Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 20

SJALFSKIPUÐ
ÚTLEGÐ
[ lok opinberrar heimsóknar forseta íslands til Póllands
í mars sl. bauð hr. Olafur Ragnar Grímsson til tónleika
í Varsjá til heiðurs forseta Póllands og öðrum tignum
gestum. Tónleikarnir voru helgaðir minningu pólska
_______hljómsveitarstjórans Bohdans Wodiczkos._________
GUÐMUNDUR EMILSSON, sem stjórnaði tónleikunum,
fjallar af því tilefni um Wodiczko, sem á sínum tíma
var aðalhljómsveitarstjóri Sinfóníuhljómsveitar Islands.
UNDIRRITAÐUR var við
stjómvöl Sinfóníuhljóm-
sveitar pólska Útvarpsins,
sem átti aðild að tónleikun-
um að þessu sinni en Wod-
iczko stjómaði henni á ámm
áður, og valdi til flutnings
verk eftir jafnaldrana Zyg-
munt Krauze og Atla Heimi Sveinsson.
Hlými ópus eitt, elsta hljómsveitarverk Atla
Heimis, var vakið af svefni í Varsjá þetta
kvöld en tónskáldið þakkar Bohdan Wod-
iczko tilurð þess árið 1965. Nú í apríllok var
svo frumflutt í Reykjavík fyrsta sinfóma Atla
Heimis. Það verk er einnig tileinkað Bohdan
Wodiczko. Þrjátíu og fjögur ár skilja að
Hlými og Sinfóníuna. Það er mikið vænghaf.
Þótt verkin séu ólík vekur amsúgur beggja
furðu. Það gerir lífshlaup Bohdans Wodicz-
kos líka. Fáir hafa haft jafn víðtæk og varan-
<fcleg áhrif á íslenska tónlistarmenn og hann.
Klfkurnar i Varsjá
Starfsferill Bohdans Wodiczkos í Póllandi
eftir stríð er afar sérstæður. Sem ópemstjóri
Varsjárborgar sagði hann upp öllum starfs-
mönnum virðulegrar stofnunar sinnar og
endurréð að eigin geðþótta. Hann vó príma-
donnur allra deilda, jafnt á sviði sem í gryfju,
á vogarskálum listrænna verðleika og virti
pólitíska þyngd þeirra að vettugi; hann felldi
lífstíðarsamninga klíkufólks úr gildi með
einu pennastriki. Flokksbendin í starfsliði
Opemnnar bmgðust ókvæða við framgöngu
yfirmanns síns og hófu rógsherferð gegn
honum. En Wodiczko sá við margnum í tæka
tíð og kaus sjálfskipaða útlegð fremur en
brottrekstur. Hnarreistur yfirgaf hann spill-
*ánguna í Varsjá og sigldi út í buskann, út á
hið stóra haf.
Fágaður heimsmaður tekur land á ókunnri
strönd sem varla er til nema í kennslubók-
um. Hann hefur störf með lítilli þjóð í stóm
landi. Þar vinnur hann af fítonskrafti í
fimmtán ár. Þótt allt sé þar borulegt er Wod-
iczko ekki beygður þræll heldur kóngur í ríki
sínu. Þar geta vondir menn ekki spillt orku
hans. Reykjavík er herbergi í vesturbænum
fullt af raddskrám og djúpri þögn. Vistin
verður löng og einmanaleg enda ástvinir
sjaldnast nærri.
Samleið með helmsskáldum
Starf Wodiczkos með Fílharmóníusveit-
inni í Kraká og fleiri pólskum hljómsveitum
á öndverðum sjötta áratugnum var líka mjög
®merkilegt. Það hefur Krzysztof Penderecki
sagt undirrituðum. Penderecki naut góðs af
Wodiczko áður en tónsmíðar hans sigmðu
heiminn. Það gerði Lutoslawski líka. Pólland
varð deigla samtímatónlistar um hríð og óp-
emstjórinn fyrrverandi einn hvatamanna
þeiira merku breytinga.
A Islandi er Wodiczko eins og ós á háflæði.
