Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 12

MÁLDAGI frá 1332 sýnir að sérhver bóndi, sem átti þingfararkaupi að gegna og bjó á svæð-
inu á milli Þjórsár og Jökulsár á Sólheimasandi, skyldi gjalda árlega hálfa vætt matar og
fjórðung matar í osti til Odda auk sauða af mörgum bæjum. Myndin er frá Odda á árum séra
Matthíasar Jochumssonar og stendur hann fyrir kirkjudyrum.
EFTIR LÝÐ BJÖRNSSON
Til álita kemur að kirkjurn-
ar á Helgafelli, Þingeyrum
og Munkaþverá hafi verið
efldar sem héraðskirkjur
áður en klaustur voru
stofnuð á þessum jörðum.
Héraðskirk|an í Kjalarnes-
DÍngi hefur væntanlega
verið í Reykjavík.
ASÍÐMIÐÖLDUM tíðkuðust
svoneftidar héraðskirkjur
allvíða á Norðurlöndum.
Þeim var meðal annars ætl-
að að varðveita skjöl hér-
aðsins og skyldu vera í þeim
héraðsfjórðungi, þar sem
þingstaðurinn var (Kultur-
hist. leks; IV. sp. 375-376). Yfírleitt hefur verið
haft fyrir satt að skipan þessi hafí ekki náð til
íslands. Ekki er þetta þó öruggt svo sem hér
verður reynt að sýna fram á. Hlutverk kirkna
af þessu tagi á íslandi kann að hafa verið ann-
að en ytra.
Holt í Önundarfírði á sér nokkra sérstöðu
meðal kirkjustaða. Af máldaga kirkjunnar í
Holti frá því 1377 er ljóst að kirkjan átti eyris-
toll af hverjum skattmanni á milli Auðna í
Kjálkafírði og Kleifa í Seyðisfirði (D.I., III. bls.
324-325). Þetta svæði hefst og endar á hreppa-
mörkum og nefnast syðri mörkin Skiptiá. Tíu
fomir hreppar liggja á milli þessara takmarka.
Greinarhöfundur hefur á öðmm stað látið að
því liggja að tollur þessi kunni að vera upp-
runninn fyrir kristnitöku (Holt, Ársrit Sögufé-
lags ísfirðinga 1970), enda hafði hann þá kynnt
sér þjóðsögur frá Holti og grennd, sem sumar
era ærið fomeskjulegar, einkum frá Holtsseli
(Vestfírskar sagnir, I. bls. 320-339). Nánari
íhugun hefur þó sannfært mig um að önnur
skýring er allt eins líkleg og verður nú vikið að
því atriði.
Trúarlíf á íslandi virðist hafa verið mjög
blómlegt á 12. öld eftir fjölda guðshúsa (al-
kirkna, hálfkirkna og bænhúsa) að dæma. Tek-
ið skal fram, að messa skyldi sungin hvem
helgan dag við alkirkju og annan hvom helgan
dag við hálfkirkju. Menn hafa jafnvel gert því
skóna að guðshús hafí verið á hverjum bæ á 12.
öld (Sveinn Víkingur: Var kirkja á hverjum
bæ?, Getið í eyður sögunnar, bls. 122-138). At-
huganir mínar á fjölda guðshúsa á Vestfjörðum
gera hvorki að styðja þessa tilgátu né hrekja.
Þær sýna raunar að guðshús vora þama ótrú-
lega víða, jafnvel á bæ eftir bæ og einnig á
næsta bæ við alkirkju. Við rannsókn þessa var
stuðst við ritaðar heimildir, ömefni, sagnir og
fornleifar (Ásrit Sögufélags ísfírðinga 1967,
1970-1972). Þetta bendir að minnsta kosti til
þess að menn á 12. öld hafi talið nauðsynlegt að
guðshús væra ætíð skammt frá vettvangi.
