Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1998, Blaðsíða 20

BERFÆTTA
SÖNGDROTTNINGIN
Söngkonan Cesaria Evora er mörgum að góðu
kunn hér á 1 landi f yrir seiðandi morna-söngva sína.
ÁRNI AAATTHlASSON var á ferð í ellefta hver fi
Parísar oq hit+i sönqkonuna að mál li.
Ljósmynd/Björg Sveinsdóttir
CESARIA Evora, söngdrottingin berfætta.
GRÆNHÖFÐAEYJAR eru
lýðveldi nokkuð undan
strönd Vestur-Afríku.
Helstu eyjarnar eru níu,
Brava, Fogo, Santiago,
Maio, BoaVista, Sal, Sao
Nieolau, Sao Vicente, og
Santo Antao. Talsverður
munur á eyjunum landfræðilega og mjög er
misskipt rigningu. Menning er líka breytileg á
milli eyja og tungumálið sem talað er, kríóla,
mállýska sem er blanda af portúgölsku og vest-
urafrískum mállýskum, er líka breytileg á milii
eyja.
Portúgalir voru fyrstir til að fá augastað á
eyjunum og lögðu þær undir portúgölsku krún-
una á fímmtándu öld. Ibúar voru ekki margir
en fjölgaði skjótt enda voru eyjarnar notaðar
sem fanganýlenda á átjándu og fram á nítjándu
öld, aukinheldur sem þar varð snemma miðstöð
þrælakaupmanna. Eftir því sem þrælahald
minnkaði dróst efnahagur eyjanna saman og
portúgölsk yfirvöld misstu áhugann á þeim.
Þannig gátu liðið margir mánuðir eða ár á milli
þess sem skip komu frá Portúgal til eyjanna, en
^ skip annarra þjóða tóku að venja komur síðan
þangað, sérstaklega bandarísk en Bandaríkja-
menn stunduðu þá umfangsmiklar hvalveiðar í
suðurhöfum og komu sér upp birgðaaðstöðu á
eyjunum. Eftir því sem hvalastofnar létu á sjá
og aðrar gerðir olíu komu í stað hvalspiks dró
út hvalveiðum. Um líkt leyti hættu bandarískir
sjóliðar að vilja stunda hvalveiðar og skipin
urðu því að stórum hluta mönnuð Grænhöfða-
eyjaskeggjum. Þegar hvalskipin hættu síðan að
koma til eyjanna fluttu þeir með fjölskyldur
sína til Bandaríkjanna og þar, sérstaklega í
hafnarborgunum í Nýja-Englandi, búa fjöl-
margir sem eiga ættir að rekja til Grænhöfða-
>.eyja.
Líf á Grænhöfðaeyjum er víða erfitt og þá
sérstaklega á sumum eyjanna þar sem erfitt er
um vik að yrkja landið því þar geta' liðið mörg
ár án þess að dropi komi úr lofti. Fjölmargir
hafa því flosnað upp og haldið ýmist til stærri
eyja og frjósamari eða til annarra landa. Áður
er getið þeirra sem fluttust með hvaibátunum
vestur um haf, en einnig fóru fjölmargir austur
til Portúgal, Hollands og Frakklands. Segja má
að hver einasta fjölskylda á eyjunum eigi náinn
ættingja í útlandinu, en ekki býr nema þriðj-
ungur þeirra sem telja sig eyjaskeggja á eyjun-
um sjálfum, fleiri í Bandaríkjunum einum en
heima fyrir, og treginn við að horfa á eftir sín-
um nánustu, cretcheu, og vita jafnvel að ólík-
legt er að sjá þá aftur er snar þáttur í tónlist
eyjanna og textum.
