Lesbók Morgunblaðsins - 07.11.1998, Blaðsíða 19

SKALDSAGNAGERÐ EINS
OG FERÐ ÁN FYRIRHEITA
Breski rithöfundurinn Graham Swift var staddur hér á
landi um síðustu helgi til að fylcjja úr hlaði íslenskri þýð-
ingu á bók sinni Last Orders eða Hestaskálinni eins og
hún heitir á íslensku en bókin hlaut Booker verðlaunin
árið 1996. HILDUR EINARSDÓTTIR ræðir við Swift sem
>ykir einn af eftirtektarverðustu rithöfundunum af yngri
cynslóðinni í Bretlandi og hefur Hestaskálin verið þýdd
á fjölda tungumála og hlotið feikigóðar viðtökur.
SAGAN segir frá allsérstæðu ferðalagi
fjögurra vina frá kránni sinni í London
til strandbæjar í Suður-Englandi. Þeir
eru að uppfylla hinstu ósk sameigin-
legs vinar þeirra, Jacks, sem er slátrari og bjó
í suðurhluta Lundúna, um að ösku hans verði
dreift á haf út. Á leiðinni rifja vinimir, sem
höfðu barist saman í seinni heimsstyrjöldinni,
upp minningar um hinn látna og varpa þannig
Ijósi á líf hans hver með sínum hætti. Eftir því
sem ferðalaginu vindur fram kynnist lesand-
inn einnig vinunum, örlögum þeirra og flókn-
um samskiptum. Smám saman magnast
spennan og það kemur til uppgjörs á milli
þeirra við óuppgerðar sakir úr fortíðinni.
Hestaskálin sem gefin er út af Máli og
menningu er fyrsta bókin sem þýdd hefur
verið á íslensku eftir Swift en þýðinguna gerði
Fríða Björk Ingvarsdóttir sem var við nám í
Bretlandi og þekkir Swift persónulega.
Swift sem hér var staddur til að kynna bók
sína sagði í viðtali við Morgunblaðið að þegar
hann hefði byrjað á Hestaskálinni hefði hann
séð nokkuð ljóslega fyrir sér söguþráðinn.
Hann hefði þó ekki haft neina fyrirfram
ákveðna áætlun um hvernig hann ætlaði að
byggja upp söguna heldur hafi hann reynt að
fylgja þeirri hrynjandi sem hann hafi fundið
innra með sér í upphafi líkt og þegar menn
eru að semja tónverk. „Skáldsagnagerð er
ferð án fyrirheita þar sem höfundurinn þarf
að koma sjálfum sér á óvart og uppgötva nýja
hluti á leiðinni, annars er ekkert gaman að
þessu, hvorki fyrir hann né lesandann," segir
Swift sem er látlaus, afar þægilegur maður.
Staðfestan sem gildir
Graham Swift er fæddur í London árið 1949
og hefur átt þar heima síðan. Hann lauk námi
í enskum bókmenntum frá háskólunum í
Cambridge og York og kenndi enskar bók-
menntir við ýmsa háskóla í London meðan
hann var að feta sig áfram sem rithöfundur.
Graham er spurður að því hvað hafi knúið
hann út á rithöfundarbrautina?
„Ég fékk mjög ungur áhuga á bókmenntum
og las mikið. Þegar ég las góða bók hugsaði
ég með mér, svona vildi ég geta skrifað. Ég
hafði löngunina til að skrifa áður en ég vissi
að ég hefði einhverja hæfileika. En það er
ekki nóg að búa yfir getunni til skrifta ef stað-
festuna vantar. Það er til dæmis erfitt að upp-
lifa það að vera alltaf blankur þegar vinir
manns eru komnir með há laun. Ég gafst þó
ekki upp og hélt mig við þá löngun mína að
verða rithöfundur."
I bókinni Hestaskálin er dauðinn skoðaður
frá ýmsum sjónarhomum og ýmissa spum-
inga er spurt. Er það hlutverk höfunda að
spyrja spurninga?
