Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 3

LESBÖK MOH(,l Mil.ADSINS - MENNEVG US I IIt
1 8. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Fornar mið-
hálendisleiðir
Ornefni á miðhálendinu vísa til fornra
þjóðleiða milli Iandsfjórðunga, segir Hall-
dór Eyjólfsson í grein sinni. Leit hans
beinist að fornum hestagötum um austur-
hluta Sprengisands og Odáðahrauns norð-
ur að Sellandafjalli. Hann telur að Ey-
vindargata sem svo er nefnd eftir Fjalla-
Eyvindi og hann vísaði á eftir handtökuna
við Innrahreysi, sé austan við Fjórðungs-
öldu, um Tunguhraun að Hraunkvíslum.
Siyrjaldarárin
á Suðurlandi hafa orðið Guðmundi Krist-
inssyni, fræðimanni á Selfossi, að bókar-
efni og er hér gripið niður í bókina á
tveimur stöðum. Þar er lýst hernámi
Kaldaðamess og gerð flugvallarins á slétt-
um bökkum Ölfusár, en sá staður reyndist
heldur betur ótryggur þegar áin flæddi
yfir hann í leysingum á útmánuðumn 1943
og flugvöllurinn fór á kaf. Ótrúlegt er eft-
ir nærri 60 ár, hvað höfundinum hefur
tekist að grafa upp ljósmyndir frá þessum
tíma.
Bresk samtíma
málaralist
Þótt hér sé reynt að gera lítið úr mál-
verki sem listmiðli og jafnvel spáð
dauða þess, er mikil gróska í bresku
samtima málverki. Gísli Sigurðsson
byggir grein sína á nýlegri bók um
fígúratíft málverk í Bretlandi og þar
kemur í ljós að Bretar eiga frábæra
málara sem fara oft sínar eigin leiðir án
leiðsagnar listpáfa í Ameríku og Evr-
ópu sem Ieitast við að stýra þróuninni.
/ /
Magnús A. Arnason
hefur verið kallaður íjölhagi í list. sinni því
að hann fékkst við margar listgreinar.
Kunnastur er hann fyrir höggmyndir sín-
ar og málverk. Eftir langdvalir erlendis
bjó Magnús í Kópavogi ásamt konu sinni,
Barböru Árnason. Yfirlitssýning á verkum
Magnúsar verður opnuð í dag í Listasafni
Kópavogs, Gerðarsafni. Þar gefst kostur á
að vega og meta þennan íjölhæfa lista-
mann.
FORSÍÐUMYNDIN
er af málverki eftir Magnús Á. Árnason. Það heitir Stokkalækjargil og er eitt
verka Magnúsar á sýningu hans í Gerðarsafni. Á Ijósmyndinni sést hluti
málverksins. Ljósmyndina tók Kristinn.
TED HUGHES
ÞANKAREFURINN
HALLBERG HALLMUNDSSON ÞÝDDI
Ég ímynda mérþennan miðnæturstundarskóg:
Eitthvuð fleira er á kreiki
en einsemd klukkunnar
og auð síðan sem fingurnir á mér reika um.
Út um gluggann er enga stjörnu að sjá;
en eitthvað nær, og þó
dýpra inni í myrkri,
er að rjúfa einsemdina:
Kalt - af örnæmi á við dimman snjó -
snertir trýni refs teinung, lauf;
tvö augu greina hræringu sem nú
og nú aftur og nú og nú
markar í snjóinn nett spor
milli trjánna, og hjá stubbi í laut
dokar óijós skuggi þess sem þor
hefur að fara, varkár við hvert fet,
yfrum rjóðrín - auga,
víkkandi dýpkandi grænka,
sem kemur hnitmiðað, kænlega,
í eigin eríndagerðum,
uns skyndilega, með skolla stækum þefi,
það skýst inn ídimmt hol höfuðsins.
Giugginn er enn stjörnulaus; klukkan tifar,
síðan er letruð.
Ted Hughes, 1930-1998, er eitt af kunnustu samHmaskóldum Bretlands og útnefnd-
ur lórviðarskóld Bretadroltningar 1984. Menntun hlaut hann í Cambridge og kynnt-
ist þar skóldkonunni Sylvfu Plath sem hann kvæntist 1956. Þau voru skilin þegar
hún framdi sjólfsmorð, en siðasta Ijóðabók Teds Hughes fjallar ó mjög persónuleg-
an hótt um sambond þeirra. Þýðandinn býr í New York. Hann hefur nýlego gefið út
Ijóðakver með þýddum Ijóðum eftir Ted Hughes. Það heitir Wsrfar og Heiri Ijóð.
