Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 4

UR ÆVISOGU
ÁRNA MAGNÚSSONAR
BRÆÐRATUNGUMÁL
ÁRNI Magnússon. Portret sem séra Hjalti Þorsteinsson í Vatnsfirði gerði eftir minni 1745, en
þeir Árni og Hjalti höfðu þekkst þegar þeir voru ungir.
Um þessar mundir kemur út ævisaga Árna Maqnús-
sonar handritasafnarg og fræðimanns og er MÁR
JÓNSSON sagnfræðingur höfundu r bókarinnar.
Hér er gripið niður á tveim stöðum í kafla sem segir
frá komu Árna að Bræðratungu, þegar húsfreyjan var
flúin undan barsmíðum Magnúsar bónda í Skálholt og síðan ásökunum Magnúsar um hneykslanlegt líferni
Árna og Þórdísar, málaferlum sem af þessu spruttu og
ævilokum Magnúsar úti í Kaupmannahöfn. Mál oq
Menning gefur bókina út.
. . . jómfrú Snæfríður sneri sér með ópi
andan sýn þessari, lagði ósjálfrátt armana
á axlir Arnæusi, sem stóð við hiið hcnnar,
grúfði sig í snöggum svip skjálfandi upp-
að brjósti hans, sleit sig frá honum aftur
ogreyndi að harka af sér.
Halldór Laxness 1943
EGAR Islandsferð Arna var í
undirbúningi í Kaupmannahöfn
urðu átakanlegir atburðir á
höfðingjasetrinu Bræðratungu í
Biskupstungum. I janúarlok
1702 flúði Þórdís Jónsdóttir hús-
freyja heimilið vegna ofbeldis
eiginmanns síns, Magnúsar Sig-
urðssonar. Hún var rétt rúmlega þrítug og
nýbúin að eiga fjórða barn þeirra á tólf árum.
Magnús var tveimur áratugum eldri. Hann
ýmist barði hana eða sakaði um að halda
framhjá sér og hafði nýverið gengið svo langt
í afbrýðisemi að krefjast þess að hún ynni eið
íyrir samræði við aðra karla, hvað hún og
gerði. Eftir eiðinn fór hún til systur sinnar í
Skálholti, Sigríðar konu Jóns biskups
Vídalíns, en sneri fljótlega aftur til Magnús-
ar. Enn flúði Þórdís frá honum í lok febrúar
og krafðist skilnaðar. Hún hélt þó að nýju til
heimilis síns þremur dögum síðar.
Tilefni málaferla
I ársbyrjun 1703 gisti Arni tvær nætur í
Bræðratungu og var þangað kominn í því
skyni að fá lánuð skjöl og bækur hjá Magn-
úsi, sem bað hann í staðinn um að tala máli
sínu við Jón biskup vegna Þórdísar. Ami tók
því fálega og mæltist til þess að Magnús
gerði sér far um að koma vel fram við konu
sína og sættast við fjölskyldu hennar. Þeir
skildu í góðu. í bréfum til Áma næstu mán-
uði ítrekaði Magnús beiðni um stuðning og
fól Þórdísi að tala við hann þegar hún fór
stutta ferð í Skálholt. Hún gerði það ekki og
af þeim sökum lúbarði Magnús hana og kall-
aði hana öllum illum nöfnum þegar hún kom
aftur í Bræðratungu. Þórdís flúði fyrir fullt
og allt undan barsmíðum Magnúsar 24. mars
1703, komin fjóra mánuði á leið að fimmta
bami þeirra. I bréfí 4. apríl lofar Magnús
henni öllu fögm og grátbiður hana um að
koma aftur til sín og bama þeirra, en var þá
þegar tekinn til við að bera út um sveitir að
vingott væri með henni og Árna. Magnús
kom skömmu síðar í Skálholt með það fyrir
augum að fá Ama til að miðla málum svo að
hún kæmi aftur og bað Þórdísi fyrirgefningar
í viðurvist biskups.
Að sögn Árna í greinargerð til konungs sex
ámm síðar vildi hann ekki skipta sér af þess-
ari deilu og fór fram á það við Magnús að
hann vanvirti ekki orðstír annarra manna.
