Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 13

AUSTAN UM HEIÐI
LJÓÐRÝNI
UTAN
HRINGSINS
STEINN STEINARR
Ég geng í hring
í kringum allt sem er.
Og innan þessa hrings
er veröld þín.
Minn skuggi féll um stund
á gluggans gler.
Ég geng í hring
í kringum allt, sem er.
Og utan þessa hrings
er veröld mín.
Maður hafði grunnskóla- og jafnvel menntaskólakennara
sína grunaða um að lenda í svolitlum vandræðum
þegar kom að því að svara spurningunni hvað þetta ljóð
þýddi.
Tja, jú, sjáið til, krakkar mínir, hóstuðu þeir og urðu
áreynslumiklir á svip, hér er hann Steinn á gangi í kringum hús
stúlkunnar sem hann elskar. Hann þorir ekki að banka upp á enda
er hann ekki viss um að hún elski hann. I hans huga er hún eins og
af öðrum heimi, - og hún er heimurinn hans, allt sem er. En hann
nær ekki til hennar, það næsta sem hann kemst er þegar skugginn
hans fellur á gler glugga hennar. Þetta ljóð fjallar því um ástina.
Jammogjá, krakkar mínir, þannig er nú það.
Vitanlega sló þögn á bekkinn. Hvernig gat skáldinu dottið þetta í
hug? Og hvernig fór kennarinn að því að átta sig á þessu? Þetta var
göldrum líkast. Algjörlega óskiljanleg orð lifnuðu við og fengu
langþráða merkingu, eitthvert hald í veruleikanum. Auðvitað var
þetta ástarsaga! Stelpan situr þarna inni, örugglega soltið merkileg
með sig, þykist vera eitthvað, vill ekkert með hann hafa. A meðan
er skáldið auðvitað í hrikalegi’i kröm fyrir utan, pottþétt blautur og
kaldur.
Þetta er afskaplega hugnæm túlkun og ber ekki síst vott um
sköpunargáfu kennaranna. Kannski þeir hafi brugðið á það ráð að
tengja þetta torræða ijóð ástinni til þess að vekja áhuga
sinnulausra nemendanna. Þeir hafa sjálfsagt talið tilgangslaust að
velta upp tilvistarlegum spurningum og tala um firringu mannsins í
framandi og fjandsamlegum heimi; um einangrun mannsins,
einsemd og sambandsleysið við heiminn, en einhverjar slíkar
hugsanir hefur ljóðið yfirleitt vakið hjá túlkendum.
Bygging þess er einföld og rökleg. Síðasta erindið er breytt
endurtekning á fyrsta erindinu. Saman di’aga þessi tvö erindi upp
afar skýra mynd sem lýsir manni og tveimur heimum, öðrum
kunnum, hinum ókunnum, einum aðgengilegum, öðrum
óaðgengilegum. Ut úr þessu hafa túlkendur lesið boðskap um stöðu
eða hlutskipti mannsins; hann er einn og sambandslaus við
umhvei’fi sitt, hann er firrtur, skynjar sig ekki í samhengi við það
sem er í kringum hann, hann er útlagi. Miðerindið hefur þá verið
eins konar árétting eða umorðun á þessari hugsun um manninn
fyrir utan, manninn sem utanveltu, hann er úti, utangarðs, í vissum
skilningi út úr heiminum. Miðerindið er sennilega líka lykillinn að
ástarsögunni sem kennararnir sáu í ljóðinu forðum daga, gluggar
hafa löngum verið þýðingarmiklir í ástarsögum.
Annars er hægt að leika sér með túlkun á orðum eins og „inni“
og „úti“ í ljóðinu. Þannig gæti falist ákveðinn miðjuhugsun í
ljóðinu, valdmiðjuhugsun. Það væri þá hægt að túlka ljóðið sem
lýsingu á vonlausri stöðu einstaklingsins í valdaformgerð
samfélagsins, frammi fyrir samfélagsstofnuninni; þar inni eruð þið
sem hafið valdið, vald til að segja hvernig heimurinn er, hvernig
allt er en hér fyrir utan er ég, valdlaust viðfang kerfisins; skugginn
er þá tákn áhrifaleysisins.
Þetta ljóð er úr bókinni Ferð án fyi-irheits sem kom út árið 1942.
Flest ljóða Steins eru opin og auðskiljanleg en mörg þau
skemmtilegustu eru einmitt rík af þessu margræði sem gefur
lesaandanum rými.
Steinn Steinarr hefði orðið níutíu ára 13. október síðastliðinn en
hann lést árið 1958, fimmtugur að aldri.