^ Morna, batuco, fuana og coladeira
Morna-söngvar, sem svipar um margt til
portúgalskra fado-söngva fyrri tíma, hafa mest-
an samhljóm í þjóðarsálinni og þar skipta text-
amir höfuðmáli; góður morna-texti getur staðið
einn sér sem ljóð og til eru mög söfn morna-
ljóða. Auk morna eru ríkjandi tónlistarstefnur á
Grænhöfðaeyjum, þar til nú að allir rappa og
rokka, batuco, fuana og coladeira, en síðast-
talda stefnan er heldur fjörmeiri en mornan. Á
seinni ámm hefur funana þróast í átt að zouk-
tónlist sem tíðkast á Antilleseyjum, rafvætt
kraftmikið popp með þjóðlegu ívafi.
Margir muna eftir diskósveitinni Tavares,
sem vakti hrifningu fyrir lagið Disco Infemo í
kvikmyndinni Saturday Night Fever, en sú
sveit var einmitt ættuð frá Græhöfðaeyjum og
tók nafn sitt eftir tón- og ljóðskáldinu Eugénio
Tavares sem er frægur í tónlistarsögu eyjanna
''rfyrír morna sín. Einnig má nefna saxófónleikar-
ann Paul Gonsalves sem var helsti einleikari í
hljómsveit Dukes Ellingtons í mörg ár. Annar
tónlistarmaður sem ættaður frá Grænhöfðaeyj-
um er djasspíanóleikarinn Horace Silver.
Þekktust tónlistarmanna frá Græhöfðaeyjum
er aftur á móti Cesaria Evora. Hana þekkja
margir hér á landi, ekki síst eftir að lög með
henni vom notuð í vinsælu leikverki fyrir
nokkram áram.. Plötur hennar hafa notið sívax-
andi hylli um heim allan og svo er komið að þær
seljast í hundruðum þúsunda eintaka í Frakk-
landi, þar sem vinsældir hennar era mestar, og
síðasta plata hennar náði gullsölu vestan hafs.
Cesaria Evora býr á Grænhöfðaeyjum, en fæst-
ir tónlistarmenn þaðan snúa aftur til heima-
landsins. Landar hennar erlendis eru henni of-
arlega í huga og þannig stígur hún alltaf ber-
fætt á svið til að undirstrika samúð sína og
samstöðu með þeim sem langar heim en geta
ekki snúið aftur sökum fátæktar eða heimilisað-
stæðna, sem hefur gefið henni viðurnefnið ber-
fætta söngdrottningin.
í ferð til Frakklands fyrir skömmu gafst færi
á að hitta Cesariu Evoru og spjalla við hana um
hana og tónlist hennar. Spjallið fór fram á hót-
eli í ellefta hverfi þar sem Evora hefst við þeg-
ar hún er í Frakklandi, en hún var þar stödd að
þessu sinni til að vinna að næstu breiðskífu
sinni og undirbúa tónleikaferð um heiminn
vegna safnplötu sem kemur út á næstu dögum.
Cesaria Evora er meðalmanneskja að hæð og
í góðum holdum. Hún er alúðleg og blátt áfram,
keðjureykir og sýpur viskí og er ófeimin. Með-
an tekin er af henni mynd er hún afslöppuð og
gefur ljósmyndaranum merki sem hún tekur af
skreyttri tösku sinni. Cesaria Evora kann hrafl
í ensku og þónokkuð í frönsku, en fer þó fram á
að viðtalið fari fram á kríólu. Úr því er greitt,
starfsmaður útgáfu hennar í Frakklandi þýðir
af ensku yfir á frönsku og öfugt og umboðsmað-
ur Cesariu Evoru og landi hennar svarar
spurningunum af frönsku yfir á kríólu og svör-
unum í gagnstæða átt. Þannig gengur viðtalið
fyrir sig og hugsun Evora fer frá kríólu yfir á
firönsku yfir á ensku og loks yfir á íslensku;
vonandi án þess að mikið glatist.
Byrjaði að syngja
sem smátelpa
Cesaria Evora segist hafa byrjað að syngja
sem smátelpa, henni sé sagt að hún hafi verið
farin að syngja fyrir gesti og gangandi fimm
ára gömul. I klausturskóla í grenndinni söng
hún í kór og lærði söng. Þegar hún var sextán
ára kynntist hún svo ungum tónlistarmanni
sem taldi hana á að syngja með sér lög sem
hann samdi. Upp frá því hefur hún framfleytt
sér með söng.
