Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1999, Blaðsíða 7

STEINN Steinarr.
hvetja og efla aðra listamenn en taka af skar-
ið sjálfur. „Mannvinur og upphaldsmaður
góðra málefna hvar sem hann fór,“ orðar
Halldór Laxness það.
Viðhorf Magnúsar þóttu stundum „barns-
leg“ og sama gildir um mat á eigin verkum, til
dæmis þegar hann segir að það sé ekki ofauk-
ið sjálfsálit að Guðmundur Einarsson og hann
hafí einna sterkast form af íslenskum málur-
um, einmitt vegna þess að þeir séu mynd-
höggvarar.
Þetta var svar Magnúsar til Jóns Þorleifs-
sonar, málara og gagmýnanda, vegna skrifa
hans um sýningu Magnúsar á fjórða áratugn-
um. Jón hélt því fram að Magnús hefði hvorki
vald yfir formi né litum.
Þannig gat hlédrægni og yfirlæti komið
fram á víxl hjá Magnúsi.
Ljúflynd verk
Málverk og höggmyndir, einkum högg-
myndir Magnúsar A. Árnasonar, eru þess eðl-
is að þau munu hrifa og höfða til fólks þótt
ekki geti hann talist brautryðjandi. Portrett
hans eru skemmtileg og landslagsmyndirnar
búa yfir dul og leyna oft á sér.
„Yfir að líta einkennast verk Magnúsar A.
Árnasonar af sömu hæversku og ljúflyndi sem
allt annað viðmót hans,“ skrifar Bjöm Th.
Bjömsson. Aðalsteinn Ingólfsson segir enn-
fremur: „Vissulega er listferill Magnúsar
margskiptari en flestra, ef ekki allra íslenskra
listamanna. En hann er honum fullkomlega
eiginlegur. Og langt í frá yfirborðslegur.
Raunar mætti halda því fram að í listsköpun
sé hámark heiðarleikans að gangast við þeim
þverstæðum sem bærast í okkur öllum, veita
þeim öllum útrás.“
Magnús orti svolítið af ljóðum sem eru flest
undarlega gamaldags og háttbundin miðað við
menntun hans og þekkingu, manninn sem
greiddi Tagore leið inn í íslenska ljóðlist.
Hann skrifaði líka bókina Gamanþætti af vin-
um mínum, minningar og sögur sem kættu
marga á sínum tíma.
VOVEIFLEG DAUÐSFÖLL
UPPSPRETTA UÓÐA
Það vakti mikla athygli þegar 33 ára gamalt skáld,
Durs Grunbein, fékk hin virtu Buchner-verðlaun 1995.
TONE MYKLEBOST hitti Grunbein sem nú er í fremstu
röð þýskra skálda, sérstæður og umdeildur.
✓
G hef lengi furðað mig á því hvernig
dauðann ber stundum að höndum hér á
Vesturlöndum," segir hinn kunni en
umdeildi austur-þýski rithöfundur
Durs Grunbein. Arum saman hefur hann
klippt út úr blöðunum fréttir um voveifleg
dauðsföll og þær eru sú uppspretta, sem
hann eys af í nýju ljóðasafni, „Til hinna verð-
mætu dauðu“.
„Þegar ég fluttist vestur las ég slúðurblöð-
in í fyrsta sinn. Fyrir. austan var stundum á
kreiki orðrómur um, að einhver hefði verið
myrtur en hér var sagt frá morðunum og
ekkert undan dregið. Eg safnaði saman frétt-
um um þau, sem mér þóttu undarlegust, og
setti í möppu. Síðan bjó ég sjálfur til sögur
um dauðsfóll. 80% tilfellanna í bókinni eru til-
búin en gætu verið sönn.“
Það vakti mikla athygli þegar Grunbein
fékk hin virtu, þýsku Buchner-verðlaun árið
1995, þá aðeins 33 ára gamall. Nú er hann
kominn í hóp fremstu og sérstæðustu ijóð-
skálda í Þýskalandi. Hann er hins vegar afar
umdeildur. Sumum finnst skáldskapur hans
einkennast af kaldhæðni en aðrir dást að
þekkingu hans og gáfum og hæfileikum til að
flétta klassískan fróðleik saman við textann.