Ég hef sett fram þá tilgátu að 12 hreppar
hafí að fomu verið í hverri vorþinghá að
Rangárþingi undanskildu (sjá síðar). Ekki lágu
nema 10 fornir hreppar til tollaumdæmis
Holtskirkju, en næstu tveir hreppar að austan-
verðu, Vatnsfjarðarsveit og Ögurhreppur, vora
næsta nágrenni hinnar öflugu goðaættar í
Vatnsfirði. Telja verður mjög líklegt að goð-
amir þar hafí kosið að tryggja sér einhveijar
tekjur af skipan þessari. Einnig að þeir hafi
verið ófúsir að efla kirkjustað í Dýrafirði. Þar
vora Seldælir öflugir, en sú ætt keppti við
Vatnsfírðinga um forræði á Vestfjörðum vest-
anverðum. Af máldaga Vatnsfjarðarkirkju frá
1397 er ljóst að sérhver búfastur maður á milli
Kleifa í Seyðisfirði og ísafjarðarbotns (Meg-
inár) skyldi ala lamb, ábyrgjast eða gefa ella til
Vatnsfjarðarkirkju (D.I., IV. bls. 134). Saman-
lögð tollaumdæmi Holtskirkju og Vatnsfjarð-
arkirkju hafa því náð yfir 12 foma hreppa og
kunna að hafa samsvarað Hvolseyrarþingi hinu
foma.
Eitt dæmi er ekki nægilegt til að byggja á
kenningu (tekið skal fram að kenning er vis-
indalega uppbyggð staðhæfing, en ósönnuð).
Því verður að leita víðar fanga. Fyrst verður
vikið að Rangárþingi. Máldagi frá 1332 sýnir
að sérhver bóndi, sem átti þingfararkaupi að
gegna og bjó á svæðinu á milli Þjórsár og Jök-
ulsár á Sólheimasandi, skyldi gjalda árlega
hálfa vætt matar og fjórðung matar í osti til
Odda auk sauða af mörgum bæjum (D.I., II.
bls. 691). Hér er um að ræða toll á alla vorþing-
hána. Játað skal að veldi Oddaverja og Vatns-
fírðinga nægir til að skýra tollinn á íbúa
Rangárþings og íbúa svæðisins á milli Kleifa í
Seyðisfirði og Isafjarðarbotns, en slíkt skýrir
ekki tollinn á svæðið milli Kjálkafjarðar og
Kleifa í Seyðisfirði vestra.
Áttu þessar tollaálögur kirkjulegan grand-
völl? Reyndi kirkjan að efla eina kirkju í hverri
vorþinghá og þá hvers vegna? Víst er að öflug-
ar kirkjulegar stofnanir höfðu risið í grennd
við þingstaðina í Húnaþingi, Hegranesþingi,
Vaðlaþingi, Amesþingi og Þórsnesþingi þegar
fram kemur á 13. öld, biskupsstólar eða klaust-
ur. Ótalin era þá Þorskafjarðarþing, Þingeyj-
arþing, Múlaþing, Skaftafellsþing, Kjalames-
þing og Þverárþing, bent hefur verið á líkur
fyrir slíkum miðstöðvum í Hvolseyrarþingi á
Vestfjörðum og í Rangárþingi.
Telja verður víst að goðamir á Reykhólum
og í Skaftafelli hafi séð þingheyjendum fyrir
guðshúsum. í Þingeyjarþingi er Grenjaðarstað-
ur og átti ítök víða um vorþinghána. Sama máli
gegnir um Vallanes og Valþjófsstað eystra. Þá
má líta á hina rausnariegu gjöf Steina prests
Þorvarðarsonar til Stafholtskirkju sem tilraun
til að efla hana sem héraðskirkju, en sú gjöf
virðist hafa verið gefin snemma á 12. öld, getur
fyrst um 1140 (D.I., I. bls. 178-180). Sú spum-
ing vaknar hvort gjöfin hafi tengst flutningi
þingstaðarins frá Grísatungu við Gljúfurá að
Stafholtsey og ætti hann þá að hafa verið gerð-
ur um 1100 eða skömmu síðar.