Fyrir tilstilli hans eiga óþekkt íslensk tón-
skáld fyrirvaralitla samleið með heims-
byggðinni. AUan sjöunda áratuginn sækja
þau tónlistarhátíð Varsjárborgar sem eflist
ár frá ári með tilkomu frjálslyndra strauma.
..Ferðir á milli landanna tveggja vora annars
Ú'átíðar, enda Pólland handan múrsins. í Var-
sjá rabba eyjarskeggjar við starfsbræður úr
öllum heimshomum og snúa heim brattir og
glaðir. Skemmtisögur em sagðar af átrúnað-
argoðum og spánnýjar hljómplötur leiknar
fyrir opinmynnta nemendur í tónlistarskól-
Ljósmynd/Kristján Magnússon
HLJÓMSVEITARSTJÓRINN
Bohdan Wodiczko.
um Reykjavíkur. Framandleg músík hljómar
í útvarpsþætti um tónhst á atómöld. 011 þessi
nýja reynsla eykur mönnum sjálfstraust, víð-
sýni og tengsl við umheiminn.
Menningarjálkarnir á Islandi, eftirlits-
menn Ustræns siðgæðis, setja sig í við-
bragðsstöðu. Líkt og alræðisöflin í Póllandi
kunna þeir illa frjálsræði hinna nýju tón-
smíða enda ógna þær viðteknum skoðunum
um það hvað sé góð tónlist og hvað ekki.
Skopmyndir af ungum tónskáldum birtast í
blöðum. Jón Leifs lenti harkalega á þessum
sama vegg fyrr á öldinni og hrökklaðist úr
landi með þýska eiginkonu sína. Þá þóttu
dönskættuð sönglög best á Fróni.
Vægðarlaus vinnuþjarkur
Bohdan Wodiczko tekur heimskautahljóm-
sveitina föstum tökum. Hann stælir hana líkt
og hún eigi mjög brýnt erindi við fólk.
Reykvískir tónlistamnnendur verða forviða
árið 1960 þegar hann ræðst til atlögu við
Don Juan, hið mikla tónaljóð Richards
Strauss. Fimamikill konsert Lutoslawskis
fyrir hljómsveit er Uka leikinn og ballettar
Stravinskys. Wodiczko verður smátt og
smátt burðarásinn í tónlistarhfi íslands.
Enginn hugsar jafn háar og víðar tónhugs-
anir og hann.
Og allir njóta umhyggju Wodiczkos. Hann
drekkur kaffi með hljóðfæraleikumm þegar
hlé er gert á æfingum og spjallar við þá á
brogaðri ensku. Fyrirskipunin „Ladies and
gentlemen, please foUow my bottom“ þykir
afar fyndin við Hagatorg og verður fleyg.
Hann heldur hljómsveitinni samkvæmi að
tónleikum loknum og skenkir mönnum með
virktum. Á stjómpalUnum er Wodiczko hins
vegar vægðarlaus vinnuþjarkur. Allur kump-
ánleiki er víðs fjarri þegar tónUstin tekur
völdin.
í 15 ár naut ísland góðs af kröftum þessa
menningarfrömuðar. Frá 28. febrúar 1960 til
27. nóvember 1975 stjómaði Bhodan Wod-
iczko rúmlega eitt hundrað tónleikum á ís-
landi, sem flestum var útvarpað um land allt.
Fyrsta ár hans hér urðu tónleikamir átta að
tölu, en flestir árið 1967, tuttugu og fimm.
Síðasta árið stjómaði hann aðeins einum tón-
leikum.
v.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 1999
PÓLSKI fáninn og hinn íslenski blakta hlið við hiið í Varsjá daginn sem Pólland varð aðili að
NATO í mars sl. Herlúðrasveit og hermenn standa heiðursvörð við minnismerki óþekkta her-
mannsins (til vinstri) og bíða komu forseta íslands, hr. Ólafs Ragnars Grímssonar, er lagði
blómsveig að eldkerinu sem þar stendur. Minnismerki þetta, sem reist var í lok fyrri heim-
styrjaldar, stóð af sér linnulaust sprengjuregn Þjóðverja í heimsstyrjöldinni síðari, en þá var
Varsjárborg nánast jöfnuð við jörðu, þar á meðal óperuhúsið mikla í hjarta borgarinnar.