Grunbein er fæddur í Dresden en hefur
búið í Vestur-Berlín frá 1989. Hefur hann
gefið út fimm ljóðasöfn og eitt smásagnasafn
þar sem rauði þráðurinn er reynsla hans fyrir
og eftir að Múrinn féll.
Fundum okkar ber saman í litlu íbúðinni
hans. Rétt fyrir utan vinnustofuna hans
brunar lestin, svo nálægt, að unnt er að átta
sig á fyrirsögnum í blöðunum, sem farþeg-
amir eru að lesa. Hér í hjarta Vestur-Berlín-
ar, við Savigny-torg, hefur Austur-Þjóðverj-
inn sest að og stórborgarkliðurinn truflar
hann ekki. Þvert á móti gefur hann textanum
nýjar víddir.
Ljóðasafnið hans, „Til hinna verðmætu
dauðu“, samanstendur af 33 grafskriftum og
að því er fram kemur í eftirmála, þá voru þær
skrifaðar af manni nokkrum, Pseudonymus
13, á síðara helmingi þessarar aldar og svo er
að sjá sem útgefandinn hafi fundið þær í
skjalasafni í Dresden.
„Hugmyndin var að hafa ljóðin 100, sem
má kannski kalla ljóðrænt raðmorð, en þegar
forlagið fór að reka á eftir mér þá ákvað ég
að hafa þau 33. Það er ágætistala, svo fannst
a.m.k. Dante.“
Hér er ekki um að ræða dæmigerða Griin-
bein-bók.
„Hér bregð ég mér í líki útgefanda, sem
horfir á efnið með augum mannfræðingsins
eða þjóðfræðingsins. Mannslátin eru ein-
kennandi fyrir okkar tíma. Dauði óþekktra
hversdagsmanneskja gerir þær frægar eitt
augnablik. Mér finnst það harmsögulegt og
hlægilegt að deyja með þessum hætti,“ segir
Grúnbein en þeim, sem hafa séð ljóðasafnið,
finnst það undarlegt og jafnvel yfirgengilegt.
„Þeim fannst sem dauðanum væri ekki
sýnd tilhlýðileg virðing en ég er þó ekki
óskammfeilnari en blöðin. Með því að grafa
upp þessar sögur gef ég fólkinu aftur dálítið
af þeirri virðingu, sem því ber, gef því sína
eigin sögu.“
Durs Grunbein tekur af sér gleraugun og
nýr augun. Við erum komin á uppáhaldskaffi-
húsið hans, svart stál- og glerhýsi þar sem
við fáum okkur cappuchino. Grúnbein kaus
að setjast að í vesturborginni en hann andar
enn að sér austur-berlínska loftinu er hann
heimsækir kærustuna í Friedrichhain.
„Það tekur varla nokkur maður eftir þvi
þegar einhver merkismaður fellur frá á Vest-
urlöndum. Þess vegna varð ég dálítið undr-
andi er Díana prinsessa lést. Hún var syrgð í
heila viku og ég velti því fyrir mér hvort
Vesturlandamenn væru búnir að endur-
heimta samkenndina. I austurhlutanum vor-
um við vön að syrgja saman og urðum að
gera það. Hvað fólki fannst í raun og veru var
annað mál. Hér fyrir vestan deyja menn alls
staðar og hvergi eins og á einhverjum mark-
aði. I austri var dauðinn sögulegur, í vestri er
hann einkamál. I austri var ekki hægt að loka
augunum fyrir dauðanum með sama hætti,
það var ekkert að flýja. Dauðinn var ekki
einkamál, heldur samfélagslegur viðburður.
Félli Andropov frá, hvað myndi þá gerast?