Kjalamesþing þarfnast sérstakrar umfjöll-
unar. Eðlilegast hefur verið að kirkja í Reykja-
vik hefði verið í forystuhlutverki, ekki síst ef
afkomendur Ingólfs Amarsonar hafa setið
staðinn, allsherjargoðaættin. Yngri heimildir
en frá 12. öld benda á hinn bóginn til þess að
Reykjavíkurkirkja hafi verið fátæk. Þær era
raunar frá því löngu eftir að Viðeyjarklaustur
var stofnað. Elsti varðveitti máldaginn er frá
árinu 1379, en klaustrið var stofnað 1226. í
máldaganum er kveðið á um að ábúanda jarð-
arinnar sé í sjálfsvald sett hvort hann haldi
heimilisprest eða ekki (D.I., III. bls. 339-340).
Þetta hefur verið talið benda til þess að afkom-
endur Ingólfs hafi snemma flutt frá Reykjavík
og að vegur Reykjavíkur sem höfuðbóls hafi þá
tekið að dvína (Ólafur Lárusson: byggð og
saga, bls. 91-96). Hér er þó ekki allt sem sýnist.
Af Sturlungu má sjá að einn afkomenda Ing-
ólfs, Magnús Ámundason, bróðir Guðmundar
gríss, bjó suður á Nesjum og einnig Magnús
sonur Guðmundar (Sturlunga, I. bls. 133, 268,
útg. 1946). Ekki er getið ábýlisjarðar, en haft
hefur verið fyrir satt að þeir hafi ekki búið í
Reykjavík og er fátækt kirkjunnar einkum
notuð sem rök. Hér var um höfðingja að ræða.
Óvíst er um efnáhag Reykj avíkurkirkj u fyrir
stofnun Viðeyjarklausturs, engin heimild um
það atriði hefur varðveist. Ályktun út frá þögn
heimilda verður því ekki beitt (argumento e si-
lentio). Því kemur til álita að Magnús Guð-
mundsson hafi látið hluta af eignum Reykja-
víkurkirkju renna til klaustursins við stofnun
þess, til dæmis veralegan hluta af laxveiðinni í
Elliðaám, og einnig að hann hafi samið við
klaustrið um prestsþjónustu við Reykjavíkur-
kirkju gegn gjaldi og hafi þetta verið gert til að
efla klaustrið fjárhagslega. Væntanlega hefur
Magnús Gissurarson Skálholtsbiskup sam-
þykkt þetta, en hann ’var bróðir stofnanda
klaustursins. Af Prestatali og prófasta (bls.
110, útg. 1950) má ráða að Reykjavíkurkirkju
var þjónað frá Viðey, jafnvel allt fram undir
aldamótin 1500. Þeir frændur, Ámundi og
Magnús, undirrita báðir máldaga um osttoll til
Viðeyjarklausturs af svæðinu á milli Reykja-
ness og Botnsár, sem var gerður um 1226
(D.I., I. bls. 492-496). Annar hvor þeirra eða
báðir kunna að hafa búið í Reykjavík. Magnús
er sagður hafa verið mjög guðhræddur maður
og hefur því sjálfsagt viljað efla hið nýja
klaustur og verið fús til að láta eitthvað renna
til þess. Klausturskirkjan í Viðey gæti því hafa
tekið við hlutverki höfuðkirkju héraðsins við
stofnun klaustursins. Þetta hlutverk kynni að
hafa helgast af hefð einvörðungu og því ekki
komið fram í skjölum.
Freistandi væri að tengja osttollinn hlut-
verki klausturskirkjunnar sem höfuðkirkju
(héraðskirkju) og álíta hann erfðan frá annarri
kirkju, en ekkert í máldaganum bendir í þá átt.
Klaustur risu á 12. öld í grennd við þrjá vor-
þingstaði, klaustrin á Helgafelli, Þingeyrum og
Munkaþverá. Margt er á huldu um það hvers
vegna þessar jarðir urðu fyrir valinu sem að-
setur klausturs. Þar kynnu því að hafa verið
héraðskirkjur áðiír og staðimir því vel í stakk
búnir til að takast þetta hlutverk á hendur.