Óperuhúsið var endurreist stein fyrir stein í upprunalegri mynd eftir stríð og sést í bakgrunni
myndarinnar. Bohdan Wodiczko var forstjóri þeirrar merku stofnunar uns kommúnistaklíkur
hröktu hann úr starfi.
Á fimmtán ámm stjómaði Wodiczko verk-
um jafn margra íslenski-a tónskálda, en varla
vom fleiri virkir félagar í Tónskáldafélagi ís-
lands þá. Þar af fmmflutti Wodiczko níu tón-
verk, fjögur eftir Þorkel Sigurbjömsson, tvö
eftir Jón Nordal, og þrjú að auki eftir þá
Atla Heimi Sveinsson, Leif Þórarinsson og
Karl 0. Runólfsson. Allt era þetta viðamiklar
og metnaðarfullar tónsmíðar, ekki síst
Tengsl Atla Heimis, Fiðlukonsert Leifs,
Esja Karls og Haflög Þorkels. Hann vænti
einskis á móti. Sem stjórnandi vissi hann að
það er aldrei hægt að gera nóg fyrir tón-
skáld.
Athyglisvert telst, að Jón Leifs ber lítið á
góma í starfi Wodiczkos hér á landi. Páll ís-
ólfsson er heldur ekki áberandi. Kannski
þótti hljómsveitarstjóranum þeir Jón og Páll
þegar of plássfrekir á skerinu. Kannski sá
hann eins konar „yfirvald“ í þeim báðum og
hallaði sér því að ungu mönnunum, styrkti
andóf þeirra. Það hefði verið honum líkt. En
sjálfsagt má finna aðrar og betri skýringar á
þessu atriði. Framhjá því verður hins vegar
ekki horft.
Andlegur faðir
Atli Heimir hefur sagt undirrituðum þetta
um Bohdan Wodiczko: „Eg kynntist Wod-
iczko þegar ég kom til Islands að loknu nám í
Þýskalandi. Hann stjórnaði þá Sinfóníu-
hljómsveit Islands, sem var að breytast úr
áhugamannahópi í atvinnumannahljómsveit.
Með komu hans varð gjörbreyting til hins
betra á leik og öllu starfi hljómsveitarinnar.
Menn fylltust listrænum metnaði, því stór-
hugur Wodiczko smitaði út frá sér. Hann var
magnþranginn persónuleiki og glæsilegur,
innblásinn hljómsveitarstjóri. Best lét hon-
um að stjórna tónlist frá íyrri hluta þessarar
aldar og pólskri nútímatónhst. Hljómsveitar-
menn og áheyrendur elskuðu hann.
Hann var eldfljótur að átta sig á íslenskum
aðstæðum og stefndi að háleitum listrænum
markmiðum. Hann gerðist vinur og félagi ís-
lenskra tónskálda. Hann skildi að hin unga
íslenska sinfóníuhljómsveit yrði að eignast
og flytja ný íslensk verk.
Hann var hámenntaður eldhugi og mér
andlegur faðir um langt skeið. Hann átti
mikinn þátt í uppbyggingu tónlistarlífs í Pól-
landi eftir stríð. Hann var ópemstjóri í Var-
sjá, kennari við tónlistarakademíuna og
stjómaði helstu hljómsveitum Póllands um
árabil.
Tími hans með Sinfóníuhljómsveit Islands
var glæsilegasta skeiðið í stuttri sögu henn-
ar.“
Bohdan Wodiczko hefur verið tekinn í
sátt. Rætt hefur verið um að reisa honum
minnisvarða við tónlistarháskólann í Varsjá.
Mótmæli hans á hjara veraldar hafa verið
meðtekin. Hann er einn af mætustu sonum
Póllands og í hópi þeirra mennta- og lista-
manna sem nýir valdhafar vilja nú minnast
sérstaklega.