Fyrstu árin söng hún í brúðkaupum og á
samkomum og stjórnmálafundum og tók á móti
fólki sem sneri heim til eyjanna með söng. Eftir
því sem hróður hennar barst víðar fór hún að
syngja við skipulagðar skemmtanir, stóð fyrst á
slíku sviði 1985 og fór síðan í sína fyrstu ferð til
Portúgals með fjórum söngkonum það ár til að
taka upp plötu og hélt nokkra tónleika. Plöturn-
ar nutu mikillar hylli í heimalandinu og tveimur
árum síðar fór hún aftur til Portúgals, nú til
tónleikahalds. í þeirri ferð kynntist hún upp-
tökustjóranum Bana, sem stýrði upptökum á
fyrstu sólóskífu hennar, Distino de Belita, og
hafði mikið að segja í að móta stíl hennar og
stefnu. Plöturnar sem Cesaria Evora hefur
hljóðritað eru orðnar átta á síðustu tíu árum, en
ekki hafa þær allar fengist á Vesturlöndum.
Hún tók einnig upp nokkrar plötur fyrir út-
varpið á Grænhöðaeyjum á sjöunda áratugnum
sem er hvergi hægt að fá, hún segist ekki einu
sinni eiga eintök af þeim sjálf.
Á þeim tíma sem Cesaria Evora var að stíga
fyrstu skrefin á tónlistarbrautinni var moma
allsráðandi á eyjunum, en coladeira notað þeg-
ar átti að sletta ærlega úr klaufunum. Mestu
um morna-áhuga Evoru réð eflaust að fóður-
bróðir hennar er Fransico Xavier da Cruz, einn
helsti morna-smiður seinni tíma. Xavier da
Cruz er fatlaður og þannig er gráglettið viður-
nefni hans til komið, B.Leza, sem er leikur að
portúgalska orðinu beleza, fegurð.
Cesaria Evora segir að mornan hafi hrifið
hana vegna textanna, vegna þess að þá sé hún
að syngja um daglegt líf, um áhyggjur af ást-
inni, börnunum, vinnunni, og hversdagsleikann.
„Flestir íbúar Grænhöfðaeyja búa erlendis um
lengri eða skemmri tíma og hugsa alltaf heim
og langar til að fara heim. Þegar ég er á tón-
leikaferð um heiminn hitti ég fólk frá eyjunum
sem langar heim,“ segir Evora og tárast af til-
hugsuninni. „Eg syng fjrir þetta fólk því ég
veit hvað það er að hugsa og hvernig því líður.
Ég sný ævinlega aftur heim og leita í upp-
sprettuna, sæki næringu og kraft í mitt heima-
land.“
Eins og getið er líta flestir tónlistarmenn frá
Grænhöfðaeyjum á tónlistina sem stökkpall frá
erfiðleikunum heima fyrir og í betra líf. Þegar
þeir ná árangri ytra flytjast þeir búferlum og
snúa margir ekki heim aftur fyrr en vinsældirn-
ar dvína. Cesaria Evora býr aftur á móti á
Grænhöfðaeyjum og segist munu aldrei flytja
þaðan. „Alltaf þegar ég er á tónleikaferð hugsa
ég heim og langar til að hitta fjölskyldu mína og
vini,“ segir hún. „Ég er þakklát fyrir það
hversu vel útlendingar taka mér vel, en samt
sem áður vil ég hvergi annars staðar vera en
heima á Grænhöfðaeyjum. Þegar ég er í útlönd-
um hugsa ég ekki um annað en eyjarnar, heim-
ili mitt og ijölskyldu og þegar ég kem heim
hrópa ég hallelúja," segir hún og hrópar einmitt
hallelúja, breiðir út arminn og ljómar af gleði
við tilhugsunina.