RABB
VALDSMENN
OG VEIKLEIKI
AGNRÝNI á spillt
embættismannakerfi
fyrir misnotkun valds
og fyrirgreiðslu við vini
og yandamenn er vin-
sælt umfjöllunarefni
fjölmiðla hér á landi
sem annarsstaðar. Mis-
munun og spilling hefur verið fylgifiskur
mannsins frá örófi alda. Forfeður okkar voru
duglegir klögumenn. Þeir klöguðu ekki að-
eins erlenda embættismenn og kaupmenn
heldur einnig þá samlanda sína sem komist
höfðu til valda og áhrifa í þjóðfélaginu, flest-
ir vegna ættemis og kunningsskapar fremur
en hæfileika. Tilhneiging embættismanna til
þess að skara eld að eigin köku var snemma
viðurkennt vandamál í heiminum. Ýmis ráð
voru reynd til þess að uppræta þennan
mannlega veikleika með misjöfnum árangri.
A tímabili tíðkaðist það hjá keisurum hins
Aust-rómverska keisaradæmis að skipa
geldinga í ráðherrastöður. Astæðan var sú
að þeir voru lausir við þann alkunna veik-
leika hugarfarsins sem fylgir kynhvötinni.
Geldingar gátu ekki af sér börn og því lausir
við þá tilhneigingu þeirra sem komast til
valda og áhrifa að nota aðstöðu sína til að
tryggja afkomendum sínum arðvænleg emb-
ætti. Lausir undan oki lostafullra hugsana
reyndust þessir menn afburða stjómendur.
Framan af öldum fékk íslensk valdastétt
að búa að sínu í friði en smám saman ógnaði
hið vaxandi konungsvald hagsmunum höfð-
ingjaveldisins. Innlendir valdsmenn treguð-
ust eðlilega við að láta frá sér völd og áhrif
og vildi búa að sínu án utanaðkomandi af-
skipta. Þessi afstaða átti sér samsvörun í
Evrópusögunni. Hvarvetna toguðust á kon-
ungsvald og yfirstétt sem barðist við að
halda sérréttindum og völdum. Eftir því
sem miðstjórnarvaldinu óx fiskur um hrygg
fóru afskipti umboðsmanna konungs af því
misrétti, sem hin fámenna og innbyrðist
tengda íslenska valdastétt beitti almenning,
vaxandi. Margir íslenskir embættismenn
voru litlir nákvæmnismenn í embættisfærsl-
um. í Alþingisbókum íslands er þessi sér-
kennilega klausa: „1614. Relatio: Gisle
Þordarson logmadur var í óvinskap vid
umbodsmann á Bessastöðum. var Gisle
ridenn til kaupskapar under Jökul. og týndi
hans þienari protocoll lögmanns á Stack-
hamarsfiörum. Sömu fiöru reid þann veg
umbodsmadur og fann bókena. hun var ra-
serud hier og hvar. þegar lögmadur þad
fornam þordi hann ei til alþings koma. lagdi
sig siukann enn sendi bod til alþings og sag-
de af sier lögmannsdæmid. 1614.“
Við fyrstu sýn virðist hér á ferðinni
óvenjulega siðferðilega þroskaður einstak-
lingur sem ekki gat horfst í augu við þá
smán að hafa farið illa með embættisgögn.
En þetta mál átti sér að sjálfsögðu langan
aðdraganda. Gísli Þórðarson var líkt og
flestir íslenskir valdsmenn á þessum tíma
fæddur til auðs og valda. Hann var af höfð-
ingjum kominn og líkt og algengt var með
höfðingjasyni á þessum tíma stundaði hann
nám erlendis. Gísli varð ungur sýslumaður
og lögmaður árið 1606. Frami hans var því
bæði skjótur og glæsilegur enda lengi vel í
góðu áliti hjá umboðsmönnum konungs, sem
tryggði honum m.a. veitingu fyrir Arnar-
stapaumboði á Snæfellsnesi, þ.e. umsjón
hinna arðsömu konungsjarða á þessu mesta
útgerðarsvæði landsins. Öll þessi embætti
lét Gísli af hendi árið 1614. Gísli var þá kom-
inn í ónáð hjá Herluuf Daae hirðstjóra.
Þyngst munu þar hafa vegið klögumál
þeirra sem vildu sjálfir komast að kjötkötl-
unum. Var Gísli sakaður um rangsleitni og
ágirnd. En að íslenskur embættismaður
segði af sér að eigin frumkvæði vegna
meintra mistaka má heita einstakt.
