Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 14

ÚTSÝNI út Eiríksfjörð.
UPPREISNIN Á GRÆN-
LANDI ÁRIÐ 1271
EFTIR GUÐMUND HANSEN FRIÐRIKSSON
Eina heimildin um uppreisnina er Grænlandsannáll
danska sagnaritarans Lyschanders sem bundinn er í rím
og fylgir hér með í íslenskri pýðingu,
HÖFNIN í görðum.
SÍÐLA sumars árið 1271 gerðu
Grænlendingar uppreisn gegn
konungi sínum, Magnúsi Há-
konarsyni, þeim er síðar var
kallaður lagabætir. Eina sam-
stæða heimildin sem til er um þá
atburði er Grænlandsannáll hins
konunglega danska sagnaritara
og skálds Lyschanders.1 Annállinn er bund-
inn í rím og hrynjandi og ritaður á því máli
sem talað var í Danmörku um 1600. Erindin
tíu sem þetta mál varða eru hér í íslenskri
þýðingu. Talið er að Lyschander hafi tekið
heimildir sínar hér um úr sögu Magnúsar
lagabætis eftir Sturlu Þórðarson. Sú saga hef-
ur ekki varðveist til okkar daga nema lítið
brot, sex fyrstu kaflarnir, hvemig sem á því
kann að standa?
Frásögn annálsins hefst á því að Ólafur,
sem kallaður er Grænlendingabiskup2 í fom-
um íslenskum ritum er á ferð snemmsumars á
leið sinni frá Noregi til Grænlands. Hann þarf
að hafa viðkomu á íslandi, í erindum kirkj-
unnar, segir í einni vísunni (1. vísa hér að neð-
an) en fer einnig með erindum Magnúsar kon-
ungs lagabætis eins og síðar kemur fram.
Fyrir Aiþingi íslendinga þetta sumar koma
m.a. tvö stórmál sem eiga eftir að hafa ófyrir-
sjáanlegar afleiðingar og valda straumhvörf-
um í sögu þjóðarinnar. Annað veit að lands-
málum en hitt kemur frá kirkjunni. Þessi tvö
mál eiga síðan eftir að tengjast hvort öðru á
ýmsa vegu og verður það ekki rakið hér.
Það mál sem kemur frá kirkjunnar mönn-
um eru staðamálin svokölluðu en þau voru
hluti af harðri kirkjuvaldsstefnu á breiðum
grunni sem biskupamir þrír,3 sem þá voru
staddir á þinginu, börðust fyrir með Ama
Þorláksson, nýlega vígðan Skálholtsbiskup, í
fararbroddi. Þar var m.a. gerð krafa um yfir-
ráð og eignarhald á flestum, ef ekki öllum,
kirkjustöðum á íslandi, sennilega á Græn-
landi einnig. Á þessu þingi komust staðamálin
lítt áleiðis og var þeim vísað utan til úrskurð-
ar konungs og erlribiskups.4
Hitt málið sem fyrir Aiþingi liggur er norsk
lögbók sem hafði m.a. að geyma ný stjóm-
skipunarlög fyrir ísland, þ.e. nýja stjórnar-
skrá eins og nú er sagt. Þetta vor hafði Magn-
ús konungur sent Þorvarð Þórarinsson og St-
urlu Þórðarson ásamt hirðmanni sínum einum
út til íslands með „lögbók norræna" sem
seinna fékk nafnið Jámsíða. Sagt hefur verið
að mönnum hafi litist illa á bók þessa fyrst í
stað en samt var hluti hennar samþykktur á
þinginu; var það þingfararbálkur, tveir kapít-
ular af erfðabálld og auk þessa sakeyrir og
x þegngildi til konungs. Þingfararbálkurinn og
þegngildið var aðeins lítill hluti bókarinnar en
jafnframt það sem mestu máli skipti fyrir hið
erlenda vald að ná fram.
Það fellur ekki að markmiðum þessarar rit-
smíðar að fjalla um orsakir þess og afleiðing-
ar að íslendingar köstuðu frá sér stjómskip-
un Grágásarlaganna með svo skjótum hætti.