„Ég held að það sé ekki það sem lesandinn vill
né rithöfundurinn. Höfundurinn vill miklu
Morgunblaðið/Emilía
GRAHAM Swift rithöfundur.
fremur finna að lesandinn geti lifað sig inn í
atburðarásina og fundið þar sitthvað sem
hann þekkir. Það snertir mig mest þegar les-
endur mínir segja að það sem ég hafi skrifað
hafi snert þá tilfinningalega. Fyrir rithöfund
er það besta viðurkenningin og hún er miklu
betri en hástemmd umfjöllun á opinberum
vettvangi.
Við lifum í mjög sundurleitum heimi þar
sem menn gefa misvísandi skilaboð," heldur
Swift áfram. „Mér er meira í mun að fjalla um
sundurgerðina og fjölbreytnina á meðal okkar
en að vera með ákveðin skilaboð. Það eru
þessir þættir sem skapa iðandi mannlíf. Mér
finnst líka eftir því sem ég eldist að ég viti
minna. Enda þótt Hestaskálin fjalli á yfir-
borðinu um dauðann þá er raunin ekki sú
heldur fjallar hún um lífið sjálft og oft á kím-
inn hátt.“
Bækur Swifts hafa hlotið góðar viðtökur í
heimalandi hans en eftir hann liggja sex
skáldsögur, sú fyrsta, The Sweet Shop
Owner, kom út árið 1980, og eitt smásagna-
safn frá 1982. Swift hefur hlotið margvíslegar
viðurkenningar fyrir ritverk sín og var til-
nefndur til Booker verðlaunanna fyrir Water-
land árið 1983. Hann segist vera feginn að
hafa ekki hlotið verðlaunin þá því hann hafi<*
ekki verið tilbúinn til að njóta þein-a auk þess
sem honum finnist að Hestaskálin sé
hans besta verk til þessa.
Waterland sem gerist í fenjaland-
inu í Austur-Englandi hefur verið
þýdd á mörg tungumál og árið 1992
var gerð eftir henni vinsæl kvikmynd
með Jeremy Irons í aðalhlutverki.
Eftir útkomu bókarinnar gat Swift
hætt að kenna og helgað sig ritstörf-
um.
Mikil gróska í enskri
skáldsagnagerð
Mikil gróska hefur verið í enskriA
skáldsagnagerð undanfarna tvo ára-
tugi. Á þessu tímabili hafa komið
fram höfundar eins og Ian McEwan
sem nýlega hlaut Booker verðlaunin,
Martin Amis, Salman Rushdie og
Kazuo Ishiguro. Swift er spurður að
því hverju megi þakka þennan góða
árangur í breskum bókmenntum?
„Þetta er tilviljun,“ segir hann
stutt og laggott. „Á einhvern óút-
skýranlegan hátt virðist sem and-
rúmsloftið hafi verið hið rétta fyrir
þessa höfunda. Einhverjir hafa viljað
þakka Thatcher árangurinn en marg-
ir nýir, efnilegir höfundar komu fyrst
fram meðan hún hélt um stjórnar-
taumana. Menn gleyma því að þessir
höfundar mótuðust fyrir valdatíma hennar og*'
biðu eftir því að fá verk sín útgefin. Það má
fremur segja að á þessu tímabili hafi útgef-
endur áttað sig á að þarna voru ýmsir góðir
höfundar á ferðinni sem vert var að ýta und-
ir.“
Swift segist vera byrjaður á nýrri skáld-
sögu. „Ég get ekki sagt þér um hvað hún er
og þó ég vissi það nú þá þá gæti ég verið bú-
inn að breyta sögunni að einu ári liðnu. Ég hef
ekki haft mikinn tíma til að skrifa eftir að ég
hlaut Booker verðlaunin því ég hef verið á
ferðalögum við að kynna Hestaskálina. Bókin
hefur nú verið þýdd á tuttugu og fimm tungu-v
mál og hefur það verið ein mín ánægjulegasta
reynsla á rithöfundarferlinum að bækur mín-
ar hafa verið þýddar á erlendar tungur og
verið lesnar af öðrum þjóðum. Þessi árangur
hefur farið fram úr mínum björtustu vonum.“
DANSKUR MENN-
INGARTÚLKANDI
Himinn rökhyggjunnar nefnist greinasafn eftir Frederik
Stjernfelt, kunnan menningartúlkanda í Danmörku.