Magnús skeytti því ekki og hélt uppteknum
hætti með söguburði um grunsamlega um-
gengni Áma við Þórdísi. Magnús skrifaði
Jóni biskupi 25. apríl 1703 og vildi allt til þess
vinna að fá Þórdísi heim. Biskup svaraði því
til að hún þyrði ekki að taka mark á orðum
Magnúsar, enda hefði hann gefið tilefni til
þess áður með því að ganga á bak orða sinna.
Bréf sem Magnús skrifaði Áma í lok apríl
eða byrjun maí er ekki varðveitt. Af svari
Árna 5. maí má sjá að Magnús innheimti
bækur sínar. Ennfremur kvartaði hann und-
an því að Arni veitti sér ekki stuðning í cleil-
unni um Þórdísi. í svari sínu ítrekar Árni að
Magnús eigi að gleyma því sem borið hafí í
milli við ættingja Þórdísar, sættast við vini
hennar og koma vel fram við hana sjálfa.
Smám saman þyngist tónninn í svari Áma og
senn verður ljóst að Magnús hefur vænt hann
um að tala um fyrir Þórdísi gegn sér. Árni
neitar því og kveðst aldrei mundu gera
nokkra konu fráhverfa manni sínum. Hann
biðst undan því að nafn hans sé notað til að
skaða Þórdísi og segist ekki vilja leyna
Magnús því að ef nokkur dirfist að tala um
persónu sína á þann hátt að útheimti skaða-
bætur skuli hann vita „að ég bæði vil og get
rekið af mér óhróður og óverðskuldaðar æru-
meiðingar svo þeir fái slíkt aftur sem eiga
það skilið.“
Árni fór erinda sinna við jarðabókina um
sumarið (sjá bls. 203), en 18. júní 1703 var
tekin fyrir á héraðsþingi á Vatnsleysu krafa
séra Þórðar Jónssonar á Staðarstað, bróður
Þórdísar, um að Magnús setti veð fyrir því fé
sem hann hafði eytt úr heimanfylgju hennar.
Sú krafa var samþykkt. Þórdís var hjá móður
sinni, Guðríði Þórðardóttur, á Leirá um sum;
arið og ól stúlkubarnið Helgu 13. ágúst. I
bréfí til Guðriðar sex vikum síðar iðrast
Magnús vonsku sinnar, fagnar því að fæðing-
in hafi gengið vel og vill hitta Þórdísi. Á með-
fylgjandi seðli, sem Guðríður mátti engum
sýna, kveðst hann hafa heyrt að Þórdísi langi
að vera í Skálholti um veturinn. Hann biður
Guðríði um að koma í veg fyrir það svo að
Þórdís komist hjá umtali og telur víst að Árni
Magnússon sé helsti sökudólgurinn: „Guð
gefí að Arnas hefði aldrei komið hingað eða
Þórdís í Skálholt, guð veit hvaða óhamingju
ég og börn mín hafa orðið að þola þess
vegna.“ Hann ímyndar sér að Þórdís hafí um
veturinn trúlofast öðrum, sem hann nefnir
ekki á nafn, og telur að guð muni refsa henni
fyrir það: „Betra er að vera án Árna en
guðs.“
Guðríður bannaði Magnúsi að koma að
Leirá. Þann 14. október tók hann sig til í
Skálholtskirkju eftir messu og las upp bréf til
Jóns biskups. Þar fullyrðir hann að Þórdís
hafí farið í Skálholt til að vera frilla eða hóra
annars manns og tekur fram að með sættum
við sig geti hún fríað sig frá grun, orðrómi og
illu tali hans sjálfs og annarra. Vorið 1704 dró
aftur til tíðinda. Magnús svaraði áðurnefndu
bréfi Árna frá 5. maí 1703 ekki fyrr en 8. apr-
íl 1704. Hann hafði áður sent pilt eftir bókum
sínum og fengið skilaboð frá Árna sem hann
skildi sem hótanir. Að sögn Árna síðar fólst
það í þeim orðum að léti Magnús ekki af því
að dreifa rógburði um umgengni þeirra Þór-
dísar skyldi hann freista þess að koma mál-
um þannig fyrir að hann iðraðist þess: „saa
skulde jeg soge at mage saa, at hand kom til
