Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Qupperneq 5

stundum.
Við félagamir, Steinn, Hallgrímur og Kjartan
fórum saman á söfn og málverkasýningar, skoð-
uðum sögufræga staði eins og t.d. Notre Dame,
Eiffel-tuminn og gröf Napóleons Bonaparte í
Invalides svo aðeins þrír þeirra séu nafngreind-
ir. Drífa Viðar og Ásta Stefánsdóttir slógust líka
stundum í hópinn. Andinn vai- yfírleitt prýðileg-
ur í hópnum, þótt Steinn ætti það stöku sinnum
til að vera helst til stríðinn. Hnýtti hann þá
einkum í Hallgrím og hafði hann að skotspæni
algjörlega að tilefnislausu að mér fannst, en
svona var Steinn skapi farinn. Ymsir fengu síðar
að kenna á kerskni hans eins og t.d. skáldbróðir
hans, Jón úr Vör. Mér var hins vegar alveg hlíft
við hnýfilyrðum af hans vömm, ef til vill sökum
þess að ég var túlkur, sem hann gat ekki án ver-
ið. Eftir á að hyggja fór ákaflega vel á með okk-
ur Steini. Aidrei varð okkur sundurorða og til
marks um hug hans til mín, má vitna í eftirfar-
andi orð sem hann lét einu sinni falla í minn
garð: „Halldór, þú ert ungur maður, sem mig
myndi langa til að hafa áhrif á.“ Þótt sumum
lesendum kynni kannski að þykja það hálfhé-
gómlegt af mér að rifja þau upp hér, þá læt ég
það bara flakka.
Höfðingslund Kjartans Guðmundssonar,
sem lítillega var minnst á hér að framan, lýsti
sér meðal annars í því að hann bauðst til að
lána Steini peninga. Hann hafði þó alls ekki fal-
ast eftir þeim, öðru nær. Þótt ótrúlegt megi
heita þá stóð Kjartan í mesta stímabraki við að
fá Stein til að þiggja lánið. Skáldið taldi öll tor-
merki á því. Það er ekki of sagt að lánveitand-
inn, Kjartan, hafi nánast þurft að snúa upp á
úlnliðinn á Steini til að taka við því. Má vera að
þetta hafi verið klókindabragð hjá honum.
Þegar hann lét svo loksins til leiðast upphófst
mikil rekistefna um það hvernig endurgreiðsl-
um á því skyldi hagað o.s.frv. Að því máli af-
greiddu virtist allt klappað og klárt. Þetta var
engin smásumma, yfír 100 pund, ef mig mis-
minnir ekki. Hvort Steinn endurgreiddi þetta
nokkum tíma skal látið ósagt hér, en ég efast
stórlega um það og hygg reyndar að Kjartan
hafi tæplega ætlast til þess.
Steinsnar frá Invalides, þar sem Napóleon
keisari Bonaparte hvflir, er torg sem heitir
Place Breteuil. í grenndinni við það bjuggu þó
nokkrir Islendingar á eftirstíðsárunum eins og
t.d. Ásta Stefánsdóttir, Sigríður Magnúsdóttir,
Hörður Ágústsson, Thor Vilhjálmsson, Kristó-
fer Finnbogason, Drífa Viðar og undirritaður.
Nú væri kannski forvitnilegt að greina frá
allóvenjulegum orðaskiptum, sem áttu sér stað
á heldur óvistlegum veitingastað í grennd við
fyrrnefnt torg. Þótt húsakynnin væru lítt að-
laðandi var maturinn þar aftur á móti bæði
góður og ódýr. Margir matargestanna voru
blindir, sennilega langflestir starfsmenn
blindravinnustofu hinum megin við götuna.