ORN OLAFSSON fjallar um bók Stjernfelts sem er
mjög fjölbreytt að efni.
I Stjernfelt jjallar um eðli galdra pessarar bókar, og upp-
I runa töfrastafa. Hann greinir verndartáknið œgishjálm
I sem e.k. eftirmynd andlits, par sem mest ber á augum,
I pannig eignast menn aukalegt „vakandi verndarauga “ á
viðeigandi stað, ellegarpá ástarauga eða ógnandi, eftir
pörfum.
FREDERIK Stjernfelt hefur verið einn
kunnasti menningartúlkandi í Dan-
mörku undanfarin ár. Nýlega birtist
greinasafn hans sem spannar undanfar-
inn áratug, Himinn rökhyggjunnar (Rationa-
litetens himmel), nær fjörutíu gi-einar, alls
um 500 bls. Hér er því aðeins hægt að grípa á
fáeinum atriðum, en áhugafólki bent á að
kynna sér bókina, sem fjallar mikið um sam-
tímamenningu, verk heimspekinga, bók-
menntir og ýmsar stefnur í bókmenntatúlk-
un. Sviðið nær allt frá Andrési önd um dul-
hyggjumanninn Swedenborg á 18. öld, til
menningartúlkenda s.s. Derrida. T.d. er hér
stutt grein um ópersónulegar sagnir, s.s.
„það rignir", og rakið hvernig mikil notkun
þeirra tengist því viðhorfi að ópersónuleg öfl
ráði tilverunni. Það tengir Stjemfelt fasísk-
um hugsunarhætti, telur að það aðdráttarafl
sem fasisminn hefur á sumt fólk stafi m.a. af
þvi, hversu mjög ópersónuleg framsetning
mótar málvitund fólks. Hann sýnir síðan
áberandi mikla notkun þvílíkrar framsetning-
ar hjá kunnum fasistum, s.s. Hamsun og
Heidegger, en er þó ekki að boða fólki að am-
ast við ópersónulegri ffamsetningu, hvað þá
að hatast við þessi skáld og spekinga, heldur
á þetta bara að hjálpa fólki til skilnings á
menningarlegu umhverfi þess.
Galdrar
Greinunum er a.n.l. raðað í tímaröð við-
fangsefna, og því hefst bókin á grein um ís-
lensku galdrabókina í Stokkhólmi. Hún mun
vera frá því um 1.600 eða litlu síðar, fræðileg
útgáfa birtist í Stokkhólmi 1923, en alþýð-
legri útgáfa á íslandi fyrir fáeinum árum; í
bók Matthíasar V. Sæmundssonar: Galdrar á
íslandi (AB 1992).
Stjernfelt fjallar um eðli galdra þessarar
bókar, og uppruna töfrastafa. Hann greinir
verndartáknið ægishjálm sem e.k. eftirmynd
andlits, þai' sem mest ber á augum, þannig
eignast menn aukalegt „vakandi vemdarauga"
á viðeigandi stað, ellegar þá ástarauga eða
ógnandi, eftir þörfum. Annar galdrastafur,
sem á að vernda ijós gegn illum öflum, er
greinilega grunnmynd húss, og fleira slíkt
mætti telja. En meginatriðið er þó það, að ekki
er röklegt samband milli uppruna galdurs og
meintra áhrifa. Einmitt þess vegna trúa menn
á galdur, að sambandið er tilbúið, ógegnsætt.