at fortryde sligt.“ Bréf Magnúsar er innblás-
ið og uppfullt af dylgjum. Orðum Árna um
aðdróttanir um samneyti hans við Þórdísi
svarar hann á þá leið að sé nokkuð til í því
sem Árni segist hafa heyrt að Magnús hafí
sagt, þá sé það svo að hafi Magnús sagt eitt-
hvað þá geti hann varla hafa búið það til sjálf-
ur. Sennilegra sé að það fólk sem málið sner-
ist um hafi sjálft vakið grun og gefið ástæðu
til ills umtals: „Hygg ég hvorki mig né aðra
til þess orðróms, kunni hann vera nokkur,
upphaflegri orðsök en sjálfa hlutaðeigend-
urna, er vera kann nokkra grunsemi eða
hneykslis tilefni gefí eða gefíð hafi.“ Hafí
Þórdís gengið ein síns liðs til húsakynna
Árna og jafnvel verið þar með honum í ein-
rúmi með dyrnar læstar, en það hafði Magn-
ús heyrt að hefði gerst bæði nýliðinn vetur og
veturinn á undan, hvers vegna leyfði Árni
það? Varla var óeðlilegt að Magnúsi fyndist
slíkt ekki við hæfi og hefði áhyggjur af því:
„einkum hafí viðlíkt mátt áður undanfara,
með blíðskapar atvikum og heimuglegum við-
mælum.“ Þótt sæmd Árna væri mikil væri
hann þó manneskja. Boðskapurinn var skýr:
„Eg get því ei úr grun mínum sleppt, að þér
afvaldir séuð eða ollað hafið hennar (konu
minnar) þvergeði og mótvilja við mig.“ Það
sem Magnús hafði í huga birtist enn skýrar í
bréfum hans til Þórdísar um sama leyti. Þann
3. maí minnir hann hana á orð Páls postula
um hórkonuna og bætir við: „ég trúi á eilífan
guð, en ekki á biskupinn eða Arnas.“ I öðru
bréfí vænir hann hana um að hafa orðið sér
úti um frillunafn og staðhæfir að þegar Árni
gisti í Bræðratungu og hóstaði um kvöldið
hafi hún gengið úr rúmi sínu, tekið lykilinn úr
dyrunum og læst, en síðan farið upp til hans.
Hún hafí þegið hjá honum tvo ríkisdali og
pund af tóbaki, en líka gengið til hans í Skál-
holti um veturinn og verið þar svo að segja
heilan mánudag: hver leyfði henni það? Ekki
þykist hann skilja hvernig hún hafi getað
borgað Árna aftur, en aðdróttunin er skýr.
Dómar
Bréf Magnúsar kom í hendur Árna 9. apríl
1704. Viðbrögðin létu ekki á sér standa.
Samdægurs stefndi hann Magnúsi fyrir rétt
að Vatnsleysu nítján dögum síðar til að svara
fyrir ásakanir um hluti sem „ósæmilegir
væru ef sannir reyndust.“ Daginn eftir skrif-
aði hann Magnúsi og skilaði bókunum. Hann
kveðst ekki hata hann því hann sé ekki þess
verður, en sé búinn að fá sig fullsaddan af
kunningsskap við hann. Hann býðst til að
meta deilur Magnúsar við biskup um veru
Þórdísar í Skálholti sem erindreki konungs,
en tekur fram að hann viti þegar að úrskurð-
ur verði ekki Magnúsi í hag. í lokin ítrekar
hann þá hótun sína að hann muni ekki þola
nokkrum að ljúga upp á sig ódæðisverkum.
Skósveinar Arna gerðu tilraun til að lesa
stefnuna yfír Magnúsi að Bræðratungu dag-
inn eftir. Hann lét ekki sjá sig og mætti ekki
á þing 28. apríl. Þar lagði Árni fram magn-
aða kæru, uppfulla með hneykslun og vand-
lætingu. Hann kallar orð Magnúsar óbænir,
formælingar, svigurmæli, dylgjur og ráð-
leysu, en bútar síðan bréfið í skaðsamlegar
einingar og fer fram á dóm um hverja þeirra,
skaðabætur, sektir og ógildingu. Kjarni
málsins, fullyrðir hann, er að Magnús sé einn
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998