Öræfa- eða Snæfellsjökul.
Þau myndu áreiðanlega ekki einskorða sig við
eintómar útlistanir á byggingarsögu kláfsins.
Ég er ekki frá því að Bandaríkjamenn hafi
ansi magnaða tilhneigingu til að einblína svo á
verklegar framkvæmdir sínai’ og alla mann-
virkjagerð að fátt annað eins og t.d. ýmis fjöl-
breytileg fyrirbæri úr ríki náttúrunnar nái að
vekja athygli þeirra né áhuga. Það væri ef til vill
fulldjúpt í árinni tekið að segja að þeir séu flest-
ir hreinræktaðir sérgreinarglópar og þó. En ef
grannt er skoðað þá er „fagidjóta" eða sérgrein-
arglópa víðar að finna í heiminum en í Banda-
ríkjunum.
Fyrh’ 8-9 árum var haldið hér á landi alþjóð-
legt þing verkfræðinga, sem sérhæfa sig í hönn-
un stórstíflumannvirkja. Félagar þessir hittast
reglulega annað hvert ár. I þetta skiptið var röð-
in komin að íslandi og vai’ þinghaldið allt á veg-
um Landsvirkjunar. Oll skipulagning var til fyr-
irmyndar og staðið að öllu af mesta myndai’skap.
Víða var höfðinglega veitt bæði í mat og drykk,
en ég hygg að langvíuveislan mikla á Hótel KEA
hafi þótt bera af að öllum öðrum hófum ólöstuð-
um. Ferðast vai- bæði um Suður- og Norðurland
og öll helstu virkjunarsvæði, vatnsorkuver og
uppistöðulón skoðuð undh’ leiðsögn sérmennt-
aðra fararstjóra og íslenski’a verkfræðinga. Ég
var einn í hópi nokkurra leiðsögumanna og vai’
mér falið að leiðsegja bæði á ensku og frönsku.
Það er góðra leiðsögumanna háttur að gefa fræð-
andi upplýsingar um ólíkustu efni, veita ferða-
mönnum innsýn í sögu vora og bókmenntir og
búa þannig helst um hnútana að tengslin við
þann stað þar sem menn eru staddir hverju sinni
séu sem nánust, eðlilegust og traustust. Að öðr-
um kosti missir fi’ásögnin gildi sitt og mai’kmið.
Engum heilvita leiðsögumannþ dettur t.d. í hug
að tala um hetjudáðir Grettis Ásmundssonai’ við
Snorralaug eða þá um Snorra Sturluson úti í
Drangey. Það liggur því í hlutarins eðli að allar
fornar frásagnir og munnmæli af þessu tagi
hljóta að vera nátengdar bæði stund og stað.
Er við áðum við minnisvarðann af Stephan G.
Stephanssyni við Arnarstapa í Skagafh’ði í blíð-
skaparveðri og við sjónum okkar blasti Drangey
úti við sjóndeildarhring í allri sinni dýi’ð, fræddi
ég verkfræðingana svolítið um æviferil Grettis
og örlög og endaði svo með því að segja þeim frá
sögufrægu sundafreki hans eins og því er lýst í
Grettlu. Jafnskjótt og ég hafði lokið máli mínu
varð ég þess áskynja að ég hafði talað fyrir dauf-
um eyrum. Áhugaleysið skein út úr ásjónu karl-
anna. Nokkrar konur höfðu að vísu hlustað á
mig með athygli, en það leið ekki á löngu áður en
hinn leiðsögumaðurinn, sérfræðingurinn á verk-
fræðisviðinu, sem sótt hafði menntun sína til
Ameríku, kom til mín og tjáði mér á sinn hisp-
urslausa og óheflaða hátt að nútímaverkfræðing-
ar kynnu alls ekki að meta svona hrútleiðinlega
forneskju og það var þar með útrætt mál og allir
frekari útúrdúrar menningarlegs eða sögulegs
eðlis með öllu afþakkaðir. Eftir á að hyggja er
mér til efs að þessi náungi hafi fyllilega skilið
hlutverk sitt sem leiðsögumaður, þar sem hann
vai’ lengstum á eintali við einn amerískan starfs-
bróður sinn, en lét alla aðra afskiptalausa. Litla
löngun hafði ég til að blanda geði við þá, enda
voru þeii’ báðir víðsfjarri að vera sálufélagai’ að
mínu skapi, en það er önnur saga.
Daginn eftir var hópurinn staddur við Mývatn
í dýrlegu veðri, sólskini og hita og þótti mér þá
tilvalið að ganga upp á hæðina fyrir ofan Höfða
við Kálfastrandai’vog til að njóta útsýnisins og
hélt í einfeldni minni að allir yrðu því samþykk-
h’, en mér til mikillar undrunar kom brátt annað
í ljós, undirtektir voru hálfdræmar og lagðist
hinn leiðsögumaðurinn eindregið gegn því. Það
væri ekkert vit í því að eyða dýi’mætum tíma í
svoleiðis hégóma, enda væri það á dagskrá að
skoða Laxárvirkjun og það tæki sinn tíma. Ég
hefði ef til vill átt að halda þessu til streitu, en til
að forðast illindi og óþarfa þras féllst ég á að
sleppa þessum unaðslega útsýnisstað, en fyrir
bragðið slapp ég ekki alveg við gagnrýni.
