Lesbók Morgunblaðsins - 20.03.1999, Blaðsíða 3

LESBðK MORGUNBLAÐSEVS - MENMNG LISTIR
1 1. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Básendaveðrið
sem gekk yfir landið suðvestanvert 9. janúar
1799 er talið eitt mesta veður sem heimildir
greina frá. Mikið tjón varð austan frá
Stokkseyri, um Suðurnes og vestur á Mýrar,
en harðast lék veðrið og flóðið útróðra- og
verzlunarstaðinn Básenda sunnan Sand-
gerðis, sem eyddist gersamlega og byggðist
ekki upp aftur. Um Básendaveðrið íjallar
Árni Arnarson sagnfræðingur.
--»v
Safnið sem gleymdist
er heiti á grein eftir Helga Torfason og það
er orð að sönnu. Saga Náttúrugripasafnsins
er með ólíkindum frá því það fékk samastað
á neðri hæð Safnahússins við Hverfisgötu
1908. Ríkið tók við safninu 1947 og því var
kúldrað á lítinn gólfflöt í gömlu verzlunar-
liúsi við Hlemm. Gestir sem voru 4.100 árið
1908 hafði aðeins fjölgað í 5.452 árið 1997.
Sjálfstætt fólk
eftir Halldór Laxness í leikgerð Kjartans
Ragnarssonar og Sigríðar Margrétar Guð-
mundsdóttur verður fnimsýnt á Stóra sviði
Þjóðleikhússins á morgun. Um er að ræða
tvær sjálfstæðar sýningar, Bjart - Land-
námsmann íslands og Astu Sóllilju - Lífs-
blómið, unnar upp úr þessu ástsæla skáld-
verki Nóbelsskáldsins. Leikstjóri er Kjartan
Ragnarsson en með helstu hlutverk fara
Arnar Jónsson og Ingvar E. Sigurðsson sem
leika Bjart, Margrét Vilhjálmsdóttir sem
leikur Rósu og Steinunn Ólína Þorsteins-
dóttir sem leikur Ástu Sóllilju.
Sýningarsalir
Parísarborgar
eru fjöbnai'gir og þar eru kynntar allar
mögulegar tegundir inyndlistar. Bragi
Ásgeirsson var á ferðinni í París og gefur
lesendum Lesbókar innsýn í sumt af þvf sem
þar er að sjá og m.a. segir hann frá ungri
listakonu sem heitir Anna-Francois Columy
og hefur slegið í gegn svo um munar.
FORSÍÐUMYNDINA tók Kristinn Ingvarsson af Ingvari E. Sigurðssyni í hlutverki Bjarts og Margréti
Vilhjálmsdóttur í hlutverki Rósu á æfingu á Sjálfstæðu fólki í Þjóðleikhúsinu.
GUÐFINNA JÓNSDÓTTIR FRÁ HÖMRUM
ÁFANGASTAÐUR
- BROT -
Eg hefreikað um heiðar og stórgrýttan stig,
og mín stefút í bláinn ég kvað,
og sóldúfur vorsins mér fylgdu í för
og hið fjúkandi haustgula blað.
Eg barþreytu um öxl mér og þorsta á vör.
Hve þráði ég minn áfangastað.
En efhvíldin býðst, vaknar bandingjans þrá.
Spurðu bátinn, sem liggur við naust,
þann er stefninu ygpti í ólagaskafl,
meðan útsærinn kvað hæst við raust.
Spurðu gi-áspörinn srnáa, er þiggisti í vor,
spurðu grasið, er folnar um haust.
Og hvildai-laus þráin og þrá eftir hvíld
verður þraut, er ég tæplega veld.
En í iaufskáJa svörtum, er svefninn mér býr,
hiýt ég sitja við draumanna eld,
ogí morgunsins gullnu og gróandi vin
vil éggista, er líður á kveid.
Og með þreytu um öxl og með þorsta á vör
legg ég þögul á öræfín blá.
Nú veit ég, að hugur minn orknr því einn,
hvaða útsýn er hæðunum frá,
því að áfangastaður hvers einasta manns
er hin óræða, volduga þrá.
GuSfinna Jónsdóttir frá Hömrum, 1899-1946, var frá Arnarvatni í Mývatns-
sveit, en kenndi sig við Hamra í Reykjadal þar sem hún átti heima á unglings-
árum. Hún lagði stund á tónlistarnám en fékk ekki notið þess sokum vanheilsu.