Sjálfur á ég mjög dýrmætar minningar
um Bohdan Wodiczko og er smátt og smátt
að gera mér grein fyrir áhrifum hans á líf
mitt. Hann gnæfði á pallinum í Háskólabíói
frá því ég fór að sækja tónleika 14 ára gamall
og þar til ég fór utan til framhaldsnáms, í
átta móttækileg ár. Hann varð fyriiTnynd
unglings sem átti sér þann draum að stjóma
hljómsveit. Síðar varði ég doktorsritgerð um
pólska nútímatónlist, bókmenntir og sögu.
Varla er það tilviljun.
I minningunni sit ég framarlega á æfing-
um og tónleikum og horfi því beinlínis upp til
þessa svipsterka manns. Hann er hár, tein-
réttur og grannur, beinaber og skarpleitur,
með slétt, dökkt hár sem er greitt strítt um
útstæð eyra og aftur á hnakka. Kjólfótin em
pressuð út í hörgul. Lakkskómir gljáfægðir.
Glitrandi hnappar í hvítum mansettum fylgja
taktslagi sprotans og dáleiða mann. Hann er
handleggjalangur og stórhentur. Reykgulir
fingur stinga í stúf við riddaralegan glæsi-
leik.
Að tónleikum loknum hneigir hann sig
virðulega, og ef konur eiga hlut að máli læst
hann kyssa hendur þeirra af stakri siðfágun.
Fríðleikinn felst í mildi augnanna og vænt-
umþykjunni sem einkennir framgöngu hans.
Spegill sálar
Þrátt fyrir annarlega stjómtækni kom
Wodiczko hugsun sinni ætíð til skila. Það á
reyndar við um alla mikilhæfa stjórnendur,
óháð slagtækni sem slíkri.
Eg leyfi mér að nefna Bernstein í því sam-
bandi, annað stórmenni og fyrirmynd ungra
manna. Eg sá hann oft stjóma og átti með
honum margar góðar stundir í tónleikasöl-
um, í skóla og líka prívat. Sumir áttu erfitt
með að skilja hvemig hljómsveitum tókst að
fylgja óhömdu slagi hans, jafnvel stökkum á
pallinum, þegar mikið lá við. Sjálfur leiddi
Bernstein aldrei hugann að því. Hann sagði:
„Það era augun sem stjórna, spegill sálar-
innar, eiginlega sálin sjálf.“ Dimm augu
Bohdans Wodiczkos vom haukfrán, líkt og
augu Bemsteins. Þau tindraðu af einbeit-
ingu en bjuggu líka yfir duldum harmi.
Með stuðningi sínum veitti Wodiczko ung-
um tónskáldum styrk í baráttunni gegn tóm-
læti samfélagsins og jafnvel andúð þess á
nýrri tónlist og framvarðasveit hennar. Þann
styrk höfðu þau ekki fyrir og hafa trauðla
notið síðar. Islensk tónskáld eiga Bohdan
Wodiczko þökk að gjalda og þá ekki síður
þeir aðrir er unna tónbókmenntum Islend-
inga.
Til sanns vegar má færa að menningar-
samskipti íslands og Póllands á þessari öld
hafi verið merkust á sviði tónlistar. Bohdan
Wodiczko fer þar fremstur.
Ef rétt er munað veitti dr. Gylfi Þ. Gísla-
son hljómsveitarstjóranum Bohdan Wod-
iczko fálkaorðuna fyrir hönd forseta íslands
á lokatónleikum í Háskólabíói 1975. Wod-
iczko þótti ákaflega vænt um þá viðurkenn-
ingu.
Það var stór bót í miklu heiðursleysi. Spá-
maðurinn sneri að því búnu til föðurlandsins.
Halina, ekkja Wodiczkos, er á lífi og við
góða heilsu. Rætur hennar á íslandi em
djúpar, þótt hún dveldi ekki löngum stund-
um með manni sínum í Reykjavík. í lok tón-
leikanna í Varsjá í mars sl. afiienti forseti ís-
lands henni minjagrip frá Sinfóníuhljómsveit
Islands. Halina Wodiczko biður fyrir kveðju
til allra sem að gjöfinni stóðu og annarra
góðra vina á íslandi.
Höfundur er hljómsveitarstjóri.