Kvöld nokkurt borðuðum við þar saman, Drífa
Viðar, Steinn Steinarr og ég. Þau höfðu lengi
þekkst. Steinn hafði meðal annars einhverju
sinni gist hjá henni í sumarbústað foreldra
hennar. Óhætt er að fullyrða, að hún hafi haft
miklar mætur á skáldskap Steins og jafnvel að
hún hafí haft „platónska“ ást á honum eins og
sagt er, en ekkert þar fram yfir. Eitthvað hlýt-
ur þó að hafa staðið illa í bælið hjá Steini,
sennilega búinn að innbyrða meira en tvo
drykki þann daginn, en það skipti engum tog-
um, hann byrjaði að spyi-ja hana, já, þráspyrja
hana hvers vegna hún hafí ekki viljað elska sig
við Þingvallavatn þarna um árið. Þessar nær-
göngulu spurningar komu Drífu greinilega úr
jafnvægi og hún svaraði honum engu. Henni
leið hreint og beint hræðilega. Steinn þoldi
ekki þögnina, æstist allur upp og hreytti eftir-
farandi orðum út úr sér: „Þú ert andstyggileg,
þú ert viðbjóðsleg, þú ert herfileg - þú ert allt
sem endar á leg.“ Drífu var virkilega brugðið
við að heyra svona munnsöfnuð og þegar ég sá
tárin renna niður kinnarnar á henni, sagði ég:
„Þú ert falleg, þú ert yndisleg, þú ert dásamleg
- þú ert allt sem endar á leg.“ Við þetta svar
fór skáldið að brosa og Drífa að róast og endaði
því kvöldið ekki eins illa og á horfðist. Þótt full
mikið sé sagt að allt hafí undir eins fallið í ljúfa
löð, færðist samt nokkur kyrrð og ró yfir
mannskapinn. Vonandi skilur enginn orð mín
svo, að með þessu sé ætlunin að gera lítið úr
látnu skáldi, sem getur ekki lengur borið hönd
fyrir höfuð sér. Einhvern veginn fannst mér al-
veg óhugsandi að þetta atvik eða öllu heldur
þessi orð Steins, sem voru honum til lítils
sóma, færu forgörðum og gleymdust með öllu.
Margt er svo misjafnt sem menn láta sér um
munn fara, ekki síst þegar Bakkus konungur
nær yfirhöndinni.
Þá tvo mánuði sem Steinn Steinarr dvaldi í
Frakklandi áttum við saman margar ógleym-
anlegar samverustundir jafnt í höfuðborginni
sjálfri sem í skoðanaferðum til nágranna-
byggða hennar eins og t.d. til Versala og
Chartres með sinni dásamlegu gotnesku dóm-
kirkju. Eftir að leiðir okkar Steins skildu, hitt-
umst við ekki aftur fyrr en árið 1949, rétt eftir
að ég var kominn heim að utan. Áður en langt
um leið bauð hann mér heim til sín í Kópavog-
inn. Ekki drukkum við saman „deux cognacs“
það kvöld, heldur skáluðum við í íslensku
brennivíni úr flösku, sem geymd hafði verið
undir kodda í rúminu hans. Þetta var í einu
orði sagt yndisleg kvöldstund, enda skyggði
ekkert og enginn á gleði okkar, síst af öllu Ast-
hildur, konan hans. Við hittumst iðulega eftir
það, en síðast bar fundum okkar saman fyrir
framan pósthúsið í Austurstræti, er hann tjáði
mér að hann væri á förum. Aðeins örfáum vik-
um síðar var hann allur. Blessuð sé minning
hans.
Margs er að minnast frá námsárunum í
París, enda dreif sitthvað á daga okkar land-
anna, sem vel er þess vert að greina frá. Dag
nokkurn henti mig t.d. allundarlegt atvik inni í
nýlenduvörubúð, þar sem við Islendingamir
versluðum oft. Slíkai’ verslanir, sem nefnast
„épiceries“ á frönsku, vegna þess að þær fluttu
inn krydd (þ.e. épices) frá nýlendunum hafa
fyrir löngu vikið fyrir stórmörkuðum, sem
ég man nú ekki nákvæmlega hvað var lengi, en
eitt er víst að upp frá því var þeim léttara um
málbeinið og vafðist síður tunga um tönn, er
þeir áttu orðaskipti við Frakka. Vonandi vekja
þessar upplýsingar ekki jafnharkaleg viðbrögð
eins og þegar ég gat þess, er ég átti í ritdeilu
við Mál og menningu að ég hefði veitt Thor Vil-
hjálmssyni tilsögn í ítölsku endur fyrir löngu.