Vestrænn leiðtogi, sem kveður þetta líf, er
bara einn af mörgum. Freud sagði, að dauð-
inn væri bæling. Hér kemur hann næstum
engum við, er bara lítil auglýsing í blaði.“
Grúnbein hefur yfirleitt ekki áhuga á
dauða þekktra manna en Díana var þar und-
antekning á. Ekki uppákoman í kringum ljós-
myndarana, heldur sjálfur dauðdaginn. Hvað
gerðist? Hann segir, að Kennedy-málið falli
ekki í gleymsku vegna þess, að það er svo
margt óljóst um síðustu 15 mínúturnar.
Seint á síðasta áratug fór Grúnbein til
Austur-Berlínar til að skrifa leikrit en helg-
aði sig þess í stað ljóðlistinni. 1987 ákvað
hann að fara vestur en það tók nú sinn tíma
og þangað komst hann ekki fyrr en 1989.
Hélt hann þá til Bandaríkjanna, sem hann
hafði lengi dreymt um, en var þar aðeins í
fjóra mánuði.
„Eg hafði nefnilega gleymt því í ungæðis-
hætti mínum, að tungumálið bindur mig í
báða skó. Skáldin njóta að þessu leyti ekki
sama frelsis og t.d. málarar og myndhöggv-
arar en þetta var mér holl lexía. Þótt mér
finnist New York spennandi, þá varð ég að
fara heim vegna þess, að ég ann móðurmál-
inu. Eg öfunda ekki lengur þá, sem búa í ein-
hverju málfarslegu stórveldi. Mér finnst al-
veg nóg að skrifa fyrir sama fólk og Rilke og
Celan.“
Grúnbein hefur litla trú á þýðingum, bara
á upplýsingum. Ekki á textafræðinni, heldur
á blæbrigðum málsins. I þýðingunni brengl-
ast textinn, segir hann og þeir, sem ekki hafa
lesið höfundinn á frummálinu, þekkja hann
ekki í raun. Þýðingin er bara kynning, frum-
málið þekking.
Þegar Grúnbein er spurður um samband
sitt við Austur-Evrópu segir hann, að fram til
1989 hafi hann átt sér eina sögu en nú tvær.
Sú fyrri sé um sósíalíska stórslysið, sú síðari
um nýtískulegt heimsveldi. Hvers konar
heimsveldi? Andlegt ríki, draumsýnina um
pólitíska ríkið, ómarkaðshæft ríki.
„Síðustu átta árin hef ég verið að skocj^
hina hliðina - vestrið. Eg ólst upp á frjáls-
lyndu heimili með lítil tengsl við flokkinn en
heimssýnin var veraldleg. Stjórnmálin voru
framandi en áhugi minn á sögu og sérstak-
lega fornsögunni brúaði bilið. Ég hafði lítinn
áhuga á samtímaskáldsögum. Ég hafði áhuga
á samfélagsdráttunum, ekki á bókmennta-
greininni eða frásagnarmátanum,“ segir
Grúnbein.
Grúnbein segir, að sósíalíska tilraunin í
austurvegi hafi verið spennandi meðan á
henni stóð.
„Ég sakna þó einskis, ég var of ungur til
þess. Fyrir mér var æskan fyrst og fremst
andleg upplifun í fimmta eða sjötta veldi þótt
pólitíkin hafi verið á sínum stað. Ég var ekki
óhamingjusamur fyrir austan lengst af en ég
veit nákvæmlega hvenær ég varð það.“
I skólanum var mikil andstaða við kerfið og
Grúnbein las allt, sem hann komst yfir, um
verkalýðsstéttina. Stundum voru leyfðar um-
ræður en allir vissu, að það var fylgst með
hverjum manni.
„Svo versnaði heldur í því þegar ég fór að
velta íyrir mér hvaða nám ég ætti að stunda.
Þýsk fræði? Nei. Þá yrði ég að vera í flokkn-
um og gegna herþjónustu. Ég vissi, að mínir
austur-þýsku dagar væru brátt taldir. Ég
vildi komast vestur, lesa góðar bækur og
ferðast. Ég hætti í skóla, sótti um brottfarar-
leyfi, var gerður að „glæpamanni“ og er vafa-
laust einhvers staðar í Stasi-skjölunum. Ég
var listamaður, var ritskoðaður og var undir
vökulu auga Stasi. Mér fannst mér vera ógn-
að en hló þó að því, óttaðist í raun ekkert.