Réttsýnir og samviskusamir umboðsmenn
á Bessastöðum voru að öllu jöfnu illa séðir
og fengu slæmt umtal. Herluuf Daae var að
mörgu leyti góður embættismaður og hlið-
hollur íslendingum, sérstaklega í deilum
þeirra við danska kaupmenn. Hann kærði
t.d. kaupmanninn í Hólmskaupstað fyrir að
kippa burtu einum staf úr hverri tunnu sem
hann flutti til landsins og minnka þannig
rúmmál þeirra. Hinar stöðugu deilur
Herluufs Daae og íslenskra embættismanna
og klögumál til konungs urðu til þess að
konungsvaldið sá sér ekki annað fært en að
senda hingað tvo rannsóknardómara árið
1618 til þess að greiða úr þessum málum.
Voru báðir biskuparnir m.a. ásakaðir um að
misfara með fé enda voru þeir Guðbrandur
Þorláksson og Oddur Einarsson báðir ann-
álaðir jarðabraskarar. Var Oddur t.d. ásak-
aður um að taka ekki við börnum í skóla
nema með þeim væri lögð jörð eða jarðar-
partur enda segir í Aldarsöng Bjarna Jóns-
sonar, samtímamanns Odds:
Lénsfénu ólust á
ónkra bömin smá,
nú eru þau öll á róli
einu fæst varla skóli,
ef óðul að erfðum bæri
öll þau til kennslu færi.
Oddur biskup hafði til að bera þá veikleika
sem einkenndu íslenska valdsmenn fyrri
alda. Hann notaði hvert tækifæri sem gafst
til þess að útvega skyldmennum sínum arð-
vænleg prestsembætti og góðar bújarðir til
ábúðar. Eitt af hans fyrstu embættisverkum
var að reka upp prestinn í Hvammi í Norð-
urárdal, sem þar hafði þjónað í þrjátíu ár, og
gera hann að presti í Húsafelli. Prestur mun
hafa farið frá Hvammi nauðugur og grát-
andi. Þetta var gert til þess að losa hentugt
prestakall fyrir Einar fóður Odds. Eigin-
hagsmunahyggja biskups gekk fram af sam-
tímamönnum hans og voru þeir þó ýmsu
vanir. Hugsjónamenn sjálfstæðisbaráttunn-
ar fundu að sjálfsögðu hentugt orð til að lýsa
slíkum tilhneigingum. Þetta var nefnt „ætt-
rækni“ og Einar Arnórsson segir í Ríkisrétt-
indum íslands árið 1908 að það sé „stutt á
milli ættrækni og þjóðrækni".
Dönsku rannsóknardómararnir, þeir Fri-
drich Friis og Jörgen Wind, voru báðir við-
urkenndir sæmdarmenn. Á meðan sagan
var tæki í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar
var þessum málaferlum snúið upp í ofsókn-
ar- og hatursherferð dansks embættis-
manns gegn þjóðhollum sæmdarmönnum,
þó að öllum sem til þessara mála þekktu
ætti að hafa verið ljóst að hér var fyrst og
fremst verið að bregðast við ásökunum Is-
lendinga sjálfra. Enginn var reyndar harðar
dæmdur en Herluuf Daae.
Fridrich Friis var skipaður hér hirðstjóri
árið 1619 og mun mörgum hafa staðið
stuggur af þeirri skipan enda Friis talinn
strangur og réttsýnn embættismaður. Hann
dó aðeins nokkrum dögum eftir komu sína
hingað og auðnaðist lítið að útrétta í þessu
landi eins og segir í samtímaheimild og
„grétu sumir ekki stórt hans afgang". Við
tók nýtt tímabil aðgerðarleysis og íslenskir
valdsmenn fengu þá kyrrstöðu sem þeir
töldu hið eðlilega ástand. Holger Rosen-
krantz, sem tók við sem hirðstjóri, fékk góð
eftirmæli landsmanna „vegna hóglætis síns
og afskiptaleysis".
Islandi var alla tíð stjórnað af fámennri og
innbyrðis tengdri eigna- og valdastétt sem
stóð vörð um sérhagsmuni sína. Langt fram
yfir einveldistökuna héldust embætti og auð-
ur innan þröngs hóps, sem skaraði eld að
sinni köku. Efling konungsvaldsins ógnaði
þessum forréttindum. Þannig varð til tog-
streita milli erlendra hugmynda og íslenskra
höfðingja sem líkt og kollegar þeirra í öðrum
kyrrstöðusamfélögum litu á það sem köllun
sína að viðhalda óbreyttu ástandi.
ÁRNI ARNARSON
LE§69!< wwwm us