Vorþing vora oft fjölmennar samkomur. Af
þeirri ástæðu verður að telja eðlilegt að bisk-
upar, goðar og aðrir áhrifamenn hafi talið sjálf-
sagt að einhver kirkja og ekki of langt frá þing-
stað gæti tekið á móti þingheyjendum, til
dæmis við þingsetningu eða þegar sérstakar
aðstæður kröfðust. Þessar kirkjur urðu að vera
rúmbetri en sóknarkirkjur almennt, jafnvel
mun rúmbetri. Kirkjubyggingar kostuðu fé.
Hér er þess getið til að goðarnir á Reykhólum
og í Skaftafelli hafi tekið kostnaðinn, sem af
þessu hlaust, á sig, Steini Þorvarðarson hafi í
sama skyni tryggt Stafholtskirkju tekjur, en
biskup og goðar hafi í sama skyni heimilað að
leggja toll á íbúa Hvolseyrarþings og Rangár-
þings. Einnig kemur til álita að kirkjurnar á
Helgafelli, Þingeyram og Munkaþverá hafi
verið efldar sem héraðskirkjur áður en klaust-
ur vora stofnuð á þessum jörðum. Héraðs-
kirkjan í Kjalarnesþingi hefur væntanlega ver-
ið í Reykjavík, en Reykjavíkurbóndi tók þá
ákvörðun þegar Viðeyjarklaustur var sett á
stofn að efla það og á kostnað Reykjavíkur-
kirkju, sem missti við þetta tekjur og stöðu.
Væntanlega á upphaf þessara stofnana rætur
að rekja til biskupsára Gissurar ísleifssonar.
Hlutverki héraðskirkna kynni að hafa verið
lokið upp úr 1200 og tollar Holts- og Odda-
kirkju verið einu sýnilegu minjamar um þær.
Ymsir kynnu að telja þá staði, sem hér hafa
verið nefndir, liggja of langt frá vorþingstað til
að koma til álita sem kirkjustaðir tengdir þing-
haldi. Miðað er við sex stunda reið hvora leið,
fram og til baka. Á 19. öld og svo lengi aftur í
aldir sem rakið verður varð heimilisfólk á sum-
um bæjum að leggja á sig jafnlaga ferð til að
sækja sóknarkirkju sína. Guðjón Jónsson á
Litlu-Brekku, bróðir Ara Amalds, ættföður
Amaldsættar, getur þess að ferðin frá æsku-
heimilinu á Hjöllum í Þorskafirði til sóknar-
kirkjunnar í Gufudal hafi tekið sex tíma hvor
leið. Ég tel þetta raunar fullríflega áætlað og
fór þó þessa leið oft á hestum á yngri árum,
fjórir tímar væru nær lagi að mínu áliti. Hafa
ber þó í huga að vegir hafa sjálfsagt verið mun
greiðfærari 1945-1950 en þeir voru um 1890.
Bflvegur var fyrst lagður um þessar slóðir um
1950. Víst er á hinn bóginn að ferð frá bæjum í
vestasta hluta sóknarinnar, Bæ, Kirkjubóli og
Kvígindisfirði, til Gufudalskirkju hefur tekið
lengri tíma en ferð frá Hjöllum. Guðjón getur
einnig um ferðir til Reykhólakirkju og hefur
ferðin frá Hjöllum til Reykhóla vafalaust ekki
tekið skemmri tíma en ferð frá þingstaðnum
við Músará til Reykhóla og það jafnvel þótt
farinn væri ysti vaðallinn yfir Þorskafjörð, sem
raunar varð helst farinn um stórstraumsfjöra.
Greinar Guðjóns Jónssonar um þetta efni birt-
ust í bók hans Á bernskustöðvum (sjá bls. 64,
134). Heimildir úr Borgarfirði frá 19. öld sýna
að þar vfluðu menn ekki fyrir sér að sækja tíðir
að öðrum kirkjum en sóknarkirkjunni og fóru
þá jafnvel um langan veg. Þetta voru skemmti-
ferðir öðrum þræði og kann það að vera fornt,
sjálfsagt hafa menn á þjóðveldisöld haft gaman
af því að reyna gæðingana eins og afkomendur
þeirra. Öðram hefur gefist tækifæri til að bera
saman bækumar um viðfangsefni vorþingsins
og utan vettvangs. Vistun héraðskirkju í nokk-
urri fjarlægð frá vorþingstað hefur því haft
vissa kosti.
