Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 14

FLUGUR OG FJÖLL - ANNAR HLUTI
UPPLYSTIR SKOLAPILTAR,
DRYKKFELD SKÁLD OG
KYNLEGIR KVISTIR
EFTIR MATTHÍAS VIÐAR SÆMUNDSSON
Sori og sóttvarnir
EIMREIÐARRITGERÐ Þorvalds
Thoroddsens árið 1910 sýnir svo
varla verður um villst að samtíðin
getur verið slæmur dómari í eigin
sök, að söguskyn og gildismat eru
breytileg eins og íslensk veðrátta,
að gengið skal hægt um hús hug-
myndanna. Það gildir einnig um
„fagurfræðilega skynsemi“ sem ég svo kalla.
Hverfum um um stund því til staðfestingar á
fund Hafnarstúdenta 12. desember 1883.
Hannes Hafstein er að halda ræðu og fer mik-
inn; íslensku skáldin heima sváfu og drápu
interessin, sagði hann, Gröndal sló sér upp á
hótfyndnum og hálfvitlausum stikpillum og
idíótisma, Steingrímur var þvingaður, óekta,
gneistalaus, og yrði honum á að setja „kraft
udtryk" þá „fágaði (hann) það burt aftur“; eða
eins og stendur í bréfi til Steingríms Thor-
steinssonar skömmu síðar: ,,“Ástanautn“ þín
sagði hann kæmi fram í því að „óska þér að
vera bylgja, sem dæi við fætur stúlku, sem
sæti við sjóinn...Þú værir einlægt að „hamast
á því, að „eitthvað þyrfti að gera“, en „vissir“
aldrei hvað það væri ... Allt væri blandað
„ideölum" ... og „hrúgað saman intetsigende
adjektivis", kvæðir svo „allt undir vissum lög-
um“ og hefðir gengið í komplot eða félag við
Jónas H(allgrímsson), svo það „breiddist út“
og þjóðin væri neydd til að lesa það“.
Þessi gagnrýni jaðrar núna við óvit eða fá-
ránleika þótt hún þætti skynsamleg í tiltekn-
um hópi á sínum tíma. Hið sama má segja um
yfirlýsingar Jóns Trausta í skáldsögu árið
1908 þar sem um raunsæismenn áranna á
undan er sagt: „Þá fær þjóðin þá aftur (frá út-
löndum), lífsþreytta, siðspillta, trúlausa og úr-
kula vonar um framtíð sína“. Margir tóku í
sama streng enda þótti myndin ófögur: þeir
sem ekki förguðu sér úr vesaldómi um og eft-
Þorvaldur Thoroddsen
markaði djúp spor líkt
°g Benedikt Gröndal
skáld sem taka má til
samanburðar, en varla
er hægt að hugsa sér
ólíkari einstaklinga þótt
hugðarefni þeirra féllu
um sumt saman.
ir tvítugt, stríðuppgefnir á sál og líkama, voru
fluttir hreppaflutningum frá Kaupmannahöfn,
oft ærulausir og stórskuldugir, og máttu telj-
ast heppnir gætu þeir logið sig inn á kven-
mann eða lagst upp á blaðsnepil í bænum eða
úti á landi. Því ekki gátu þeir unnið fyrir sér
eins og annað fólk, stritað með erflði, prédik-
að guðsorð eða skrautskrifað erfíljóð, svo
mikið er víst, heldur prédikuðu þeir „holdsins
evangelíum", ritaði Þorvaldur Thoroddsen
tveimur árum síðar, veltu sér upp úr sora og
óþverrahætti, misbrúkuðu prentsvertu og
þóttust miklir af. Viðbrögð Valgerðar skóla-
stýru á Laugalandi eru í ljósi þess eðlileg, en
sagt er að hún hafí rifíð öll blöðin upp úr tíma-
ritinu Verðandi uns ekkert var eftir nema
kápan. „Eg veit ekki, hvort þetta er satt“, rit-
aði Ólafur Davíðsson, „en ég get vel trúað því
um Valgerði“. Frú Valgerður vissi sem var að
að beita þurfti sóttvörnum gegn „andlegum
sjúkdómum" af röggsemi því svörtustu dæmi
blöstu við; skaðvænlegar bókmenntir höfðu í
nágrannalöndum „gjört afarmikið tjón og
valdið mikilli siðspillingu", að sögn Þorvalds
Thoroddsens síðar, „svo tala glæpamanna á
ungum aldri vex á ári hverju“.