Þá reis yngri sonur hans, Guðmundur Andri,
upp á afturfæturna og sagði fullum fetum að
ég hefði séð eftir því alla ævi. Það var í einu
orði sagt hrapallegur misskilningur hjá honum,
fullyrðing algjörlega út í bláinn. Svona fer iðu-
lega fyrh- mönnum, þegar þeir láta skapið
hlaupa með sig í gönur. Eg er þegar búinn að
kenna í fimmtíu ár og ég get ekki annað sagt
en að kennarastarfið hafi veitt mér ómælda
ánægju og lífsfyllingu. Að halda því fram að ég
hafi séð eftir að kenna nokkrum nemanda er
ÍSLENDINGAR í París 1947. Talið frá vinstri: Steinn Steinarr, Kjartan Guðmundsson,
Ásta Stefánsdóttir og greinarhöfundurinn Halldór Þorsteinsson. Myndin er tekin framan
við Invalides þar sem gröf Napoleons er.
Á „BÓKAKÆJANUM" á vinstri bakka Signu
þar sem löng hefð er fyrir bóka- og mynda-
búðum sem lauslega er tjaldað yfir. (baksýn
sjást turnar Norte Dame-kirkjunnar.
hvarvetna hafa sprottið upp eins og gorkúlur á
mykjuhaug. Jæja, þarna inni í búðinni kom ég
auga á perur, sem ég fór undir eins að hand-
fjatla, vegna þess að ég var að leita að þroskuð-
um ávöxtum. Eg var svo óheppinn að eigand-
inn sá til mín. Hann sleppti sér alveg, þegar
hann stóð mig að því að vera að þukla á perun-
um og varð í einu orði sagt svo sjóðandi öskuill-
ur að hann kallaði mig „Grand Chinois" á
frönsku, sem í þessu tilviki mætti nánast út-
leggja sem „Helvítis Kínverjinn þinn“. Býsna
þótti mér það langsótt hjá honum að telja mig
vera af austurlensku bergi brotinn, en hvað um
það, ég hélt ró minni, gekk til hans, þar sem
hann stóð bísperrtur við búðarborðið og sagði
við hann eins kurteislega og mér var frekast
unnt: „vous vous trompez, Monsieur, je ne suis
pas Chinois, je suis Japonais", sem þýðir á ís-
lensku: „Eg er ekki Kínverji, herra minn, held-
ur Japani.“ Ætlunin var að ganga alveg fram af
honum og ég er ekki frá því að það hafi tekist.
Að svo mæltu gekk ég út, auðvitað perulaus og
steig aldrei framar inn fyrir hans dyr og það
gerði reyndar enginn annar Islendingur eftir
þetta.
Þar spm frönskukunnátta félaga minna
Harðar Ágústssonar og Thors Vilhjálmssonar
var vægast sagt nokkuð takmörkuð eftir aðeins
tveggja ára kennslu í MR, báðu þeh’ mig að
taka sig í tíma, rifja upp fyrir þeim hálf-
gleymdar málfræðireglur og útskýra, en síðast
en ekki síst að reyna að lappa upp á orðaforða
þeh’ra og gera þá færari í talmálinu. Þeir
stunduðu námið af áhuga og kappi og tóku lofs-
verðum framförum á meðan það stóð yfir, sem
DRÍFA Viðar og Leo Stefánsson
á Café de la Paix.
svo fráleitt að það tekur ekki nokkra tali.
Menn ættu að reyna að forðast það í lengstu
lög að láta heiftina stýra penna sínum og
mundu það nú, Guðmundur Andri.
Það er í rauninni óþai-ft að taka það fram að
til eru ýmsar leiðir til að læra erlend tungumál.
Sumir fai’a í skóla, á sérstök námskeið eða þá í
einkatíma, aðrh’ flytjast til útlanda til að nema
tunguna beint af vörum innfæddra eða heima-
manna, enn aðrh’ gerast sínir eigin kennarar.