Frönsk menntakona nokkuð þungbúin á svip
réðst nefnilega á mig og las mér heldur betur
pistilinn fyrir að hafa ekki leyft þeim að doka
ögn lengur við við Mývatn og njóta þar þeirra
fáséðu náttúruundra, sem það hefur upp á að
bjóða. Að reiðilestri hennar loknum sagðist ég
vera henni svo innilega sammála en benti henni
jafnframt á þá bitru staðreynd að ferðafélagar
hennar hefðu greinilega auga fyrir allt öðru en
svona náttúruperlum eins og Mývatni. Við það
róaðist hún og sagði svo hálfbrosandi: „Ég hefði
ef til vill betur valið mér eiginmann úr einhverri
annarri starfsstétt."
Þessum langa útúrdúr langar mig til að Ijúka
með eftirfarandi orðum. Sérgreinarglópar eins
og t.d. þeir sem ég kynntist í þessari makalausu
ferð, lifa og hrærast í sínum sérstaka og þrönga
hugarheimi, sem er þannig gerður að hann leyfir
lítið sem ekkert andlegt samneyti við aðrar
greinar eða þætti mannlífsins. Ástkæra og
áleitna sérgreinin á hug þeirra allan óskiptan.
Þá varðar hvorki um náttúrufegurð né menning-
ararf genginna kynslóða. Verklegar fram-
kvæmdir eru þeirra ær og kýr. Sérgreinarglóp-
ar eru oft á tíðum langskólagengnir menn, sem
sökum bábilju sinnar hafa illu heilli afmenntast
svo að flest ef ekki allt mannlegt er þeim svo að
segja óviðkomandi. Þeim er svo sannarlega vor-
kunn hvar svo sem þá er að finna í heiminum.
Hverfum nú aftur til Kaliforníu og til löngu
liðinna stunda í Los Angeles á stríðsárunum og
rifjum upp gömul kynni af vinum og samferða-
mönnum. Árið 1943 ákvað ég að færa mig um set
til Los Angeles og innritaði mig í Kaliforníuhá-
skóla í Westwood Village. Ástæðan fyrir þessum
búferlaflutningi mínum var aðallega sú að ég
taldi mig hafa lítið sem ekkert samneyti við aðra
en landa mína utan skólans norður í Berkeley.
Við lifðum í rauninni og hrærðumst í ákaflega
þröngum hópi, já, alltof þröngum. Með þessu er
engan veginn verið að gera lítið úr félagsskapn-
um, öðni nær. Hafa íslenskir stúdentar á er-
lendri grund ekki alltaf haft tilhneigingu til að
halda hópinn? Lítum bara á Hafnarstúdenta
forðum. Það er því ekki að ófyrirsynju að íslend-
ingar búsettir í Svíþjóð skuli vera kallaðir gyð-
ingar norðursins, en þeh’ eru líka taldir haldnir
þehTÍ áráttu að vilja vera út af fyrir sig, en þeir
gera það áreiðanlega meira af öryggisástæðum
og í sjálfsvarnarskyni en við. í Kaliforníuháskóla
í Berkeley voru um 30 íslendingar, en hins veg-
ar aðeins einn fyrir utan mig í Los Angeles og
hét hann Jónas Jakobsson, skólabróðir minn og
vinm’. Síðar bættist sá þriðji í hópinn og var það
Hlynur Sigtryggsson, síðai’ veðurstofustjóri. Við
vorum því þarna aðeins þrír en aftur á móti þrjá:
tíu í Berkeley eins og þegar hefur verið getið. í
Los Angeles voru reyndar allmargir landai’ á
okkar reki, sem sóttu nám í öðrum menntastofn-
unum í óskyldustu greinum, allt frá flugvirkjun
upp í sönglist. Stofnanir þessar voru dreifðai’ um
feiknalega stórt svæði, enda mun Los Angeles
vera stærsta borg í heimi, þ.e.a.s. að flatarmáli.
Af þessum landfræðilegu ástæðum var sam-
gangur á milli okkar íslensku námsmannanna
ekki ýkja mikill. Við hittumst þó stöku sinnum
um helgai’ til að sletta svolítið úr klaufunum.
Einkum vöndum við komur okkar í stórt og
gamalt timburhús við Alexandríustræti, þar sem
Guðmundur Jónsson, söngvari og kona hans,
Þóra Haraldsdóttir, voru húsráðendur og höfðu
umsjón með húseigninni og leigendunum. Einn
þeirra var Sverrir Runólfsson, söngvari og síðar
vegagerðarfrömuður. Oftsinnis var gist hjá hon-
um. Hann var sannarlega gestrisnin holdi
klædd. Engum var úthýst á þeim bæ og alla-
jafna var þar þröng á þingi um helgar. Ein-
hverju sinni gekk hann hreinlega úr rúmi fyrir
okkur og lét sjálfur fyrirberast í baðkarinu, ann-
að kom ekki til greina. Sverri verður seint full-
þakkað fyrir artarsemi sína. Hann var aldrei að
þykjast, enda hafði hann sem betur fer hjartað á
réttum stað.
Við næturgestir Sverris höfðum ekki lykla að
útidyi’unum og þess vegna fórum við inn um
glugga á bakhlið hússins, ef áliðið var orðið næt-
ur. Fyrir glugganum var grind, sem á var
strekkt vírnet til að varna flugum inngöngu.
Þessari grind var nauðsynlegt að lyfta upp til að
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998 1 1