Sundrandi virkni fráleitra erða
Ummæli Þorvalds, Valgerðar, Jóns Trausta
og Hannesar Hafstein hafa sundrandi virkni
því þau stangast á við skynbragð og þekkingu
sem öðlast hafa festu þess sem ekki verður
vefengt án aðhláturs. Getur verið að þau hafí
meint þetta, heyrist úr horni, eða gleymdu
þau dómgreind sinni úti á víðavangi? Gengið
er út frá því að smekkur, dómgreind og lista-
verk haldist óbreytt frá einum tíma til annars,
að fagurfræðilegt gildi felist í sjálfstæðum,
listrænum merkingarkjarna sem varð til í eitt
skipti fyrir öll. Eða brosir Mónalísa ekki með
sama hætti við hverri nýrri öld? Ummælin
heyra með öðrum orðum undir óvit sem ekki
er talin ástæða til að hlýða á af alvöru fremur
en babl hvítvoðungsins eða óratal kleyfhug-
ans; sá sem les hefur steypt yfír sig stakki
„skynseminnar" með þeim afleiðingum að
samræða við annars konar dómgreind reynist
ómöguleg. Hér er oft um flaustur eða hugsun-
arleysi að ræða, óræddar forsendur verða að
útilokandi staðhæfingum sem tefja eða tak-
marka gagnrýna hugsun nær ósjálfrátt; en
stundum tekur flaustrið á sig form meðvit-
andi rökbrellu þar sem reynt er að sannfæra
með útilokun en ekki rökum. Skal nú vikið að
nýlegu dæmi þess.
Kristján Kristjánsson segir í greinaflokki
sínum frá ábúðarfullum kven-félagsfræðingi
sem hélt því fram í opinberum fyrirlestri að
sól og tungl væru „ekki annað en málsmíðar
(linguistic constructs), upphugsaðar af karl-
mönnum sem þörfnuðust ímyndaðrar klukku
til að halda konum sínum að vinnu á ökrun-
um“ (X). Þetta skondna dæmi, eitt af fleirum,
mun vera til marks um furðulegar öfgar
„póstmódernismans“, en við þeim mátti búast,
segir Kristján, eftir að kvenfólkið fór að lesa
Foucault (VII); „svei þér, þú hefur étið fol-
ald!“ sögðu reykvískir götustrákar um sein-
ustu aldamót við fórnarlömb sín - þetta fólk
virðist ekki sjá til sólar fyrir undarlegheitum,
frönskum dellukreddum og textadýrkun.
Hér er einangrað dæmi, satt eða logið, not-
að til alhæfíngar um fjölbreyttan og mót-
sagnakenndan merkingarheim samtímans, en
sé það hugsað til hlítar verða áhöld um hvort
er hinu fáránlegra: spauglaus einfeldni
femínistans eða hrikaleg sjálfumgleði Krist-
jáns; þau eiga hvort annað allavega skilið. Það
gefur nefnilega auga leið að sólarki-inglan öðl-
ast afstæða merkingu innan tungumáls um
leið og við byrjum að tala um hana, um leið og
hún tengist þekkingu okkar, kringumstæðum
og hefðum. Orðið virkjar nánast sjálfkrafa
merkingarauka, slóðir tákna, hugmynda-
tengsl og málsmíðar enda hefur „sólin“ verið
miðlægt tákn trúar og heimsmyndar árþús-
undum saman, frá steinöld til vísindabylting-
ar. Kenningar um beint samband orðs og
veruleika, ótruflaða vísun tungumáls, eru ein-
faldlega rangar þótt þær geti verið „þægileg
lífsskoðun“, eða svo vitnað sé aftur í skrif Ni-
etzsches: „Einungis með því að gleyma þess-
ari frumstæðu veröld myndhverfínganna, ein-
ungis vegna þess að heit myndakvikan, sem
eitt sinn flæddi úr ímyndunargíg mannsins,
storknaði og harðnaði, einungis sökum hinnar
óbifanlegu trúar að þessi sól, þessi gluggi,
þetta borð séu sannindi í sjálfu sér, í
skemmstu máli sagt: einungis vegna þess að
mannskepnan gleymir sjálfsveru sinni, list-
rænt skapandi sjálfsveru sinni, býr hún við
sæmilega ró, öryggi og samkvæmni."