ÞRÖSTUR HELGASON
UMBURÐARLYNDI
EFTIR HEIMI STEINSSON
NYLEGA birti Jóhannes Páll páfi annar um-
burðarbréf, er nefnist Fides et ratio eða Trú
og skynsemi. Morgunblaðið gi-einir frá þessu.
I frétt blaðsins segir meðal annars: „Nú þeg-
ar þriðja árþúsundið nálgast, telur páfí einnig
mikilvægt, að kristnir menn, trúleysingjar og
fylgismenn annan-a trúarbragða hefji „skýrt
og heiðarlegt samstarf‘. Það myndi auðvelda
mannkyninu að ná árangri í lífsnauðsynlegri
umræðu um „brýnustu úrlausnarefni mann-
kynsins - vistfræði, frið og sambúð ólíkra
kynþátta og menningarsamfélaga“.“
Hugmyndin um samræður trúarbragðanna
er ekki ný. Reyndar rekur hún rætur aldir
um öxl. En ævinlega er hún jafn þörf. Um-
ræðan seilist víða. Ekki kemur á óvart, að
hún teljist varða vistfræði, frið og sambúð
þjóða. Átök milli trúarbragða hafa í senn haft
róttækar og víðfeðmar afleiðingar á heims-
byggðina og umhverfi manna. Friðsamleg
sambúð þeirra mun leiða til margháttaðra
breytinga á tilveru okkar í heild.
Þegar páfinn í Róm tekur svo til orða, sem
að ofan greinh', munar um átakið. Ætla verð-
ur, að fjölmennasta kirkja veraldar fylgi með
nokkrum hætti í fótspor þessa fyrirliða síns
og leitist við að auka jákvæð samskipti trú-
aðra og annarra hugsandi manna um alla
heimskringluna.
Sambúð kristinna kirkna hefur gengið vel
hér á landi alla öldina og lengur. I stjórnar-
skránni frá 1874 er kveðið á um trúfrelsi á ís-
landi. Við svo búið hafa landsmenn unað æ
síðan. Landnám framandi trúarbragða, er
standa utan kristninnar, á sér hins vegar
einkum stað síðari áratugina. Segja má, að
við tilkomu þeirra reyni fyrst að marki á um-
burðarlyndi Islendinga.
Um og eftir aldamótin 1900 ríkti víða með-
al mótmælenda svonefnd „frjálslynd guð-
fræði“. Henni verður ekki lýst hér, né heldur
hinu sem eftir rann. En þess skal getið til, að
við þau aldamót, sem nú ganga í garð, muni
veröldin eiga kost á eins konar „nýfrjáls-
lyndri guðfræði", þ.e.a.s. kristilegri hugsun,
sem að því miðar að efla samræður milli trú-
arbragða og milli trúaðra manna annars veg-
ai’ og þeirra, sem setja spurningarmerki við
allan átrúnað hins vegar eða afneita honum,
en gjöra það meðvitað og af áhuga á viðfangs-
efninu. Þetta viðhorf mætti nefna „samræð-
uguðfræði“, meðan beðið er eftir betra heiti.
Það birtist m.a. í bréfi páfa. Miklu varðar, að
skoðanaskipti af þessu tagi einkennist af hóf-
semi í orði og athöfn.
Timamótaræða
Fyrir skemmstu kom út á vegum Guð-
fræðistofnunar Háskóla Islands 12. bindið í
ritröðinni „Islenskar guðfræðirannsóknir".
Ritið er helgað 150 ára afmæli Prestaskólans,
en það var heilagt haldið fyrir einu ári. Titill
bókarinnar er „Guðfræði, kirkja og samfé-
lag“.
I riti þessu er m.a. að finna erindi, sem
rektor Háskólans, dr. Páll Skúlason prófess-
or í heimspeki, flutti á afmælishátíð Presta-
skólans. Erindið nefnist: „Trúin og tilgangur
vísinda". Undirtitill er „Kenning um stöðu
guðfræðinnar í heimi fræðanna“. -
Sú var tíð, að Sigurður Nordal skrifaði af
vinsemd og vísdómi um trúmál og kristinn
dóm og tók íslenskum samtíðai-mönnum sín-
um úr hópi leikmanna fram um gjörhygli í því
efni. Um alllangt skeið hefur Páll Skúlason
fetað í fótspor Nordals og raunar sótt til
muna fram á sama vettvangi. Mér virðist Páll
með erindi sínu um „Trúna og tilgang vís-
inda“ gjöra betur en nokkur íslenskur leik-
maður annar um langt skeið. Við prestar og
aðrir guðfræðingar erum ekki ofhaldnir af
slíku góðmeti úr garði hinna, sem eigi leggja
stund á okkar fræði. Þess vegna verða þakkir
efstar í huga. -
Að sjálfsögðu verður ekki reynt að rekja
kenningu rektors hér í stuttri blaðagrein. En
ég hendi á lofti nokkrar tilvitnanir nær lokum
erindisins og vona, að engum gremjist það at-
ferli:
„Sjálfur er ég þeiiTar skoðunar að drif-
kraftur allrar þekkingar- og sannleiksleitar
sé huglæg vissa um að hið sanna sé til og
muni að endingu koma í ljós, þótt öll rök
bresti til að geta sýnt fram á það.