Afbakaðar latneskar fomúlur voru taldar
hafa töframátt, einmitt vegna þess að menn
skildu þær ekki. Orð prestsins sem veitir
sakramentið: „Hér er líkami guðs sonar - Hoc
est corpus filii dei“ verður „Hókus pókus, fí-
líókus“ o.s.frv. Uppruni þessara íslensku
galdra er ruglingsleg blanda heiðinna hug-
mynda, náttúrudýrkunar og kristinna hug-
mynda. Þó gerir Stjemfelt nokkurn mun
kristins uppmna og heiðins, því menn tniðu
því að hið kristna væri vöm gegn svartagaldri.
Barekk
Onnur grein dregur einnig fram tilbúið
samband tákns og þess sem það vísar til.
Þessi grein fjallar um barokkljóð á dönsku.
Hefst hún á spaugilegri greinargerð fyrir til-
raunum til að skilgreina hugtakið „barokk",
þetta er eitt af þvi sem margir þykjast vita
hvað merkir, en enginn getur skilgreint.
Margir kjósa því að sniðganga orðið og nota
þess í stað tímaákvarðanir, svo sem list 17.
aldar, Frakkar og Bretar kenna þetta við þá-
verandi þjóðhöfðingja sína. En Stjernfelt
reynir að finna samkenni danskra Ijóða af
þessu tagi, út frá skáldi sem hafnaði þeim um
1700. Og hann kemst að þeirri merkilegu nið-
urstöðu, að samkennið sé tilviljanakennt
myndmál. Á þessum tfma hafi menn horfið
frá þeirri skoðun að táknsögur (allegóríur)
væm eðlilegar, að það væri nánast náttúru-
bundin hefð hvað táknaði hvað; yfir til þeirr-
ar skoðunar að ekkert geti táknað guð, og
þar af leiðandi væm tákn tilbúin, tilviljana-
kennd. Dæmi þessa era danska sálmaskáldið
Kingo, sem segist leiður á heimi og horfa til
himins, en notar um það myndmál tekið frá
lystisemdum þessa heims. Ánnar skáldprest-
ur á 17. öld kemur sama guðrækilega boð-
skap á framfæri með líkingum sem em bein-
línis klámfengnar.
Við sjáum þá, að skv. þessu getur t.d. Hall-
grímur Pétursson ekki talist til barokks, því
myndmál Passíusálma og annars kveðskapar
hans er mjög hefðbundið, þótt stundum sé
það framlega og skáldlega útfært. Islenskt
dæmi barokks væri þá heldur Öfugmælavísur
Bjarna Borgfirðingaskálds, svo sem Tryggvi
Gíslason skólameistari rakti einu sinni (í
tímaritinu Mími). Margfræg grein Halldórs
Laxness, „Inngangur að Passíusálmunum“,
skopast að spaugilegum smekkleysum sálma
17. aldar. En það er þá ekki íslensk vanþró-
un, efnisleg og andleg á 17. öld sem hann
hittir, heldur a.m.k. að einhverju leyti bara*«
barokk skáldskaparstefna alþjóðleg Stjern-
felt rökstyður vel að langsótt líkingamál ein-
kenni barokk, reyndar hefur Stefán okkar
Einai'sson sagt það sama í Islenskri bók-
menntasögu sinni fyrir bráðum fjömtíu ár-
um. Og þar benti hann á að þetta einkenndi
líka dróttkvæði víkingaaldar. Því er ég ekki
sannfærður um að ástæðan sé almenn hugar-
farsbreyting, íslensk bókmenntasaga geymir
mörg dæmi þess (í rímum, ekki síður en
dróttkvæðum), að þvi „dýrari" sem bragar-
háttur er, meira skorðaður rími, hrynjandi og
öðram formsatriðum, þeim mun meiri til-
hneiging verður til þess að slaka á kröfum til
myndmáls. En þetta era aðeins fáein atriði af^
handahófi úr þessu vekjandi greinasafni, sem
hefur það einkum sér til ágætis að taka fyrir
kunnugleg atriði, og skoða þau frá nýstárleg-
um sjónarhóli.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 7. NÓVEMBER 1998 1 9*