En það lætur hver úti sem hann hefur
nægst af. Sjálfsævisaga Þorvalds Thoroddsen
Kristján Kristjánsson boðar sem fyrr getui'
afturhvarf til upplýsingartrúar, annað verður
ekki lesið úr texta hans því gengið er út frá
þroska og samfellu, „sameðli" manna og
þjóða, réttu máli og réttri skynjun. Hann að-
hyllist, líkt og Þorvaldur Thoroddsen forðum,
þekkingarhefð sem kennd hefur verið við rök-
miðjuhyggju, en hún er því marki brennd að
taka sjálfa sig ákaflega alvarlega auk þess
sem mynd mannsins býr við mikil þrengsli
innan hennar. Taka má sjálfsævisögu Þor-
valds (1922-23) sem dæmi um það: um útvöxt
vitsmunalífs á kostnað „listrænt skapandi
sjálfsveru", um manngerð sem væntanlega er
öðrum til eftirbreytni að mati Kristjáns: hold-
gerving upplýstra hugsjóna, rökvísi og skipu-
lags, mann sem trúði á rétta skynjun, hlut-
læga þekkingarleit og fyrirleit Nietzsche. Það
er því við hæfi að glugga í ritið hér, en nú-
tímalesandi hlýtur að spyrja hvort efni þess
endurspegli raunverulega reynslu og eigi enn
erindi.
Þoi-valdur bjó í Lærða skólanum á skólaár-
um sínum, frá haustinu 1867, og kynntist því
kviku skólalífsins sem ómótaður drengur, lítt
þroskaður til sálar og líkama en ekki laus við
að vera ólátabelgur og nokkuð hyskinn, að
eigin sögn. Það eltist þó af drengnum því hug-
urinn hneigðist áður en varði til fróðleiks og
náttúrufræði. Hann fékk jafnvel mikla löngun
til að gerast könnuður í Afríku, gruflaði í ar-
abísku og portúgölsku, las allt sem til var í
bænum um álfuna, bækur Livingstones og
Barthes, en varð fljótt ljóst að þetta væri
„óframkvæmanlegur barnaskapur" enda
höfðu vaknað „skynsamari tilhneigingar“ í
aðra átt, til landfræði eigin lands. Hann tók
þvi að undirbúa ævistarfið með markvissum
hætti, á sextánda aldursári, en fór með allt í
kyrrþey, dundaði í fjörum einn síns liðs til að
komast hjá stríðni og aðhlátri, enda hafði
þöi'fín til að mæla, skipuleggja og skrifa upp
náttúruna þegar tekið hug hans sterkum tök-
um; hann ritaði hjá sér blómgunartíma jurta á
vorin, komu farfugla, rannsakaði hreiðurgerð
og magainnihald fugla , athugaði skeldýr og
marflær, svo fátt eitt sé nefnt.
Stök minning úr kennslustund: „Það er eins
og þér alla æfí hafið verið smali í Andesfjöll-
um, Þorvaldur minn“.
Skáld og skrítnir fuglar
Þorvaldur hefur hugsað mikið um and-
stæðu sjálfs (skálda) og kerfís (vísindamanna)
eftir minningum hans að dæma. Listin er
háskaleg óreglufreisting frá fyrstu tíð, upp-
spretta tilgangslauss leiks, frábrigða og gæfu-
leysis, unglingsleg „íysn“ með „tilheyrandi
ástadraumum og fimbulfambi“, enda minnist
hann með virðingu heilræða Sigríðar biskups-
frúar sem sagði honum að gefa sig „ekki of
mikið við músik, það hefði orðið mörgum að
óláni“ . Skáldin voru í samræmi við þetta
drykkfellt ólánsfólk, víti til varnaðar, til dæm-
is Kristján Jónsson Fjallaskáld sem mataðist
á heimili drengsins einn vetur, hár maður,
slánalega vaxinn og ófríður. Hann var með
köflum mikill óreglumaður, að sögn Þorvalds,
enda var hann eins og „ýms önnur islenzk
skáld, fyrr og síðar, alveg þreklaus til að
standast freistingarnar". Þá var hann ákaf-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998