Hún var orðin fulltíða kona þegar hún birti fyrst Ijóð sín, sem hún sendi frá sér!
tveimur Ijóðabókum skömmu fyrir andlát sitt.
FÖGUR
ER HLÍÐIN
RABB
s
Ifallegri _ sveit, ef til vill fallegustu
sveit á íslandi, Rauðasandi í Vestur-
Barðastrandarsýslu, er ég fæddur
og uppalinn. Mér hlýnar um hjarta-
ræfumar þegar ég kem niður úr
Dalnum og sé vaðalinn og innbæina
blasa við og síðar alla sveitina út að
Skaufhól. Og þó festi ég ekki yndi í
þessari fallegu sveit. Hvers vegna ekki?
Mér leiddust sveitastörfin og ég hafði eng-
an áhuga á búskap, enda var ekkert upp úr
smábúum að hafa annað en skuldir og
mannskemmandi basl. Og aumingja pabbi,
búfræðingurinn, sem eflaust hefur hlakkað
til að sjá eina soninn sinn vaxa upp, fullan
áhuga, og taka við búinu, fékk ekki þá ósk
sína uppfyllta.
Ég fór til náms og þaðan í Landsbankann
og fylgdi svo Seðlabankanum þegar hann
kom upp úr skúffunni sinni og varð sjálf-
stæður. Ailstaðar þar sem ég kom við á leið-
inni hitti ég fólk sem átti að baki svipaða
lífsleið og ég. Það var fætt og uppalið á
landsbyggðinni en hafði flust til borgarinn-
ar og ekki snúið heim aftur. Og þó hafði því
verið haldið fast að okkur að göfugi'a líf
væri ekki til en yrkja jörðina. Jónas frá
Hriflu, spámaður sveitunga minna, skrifaði
eitt sinn í Tímann að sagt væin að ungt fólk
sækti úr sveitinni af ævintýi'aþrá. En hvað
er ævintýralegra, skrifaði Jónas, en bijóta
jörðina og byggja nýbýli? Þetta gekk alveg
fram af mér. Hvers vegna fór Jónas ekki
sjálfur heim aftur í sveitina sína til að bijóta
land og gera auðnina að frjósömu túni?
Þessi hugsun hefur oft sótt að mér síð-
an, þegar söngurinn um „flóttann á möl-
ina“ og ágæti sveitalífsins hefur verið haf-
inn. Já, hvers vegna flytja þessir blessaðir
sveitalífsdýrkendur ekki sjálfír heim aft-
ur? Það skyldi þó ekki vera af því að
sveitalífið er erfitt og lítið upp úr því að
hafa? Sjómennskan dró unga menn mjög
að sér og hún gaf mikið í aðra hönd, en nú
er búið að sjá fyrir því að menn geta ekki
farið þá leiðina. Heimamenn mega ekki
veiða fisk sér til framfæris nema hafa
„kvóta“ og þeir sem hann hafa, ásamt pen-
ingum, hafa keypt kvóta hvar sem þeir
voru falir og fiutt þá burt úr byggðarlög-
unum svo að víða eru hinar fyi’rum blóm-
legu byggðir á Vestfjörðum og Austfjörð-
um að leggjast í eyði. Fólkið fær ekki að
vinna fyrir sér þó það fegið vilji. Og á sama
tíma er þusað með helgisvip um , jafnvægi
í byggð landsins". Byggðastofnun var sett
á laggirnar, gerði sama og ekkert gagn og
kostaði stóifé, fyrir utan það sem hún tap-
aði af lánum sem aldrei voru endurgreidd.
Og menn ræða áfram með fjálgleik um
hvað þetta ástand sé alvarlegt, lands-
byggðin sé að tæmast og fólkið flykkist til
Reykjavíkur, eða öllu heldur Kópavogs,
þar sem hægt er að fá leyfi til að byggja
yfir sig. Og mönnum dettur jafnvel í hug
að nokkur „menningarhús" muni snúa
straumnum við svo að fólk segi eins og
Gunnar forðum að fógur sé hlíðin og muni
það hvergi fara.