Rétt þykir þó að nefna nokkrar þeirra breyt-
inga sem óhjákvæmilega uðm á stjómarfar-
inu eftir að hin nýju lög tóku gildi: Allsherjar-
þingið var lagt niður og í stað þess kom lög-
þing5 að norskri fyrirmynd, embætti allsherj-
argoða og lögsögumanns urðu óþörf, lögrétta
varð að dómstóli sem kom í stað dómanna
fimm, fjórðungsdóma og fimmtardóms, sem
áður voru og goðorðin fomu hurfu en í þeirra
stað komu afmörkuð þing. í stað goða og
þingmanna þeirra komu nú þingheyjendur
sem kölluðust nefndarmenn og lögréttumenn
og voru þeir skipaðir af umboðsmönnum kon-
ungs. Áfleiðingar þessara breytinga urðu
meðal annars þær að Lögberg týndist um
langan aldur. Með lögþinginu starfaði lög-
maður sem m.a. stýrði dómstörfum í hinni
breyttu lögréttu. Sturla Þórðarson varð fyrsti
lögmaðurinn.
Að fenginni þessari niðurstöðu var Ólafi
Grænlendingabiskupi ekkert að vanbúnaði að
yfirgefa Island og halda heimleiðis.
Jámsiða á Grænlandi?
í dönsku vísunum, sem hér fara á eftir og
em aðalheimild okkar, greinir ekki frá hvað
það var í raun og vem sem tendraði reiði
Grænlendinga til uppreisnar. Ljóst má þó
vera að þeim hefur ekki þótt biskupinn koma
heim færandi hendi frá Islandi. Hér verður
því að ætla að það hafl verið lögbókin Járn-
síða eða það brot af henni sem samþykkt var
á Alþingi sem málið snérist um. Ef Grænland
stóð undir íslenskum lögum þurfti biskup ekki
annað en að birta þessi nýju lög á leiðarþingi
þá um haustið til að þau tækju gildi.
Ef til vill hafa Grænlendingar litið svo á að
með þessum norsku lögum hafi konungur rof-
ið samning sinn við þegnana, sbr. 2,gr. og 8.
gr. Gamla sáttmála6 ef hann hefur verið í
gildi. Það samningsrof gátu þeir síðan notað
sem átyllu til að neita skattgjöldum en í því
fólst uppreisnin gegn konungi. Siglingabönn
og harðsvírað verslunarstefna, sem fylgdi yf-
irráðum konungs, hefur vafalítið átt drjúgan
þátt í að skapa þá óánægju sem til uppreisnar
leiddi.7
Ekki er sagt beinlínis að Grænlendingar
hafi sagt konungi sínum upp trú og hollustu,
þ.e. sett hann af, eins og þeir hefðu átt að
gera miðað við aðstæður. Bendir það til þess
að Garðaþing hafi ekki verið þess umkomið að
taka slíka ákvörðun, hafi ekki verið löggjafar-
þing.
Úr Grænlandsannál
Lyschanders:
1.
Á leið sinni Ólaf til íslands bar,
hann erindi kirkjunnar flytur þar,
[en litlu til leiðarkemur.]8
Er þingi var slitið hann bjó sig á brott
og biskupar kvöddust, við samþykki gott,
sem stólunum þjónuðu þremur.
2.
Þá loks er hann kom til landsins heim
reis lýðurinn öndvert gegn boðskap þeim
sem út kom frá yfirvöldum.
Og litlu björguðu biskups orð,
þau bálið juku um græna storð,
og neitað var Noregs gjöldum.
3.
Er knerrimir tómir komu úr fór
varð konungi Magnúsi fátt um svör,
á Grænland má hann ekki herja.9
Hann Eirík10 mág sinn því um það bað
að axla byrðar á þessum stað
ef málstaðinn vill hann verja.
4.
Það Eiríki konungi eigi fannst gott
er auðsýnt var Danmörk og Noregi spott:
þær yrðu raddir að þagna.
Maður hans frænku sá Magnús var,
að múlbinda Grænland því Eiríki bar,
það best mundi bömunum gagna.
5.
I leiðangur bauð hann út liði á sjá
og lét það fá sleða með málmhólki á
og vopn þau sem vant er að neyta.
Á brott var haldið erþyr þeim gaf
og beitt við Noreg á íslandshaf,
til vesturs var landsins að leita.11
6.
Þar settu þeir óðfluga lið á land
og lítið var skeytt um orðabland
áður sveitin að landsmönnum sótti.
Er fólkið sá blika hin beittu sverð,
bumbuslátt heyrði, sá menn á ferð,
greip það angist og ótti.
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 1999