I þessum skilningi lifum við í trú, en ekki í
vísindum. Ég vil jafnvel ganga svo langt að
segja að vísindin séu ekki annað en tiltekin
ALTARISTAFLA úr Blönduóskirkju eftir Jó-
hannes S. Kjarval.
leið til að lifa í trú - þeirri trú að vísindin færi
okkur æ dýpri og umfangsmeiri skilning á
heiminum og sjálfum okkur. Sjálfur er ég
þessarar trúar, þótt ég eigi marga félaga sem
eru fullir efasemda um vísindin og telja þau á
villigötum í mörgum efnum.“
„Hinn sögulegi greinarmunur tveggja
heima sem ég vék að í upphafi - heims skyn-
semi og fræða annars vegar, trúar og til-
beiðslu hins vegar - er í reynd sögulegur til-
búningur sem er löngu tímabært að fella úr
gildi.“
„Hér sé ég fyrir mér nauðsyn náinnar sam-
vinnu guðfræði og heimspeki - og sérstakt
erindi þeirra við öll önnur fræði og vísindi." -
Þessi orð heimspekiprófessorsins á rekt-
orsstóli Háskólans og önnur, sem þarna er að
finna, marka að mínu viti tímamót í umræðu
um dýpri rök tilverunnar á Islandi. Ef
drengilega verður við þeim ummælum brugð-
ist vita þau á nýja öld guðfræðilegrar og ann-
arrar vísindalegi’ai' hugsunar í heimkynnum
okkar hér við ysta haf. Ég dreg ekki í efa, að
hugsun Páls Skúlasonar endurspegli með
nokkrum hætti það sem nú á sér stað í heimi
vísinda og fræða erlendis. Þar af leiðir, að ég
leyfi mér að vitna í fræg orð eins af húman-
istum endurreisnaraldai’ og víkja þeim til í
litlu einu: „Nú er gaman að lifa.“ -
Hugsandi Irú
Norski heimspekingurinn Egil A. Wyller
hefur um langt skeið í'itað margt þarflegt um
hugsun og trú: Árið 1968 gaf Wyller út bók-
ina „Fra tankens og troens mötested", þ.e.
„Af samfundastað hugsunar og trúar“. Árið
1981 birtist verk hans „enhet og annethet“
eða „eining og annarleiki" (raunar er þýðing-
in álitamál), en það rit er að mínum dómi ein-
staklega nýtileg lesning hverjum manni, sem
iðka vill hugsandi ti'ú, - var í’eyndar að ég
hygg endui’útgefið nýverið. Wyller er þannig
lýsandi dæmi um það, að framangreind
stefna hefur verið lifandi meðal granna okkar
um sinn. -
Hugsandi trú er viðfangsefni alh-a krist-
inna manna. „Ég ti’úi til þess að skilja.“ -
„Ég skil til þess að trúa.“ - Bæði þessi um-
mæli eru kunn úr kirkjusögunni. Sérhver
maður tjáir trú sína í orðum. Orð eru í senn
afkvæmi og farartæki hugsunar. Kristin
hugsun mótaði reyndar vitsmunalíf Evrópu í
þúsund ár. Vísindaleg og heimspekileg hugs-
un nútímans er ki’istnum mönnum jafn skilj-
anleg og öðrum. Sjálfir eiga þeir erindi með
eigin hugsun við samtímafólk upp til hópa.
Vinsamleg skoðanaskipti ki’istinna manna
sín á milli og við fulltrúa annarra trúarbi’agða
og handhafa framandi heimspekilegrar hugs-
unar og vísinda munu auðga alla þá, sem hlut
eiga að máli. „Líf án íhugunar er lítils vert“
var eitt sinn sagt. Viti bornar samræður
karla og kvenna með andstæð sjónannið eru
uppbyggilegar og gefa lífinu x-íkulegt gildi.
Þar fyrir utan eru þær líklegar til að efla um-
bui’ðarlyndi manna á meðal, en þess þörfn-
umst við mest á öld fjölhyggju og sundui’leit-
ustu sjónarmiða. -
Höfundurinn er preslur og þjóðgarðsvörður á Þing-
völlum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. NÓVEMBER 1998 1 3