Morgunblaðið/Bemd Bodtlánder
DURS Grunbein yrkir um líkamann og lík-
amsdauðann.
Ekki nema þegar ég tók þátt í mótmælum
einu sinni í október. Þá sat ég inni í sólar-
hring en það var líka í síðasta sinn, sem þeir
sýndu tennurnar.
Þó var þetta hættuspil og við vissum ekki
hvernig þeir myndu bregðast við. Við lifðum
sem bóhemar en þeir litu á okkur sem gagn-
byltingarmenn. Við vorum dadaistar en þeir
fasistar. Það var svo margt, sem ekki mátti
nefna.
Fyrir austan var meiri tími til hugleiðinga.
Ég lifði eins og munkur en húsið, sem hafði
verið mér sem klaustur, var allt í einu orðið
að fangelsi með luktum dyrum og vörðum.
Þegar ég var ungur var ég löngum stundum á
bókasafninu að lesa en þar voru margar bæk-
ur ófáanlegar, til dæmis eftirstríðsárabæk-
urnar. Auðvitað vissi ég, að það var til annar
heimur en þessi.
Veistu hvað gerðist þegar ég kom fyrst
vestur? Þegar ég fór úr lestinni og inn á
brautarstöðina fór ég að hlæja. Ég hló allan
tímann. Að sjá hvernig þeir sýndu varning-
inn. Ég hafði ekki lyst á samloku, henni hafði
verið stillt út. Litimir, lyktin, allt var öðru-
vísi.“
Það, sem Grúnbein saknar þó að austan, er
kurteisin og menningin, hvernig fólk um-
gekkst hvert annað. Hann skammaðist sín
alltaf fyrir að kunna ekki frönsku.
„I austri var almenn menntun betri en fyr-
ir vestan en hér rekst maður á fólk, sem er
svo hámenntað, að maður missir bara and-
ann. Þess háttar menntun fannst ekki fyrir
austan. Bilið á milli þess lága og háa er mikið
hér.“
Grunbein liggur nú yfir Nabokov, sem
hann hafði ekki lesið áður. „Ég er mjög upp-
tekinn af honum. Hann ólst upp fyrir austan,
aðlagaðist vestrinu og er í raun sá eini, sem
lifði af kalda stríðið ef svo má segja.“
Hann vill ekki gera of mikið úr Búchner-
verðlaununum. „Fyrst vildi ég bara skila
þeim. Mér fannst ég vera of ungur og óttaðist
að verða að einhvers konar markaðsvöru.
Vinur minn, rithöfundurinn Heiner Muller,
sagði mér hins vegar að taka við þeim. Þó
ekki væri nema vegna peninganna. Nú eru
verðlaunin orðin að eins konar skilum á milli
fortíðar og framtíðar, milli austurs og vest-
urs. Sumir fóru í fýlu og sögðu mig of ungan
en aðrir fögnuðu því, að ungur maður skyldi
hljóta þau.“
Grúnbein segist ekki vita hvert leiðin ligg-
ur í skáldskapnum en lítur þó á dauðaljóðin
sem eins konar vegvísi í þeim efnum.
„Kannski er dauðinn rétta frásagnarefnið
fyrir mig eins og æskan fyrir Nabokov. Ég
beini sjónunum að líkamanum og líkams-
dauðanum."
Grúnbein vísar því á bug, að hann sé kald-
hæðinn. „Ég veit ekki hvers vegna ég sem
dauðaljóð af þessu tagi en kaldhæðinn er ég
ekki. Mér finnst ekkert verra en þekkingar-
leysi og fáviska. Tölvufíkill er kaldhæðnari en
aðrir vegna þess, að hann hefur sagt skilið
við söguna. Ég er ekki búinn með hana, ekki
einu sinni trúna eða ljóðlistina.“
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. MAf 1999 7