Slíkt sjálfsnám krefst óneitanlega mikils sjálf-
saga, einbeitni og þrautseigju og þessum kost-
um virðist Guðmundm’ sálugi Elíasson mynd-
höggvari hafa verið gæddur og það í ríkum
mæli. Hann hafði orðið sér úti um hljómplötu-
námskeið, sem gekk undir heitinu Linguapho-
ne og gerir sennilega enn. Því fylgdu ýmis
gögn eins og t.d. orðasafn, ítai’legar málfræði-
skýringar o.s.frv. Guðmundur las alla kennslu-
bókina spjaldanna á milli, hlustaði samvisku-
samlega á hljómplöturnar og sökkti sér svo
niður í frönskuna, að hann kunni hálfai- og heil-
ar setningar utan að. Svo var framburður hans
óaðfinnanlegur að heita, enda hafði Guðmund-
ur óvenjulega næmt eyra og til marks um það
sakar ekki að geta þess að hann hafði alveg
sérstakt yndi af sígildri tónlist, en það er önnur
saga. Vel á minnst, hér mætti skjóta því inn í
að stórsöngvarinn Paul Robeson lærði hvorki
meira né minna en átta tungumál eftir Lingu-
aphone-aðferðinni. Jæja, víkjum nú aftur að
sjálfsnámi Guðmundar. Mestar mætur hafði
hann tvimælalaust á einni franskri setningu,
sem hann reyndar notaði óspart við ólíkustu
tækifæri og hljóðar svo á frönsku: ,je suis
absolument de votre avis“ eða á íslensku: „Ég
er yður algjörlega sammála". Með svona fal-
legan orðaforða í farteskinu hefði hann eflaust
getað komist til mikilla metorða í utanríkis-
þjónustunni, ef honum hefði staðið hugur til
þess.
Sá sem þetta ritar var einu sinni svo lánsam-
ur að verða heymarvottur að glæsilegri
frammistöðu hans á þessu sviði. Það atvikaðist
þannig að ég var staddur inni á hótelherberg-
inu hans á Boulevard Montparnasse, þegar
herbergisþernan bankaði á dyrnar hjá honum,
vegna þess að hún ætlaði að þrífa herbergið og
búa um rúmið, en hún komst aldrei inn til hans
fyrr en eftir tvö eftir hádegi. Guðmundur var
mesti næturhrafn, sem vann oft og iðulega
langt fram yfir miðnætti. Það þýddi því ekki
fyrir þernuna að koma til hans fyrr en um
tvöleytið. Jæja, það er ekki að orðlengja það.
Hún var varla stigin inn fyrir þröskuldinn,
þegar Guðmundur byrjaði að romsa upp úr sér
heilli runu af spaklega orðuðum setningum
beint úr kennslubókinni og það með lýtalaus-
um framburði. Þeman féll í stafi af hrifningu
og ég reyndar líka. Hún gat ekki orða bundist
og sagði því; „Mais vous parlez tr'es bien
frangais, Monsieur" eða á íslensku: „Þér talið
mjög góða frönsku, herra minn.“ Ekki stóð á
svarinu hjá Guðmundi, sem hljóðaði svo: „Je
suis absolument de votre avis“ eða „Ég er yður
algjörlega sammála." Eftir þetta fleyga tilsvar
var Guðmundui’ orðinn meira en m... þernufær
á frönsku, vildi ég sagt hafa.
Eitt var það í fari jafn útlitshrausts og karl-
mannlegs manns eins og Guðmundur var, sem
vakti nokkra furðu, en það var sú blákalda
staðreynd að hann þjáðist svo af ímyndunar-
veiki um tíma að hann leitaði til ótal sérfræð-
inga til að fá lækningu við ímynduðum kvillum
sínum. Einhverju sinni stóð hann á því fastara
en fótunum, að hann væri ákaflega veill fyrir
hjartanu. Það varð því úr að ég fór með honum
tU hjartasérfræðings, sem skoðaði hann frá
hvirfli til ilja og kvað svo upp þann læknisdóm,
að Guðmundur hefði svo hraust hjarta, að hann
myndi ekki hika við að mæla með honum í stór-
skotalið. Öðru sinni fékk hann þá flugu í höfuð-
ið að hann væri kominn með bullandi berkla.