Hreppa er getið í grein þessari. Þeim hefur
fækkað veralega upp á síðkastið og era sveit-
arfélög orðin færri en þau hafa nokkum tím-
ann verið. Orðið hreppur virðist einnig vera á
undanhaldi og er það miður, hrepjiarnir fornu
kynnu að vera merkilegt framlag Islendinga til
heimsmenningar. Mælikvarði nútímans verður
ekki lagður á verkefni hinna fornu hreppa og
lausn þeirra, en þau vora stundur leyst af lítilli
mannúð. Slíkt væri ósanngjarnt. Unnt er að
finna mörg harðneskjuleg dæmi um fram-
kvæmd framfærslu hér á fyrri öldum, en ekki
var hún mannúðlegri með öðram þjóðum og
alls ekki víðtækari.
Hvað voru hreppar margir að fomu? Víst er
að þeir vora 163 áður en skipting Vallanes-
hrepps á Héraði var heimiluð 1699 og fram-
kvæmd einhverjum áram síðar. Þetta var einn
síðasti löggemingur Alþingis hins forna. Sterk
rök (sameiginlegur þingstaður um 1700 o.fl.)
benda til þess að þeir hafi verið að minnsta
kosti einum tug færri fyrrum. Greinarhöfundur
hefur getið þess til að þeir hafi í öndverðu verið
annaðhvort 144 eða 152 og hafi þá annaðhvort
skipst í 13 vorþinghár með 12 hreppum hver
eða 12 vorþinghár með tólf hreppum, hver og
ein með 8 hreppum. í fyrra tilvikinu var gert
ráð fyrir því að Gulaþing hafi verið fyrirmynd
af þessari umdæmaskiptingu (þar vora þrjú
fjórðungaskipt fylki) eða Gulaþing og Frosta-
þing, en það skiptist í áttunga. Rangárþing
hefði samkvæmt þessu skipst í átta hreppa, en
helsti landnámsmaðurinn þar var ættaður úr
Þrændalögum (Ketill hængur). Játað skal að
nokkuð þarf að hagræða þekktri hreppaskipan
ef gert er ráð fyrir 152 hreppum, en mun minna
ef miðað er við töluna 144 og er hún því ef til
vill sennilegri. Á sama stað var gert ráð fyrir að
fom ömefni á hreppaþingstöðum á borð við
Lögrétta og Dómarahvammur o.fl. ættu rætur
að rekja til hreppaþinga, enda segir svo í riti
mínu Saga sveitarstjómar á íslandi um Reyk-
holt í Borgarfirði, foms hreppsþingstaðar: „Or-
nefnið Lögrétta var þekkt í Reykholti á ofan-
verðri 19. öld. Bendir það á hið foma hlutverk
staðarins.“ Hreppaþing var eina þinghaldið
sem fram fór í Reykholti svo vitað sé (Saga
sveitarstjómar á íslandi, I. bls. 95-117. Beina
tilvitnunin er á bls. 101).
Hreppar era þekktir á Norðurlöndum og
jafnvel á Bretlandseyjum. Heimildir um
hreppa á Norðurlöndum era ungar, að minnsta
kosti flestar, en tilvist hreppa þar á miðöldum
er þó ekki útilokuð. Uppruni orðsins hreppur
er óljós. Síðastliðið sumar setti Þórhallur Vil-
mundarson, próf. emeritus, fram nýja tilgátu
um upprana þess og er hún að áliti höfundar
þessarar greinar sú langsennilegasta, sem enn
hefur komið fram. Hreppurinn var það um-
dæmi sem féll göngumanni í hlut (sem hann
hreppti). Vakin skal athygli á því að fram-
færsla var eina lögboðna verkefni sveitarfélaga
í fyrstu (tryggingaákvæðið kynni að hafa verið
lögfest síðar). í Grágás virðist gert ráð fyrir að
ómagar gengju um hreppinn samkvæmt sér-
stökum reglum.
Höfundur er sagnfræðingur.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAf 1999