En mér er spurn: Gerir nokkuð til þó að
fólk flýi þá staði sem ekki er lífvænlegt á
lengur? Þeir sem því valda ættu manna
síst að vera hissa á því. Þess vegna hljótum
við enn að segja við kórinn sem syngur
gamla sönginn um að það verði að stöðva
flóttann utan af landsbyggðinni: Fai’ið þið
sjálf heim aftur fyi’st það er svona gott og
göfugt að vera í sveitum og sjávarþorpum.
Nú vantai- hvorki jarðnæði í sveitunum né
húsnæði í fiskibæjunum.
Tvær höfuðástæður hafa valdið því að
fólk hefur yfirgefið heimabyggðir sínar úti
um landið: það hefur óskað að vinna ein-
hver þau störf sem þar er ekki hægt að
stunda eða það hefur ekki treyst sér til að
lifa við þau lífskjör sem þar eru í boði.
Rejmt hefur verið að hressa upp á lands-
byggðina með því að flytja með ofríki opin-
berai’ stofnanir út á land, þvert ofan í vilja
þeirra sem við þær starfa eða þurfa að
leita eftir þjónustu þeirra. Verðum við ekki
að gera ráð fyrir að áfram verði haldið á
heimskubrautinni og Alþingi flutt á Þing-
völl, Hæstiréttur til Þórshafnar og Háskól-
inn til Tálknafjarðar? Það mundi skapa
mörg störf utan höfuðstaðarins og stuðla
að hinu margþráða ,jafnvægi í byggð
landsins“.
Ég held því fram að ég, eins og aðrir ís-
lendingar, eigi heimtingu á því að búa þar
sem ég vil helst og enginn hafi heimild til
að hlutast til um það. Og nú vill svo til að
ég kaus árið 1940 að flytjast til Reykjavík-
ur og ég sé ekki eftir því. Hér hef ég fund-
ið þau störf og áhugamál sem ég hef viljað
vinna og sinna og ég hygg að sama máli
gildi um þorra þess fólks sem hingað hefur
flutt búsetu sína. Við viljum vinna en við
viljum mega velja okkur störf, ekki þurfa
að vera þar sem við finnum ekkert við okk-
ar hæfi, hversu göfgandi sem lausu störfin
þar kunna að vera, ekki síst ef lítið er upp
úr þeim að hafa. Ég hygg að margir hefðu
grátið þun-um tái-um ef Jónas frá Hriflu
hefði allt í einu kosið að flytjast aftur heim
á æskustöðvarnar, en vandinn var bara sá
að hann langaði ekkert til þess sjálfan. Þó
vildi hann að aðrir tylldu heima.
Mér er ljóst að í því felst viss vandi ef
landshlutar tæmast og allur þon’i manna
flykkist á þéttbýlissvæðin. Það gerist þó
óhjákvæmilega ef lífsskilyrðin heima
versna svo að fólkið telur sig ekki geta við
það unað. Það er að gerast hér af því að
lífsbjörgin, fiskurinn, hefur verið tekinn af
fólkinu og búin eru of smá og erfið og gefa
lítið af sér, auk þess sem kvóti er á fram-
leiðslunni. Þegar ég fór fyrst að heiman,
1938, fór ég með nokkrum vinum mínum á
smábáti út á Patreksfjörðinn með færi.
Fjörðurinn var þá kvikur af fiski og Pat-
reksfirðingar lifðu góðu lífi og komust
jafnvel í góð efni af fiskveiðum. Nú er mér
sagt að firðirnir og grunnmiðin séu aftur
kvik af fiski. Fólkið má bara ekki veiða
hann af því að aðrir, sem völdin hafa og
peningana, sitja að veiðiheimildum, sem
þeir hafa fengið íyrir ekkert af svokallaðri
þjóðareign eða þeir hafa keypt af öðrum,
heimildum sem sumir selja fyrir offjár og
kaupa sér svo verslanir, glæsiíbúðir og
sumarhús á Spáni! Og heimild til alls þessa
er tryggð með lögum. Þetta getur ekki
verið réttlátt. Og þetta á ekkert skylt við
frjálsa samkeppni því að annar aðilinn get-
ur ekki keppt. Hann hefur hvorki völd né
peninga og það eru aðrir en ekki hann,
sem setja lögin. Þess er engin von að menn
uni áfram í hlíðinni sinni ef hún hefur verið
gerð óbyggileg.
TORFI ÓLAFSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. MARZ 1999 3