Það var engu tauti við hann komandi, hann
heimtaði að fará í gegnumlýsingu og það varð
úr að ég fylgdi honum á sjúkrahúsið. Þegar þar
var komið var honum brátt skipað að fara úr að
ofan og taka sér svo stöðu í biðröðinni við
röntgentækið. Þar sem við stóðum þama í
langri biðröð meðal herfílega útlítandi manna,
varð Guðmundi allt í einu litið á langt hár á
vinstri handleggnum. Honum var sýnflega illa
brugðið við þessa uppgötvun sína, enda sagði
hann við mig um leið og hann togaði í það:
„Halldór, sérðu hvað þetta hár er langt, já,
ónáttúrulega langt. Það veit áreiðanlega ekki á
neitt gott.“ Af tómri rælni tók ég í sama streng
og sagði eitthvað á þá leið að hann yrði að láta
skoða þetta hið bráðasta og samsinnti hann
því.
Þegar Guðmundur var svo loksins gegnum-
lýstur, spurði læknirinn með aUmiklum þjósti:
„hvað er þessi maður eiginlega að gera hér?
Hann er ekki með minnsta vott af berklum.
Hann er alheUbrigður." Okkur Guðmundi var
spurn hvort ekki tíðkaðist að gegnumlýsa aðra
en helsjúka menn. Eitt er víst að þetta kom
okkur ákaflega spánskt fyrir sjónir. Hér skal
ekki fullyrt að það hafi verið alsiða í þá daga að
hefja ekki lækningar á berklasjúklingum fyrr
en sjúkdómm’inn var kominn á verulega
hættulegt stig. í beinu eða öllu heldur óbeinu
framhaldi af þessu, má geta þess, þótt sá sam-
anburður sé að vísu nokkuð langsóttur, að ekki
var hafíst handa við viðgerðir á Eiffel-turnin-
um fyrr en hann var orðinn kolryðgaður. Sá
þankagangur að láta mannvirki grotna niður,
hygg ég að heyri nú sögunni til. Til allrar ham-
ingju rjátlaðist ímyndunarveikin smámsaman
af Guðmundi og þó.
Ég get ekki með nokkru móti lokið þessari
frásögn minni af Guðmundi Elíassyni nema
minnast á meðmælabréf frá lærimeistara hans,
Zadkine, einum nafntogaðasta myndhöggvara
voiTa tíma, sem var af rússnesku bergi brotinn.
Guðmundur hafði beðið mig að þýða bréfið á ís-
lensku vegna þess að hann ætlaði að láta það
fylgja umsókn sinni tfl gjaldeyrisyfírvalda
heima á Islandi. Við sátum við borð og drukk-
um kaffi á Select, helsta samkomustað íslend-
inga í París og þar las ég þetta merkilega bréf.
Það er skemmst frá því að segja, að ég hef
aldrei fyrr né síðar lesið jafn lofsamleg ummæli
um nokkum mann. Það fór ekki á milh mála að
meistarinn hafði óvenju mikla trú á hæfileikum
nemanda síns. Sá sem þetta ritar er ekki í
minnsta vafa um það að í Guðmundi Elíassyni
bjó neisti sem vel hefði getað orðið að svo skær-
um og björtum loga að hann hefði getað teygt
sig alla leið til himins eða með öðrum jarð-
bundnari og hversdagslegri orðum að hann
hefði getað staðið meistara sínum, Zadkine,
jafnfætis í listsköpun.
Sennilega hefm- Guðmundur haft minni trúa
á sjálfum sér en lærimeistari hans. Hver veit?
Það var mikil synd að svo skyldi fara og að svo
lítið skuli liggja eftir hann. Hann hafði svo mik-
ið til brunns að bera. Bara að hann hefði haft
meira úthald. Blessuð sé minning vinar míns,
Guðmundar Elíassonar.
Höfundurinn rak málaskóla í áratugi í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 5. JÚNÍ 1999 5