Kann vel að meta umgang eg læti
Evora segir að á Grænhöfðaeyjum flytji
margir ungir tónlistarmenn þjóðlega tónlist
heimalandsins, á meðan aðrir kjósi rapp eða
rokk. Áður er getið djasspíanóleikarans Horace
Silver sem Evora segist hafa hitt á ferðum sín-
um. Hún segir að hann hafi kunnað nokkur orð í
kríóla, en hann sé að leika bandarískan djass en
ekki tónlist frá Grænhöfðaeyjum, „enda er hann
ekki nema að hálfu leyti frá Grænhöfðaeyjum
og hefur alið allan sinn aldur utan eyjanna. I
tónlist hans má þó heyra sumt sem sem rekja
má til eyjanna, líklega vögguvísnanna sem móð-
ir hans söng fyrir hann.“
Cesaria Evore er þrígift og hjá henni heima á
Grænhöfðaeyjum búa móðir hennar, bróðir, tvö
börn og barnabörn. „Ég kann því vel að hafa
marga í kringum mig þegar ég er heima, ég
kann vel að meta umganginn og lætin, það era
oft gestir hjá mér, fólk frá öðram eyjum og út-
lendingar, það era allir velkomnir." Aðspurð
hvort börnin hennar hafi erft frá henni söng-
hæfileikana segir hún að sonur hennar syngi
þegar hann hefur drakkið einum og mikið.
„Hann kann bara eina morna og syngur hana
svo illa að allir hlæja að honum,“ segir Evora og
skellihlær, en bætir svo við af meiri alvöru að
ein dótturdóttir hennar sé með fallega rödd en
hún sé ekki enn farin að syngja að ráði.
Cesaria Evora hefur verið meira og minna á
ferðinni undanfarin ár og enn er ferðalag
framundan, safnplata fyrir jól og síðan er hún að
vinna að plötu með nýrri tónlist. Hún segir að
það sé mjög erfitt að vera sífellt fjairi heimahög-
unum og það væri henni ekki mögulegt nema
fyrir það hve gaman hún hefði af því að ferðast
og hitta fólk um allan heim. Best þykir Evora að
syngja í Frakklandi, því það byrjaði allt saman
og þar á hún flesta aðdáendur, en annars vill hún
ekki gera upp á milli landa. Eftir smáþögn segir
hún þó að sér hafi einnig líkað mjög vel að
syngja fyrir afkomendur hvalveiðimanna vestur
í Bandaríjunum. Þar í landi hefur henni gengið
allt í haginn á undanfornum áram og svo komið
að bandarískir aðdáendur hennar era orðnir
talsvert fleiri en þeir frönsku. „Sérstaklega eru
mér fyrstu tónleikarnir í Bandaríkjunum minn-
isstæðir, því þá söng ég í samfélagi Grænhöfða-
eyjaskeggja. Ég hef síðan haldið marga tónleika
þar á undarfórnum áram, oft mjög fjölrnenna,"
segir Cesaria Evora. ,Á síðustu tónleika mína í
Bandaríkjunum komu allskonar stjömur á tón-
leikana, þar á meðal Madonna," segir hún og
kímir. Framundan er mikil tónleikaferð Evora
um Bandaríkin, þrjátíu daga ferð og þau Angelo
spauga um að hún geti svosem haft það gott í
ferðinni, hann þurfi að keyra.
„Ég vildi bara að ég hefði byijað yngri að
ferðast um og syngja fyrir heiminn, en ég á
nokkur ár eftir enn áður en ég fer heim til
Grænhöfðaeyja og sest í helgan stein. Það era
mörg lönd sem mig langar til að heimasækja;
mig langar til að koma til íslands á næsta ári
þegar ég verð á ferð um Evrópu og Bandaríkin,
geturðu ekki komið því í kring?“ spyr Evora og
tekst öll á loft og spurningum um land og þjóð
rignir yiir mig og spjallið leysist upp í landa-
fræðitíma með skýringarmyndum og kortagerð.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21. NÓVEMBER 1998