Lesbók Morgunblaðsins - 05.06.1999, Qupperneq 11

GÖTULÍF í Port Maria. Lengst til vinstri er skartgripaverslun. Þar er þó hvorki hurð fyrir dyr-
um né gler í glugga.
ÞRIGGJA barna móðir selur hnífa á markaði og sinnir börnum sínum um leið.
Skólar eru ýmist einkareknir eða reknir af
sveitarstjórnum og landstjóm, en mjög oft
hafa kirkjusöfnuðir mikið um skólamál að
segja. Á liðnum áratugum hefur skólakerfið
tekið miklum breytingum á Jamaica líkt og víð-
ar. Samkvæmt því kerfí sem nú ríkir á börnum
að vera kleyft að sækja leikskóla frá þriggja
ára aldri. Þar eru þau til sex ára. Þá tekur við
grunnskóli til sautján ára aldurs. Síðan 1975
hefur nokkur áhersla verið lögð á iðngreinar
sem valfóg á síðustu tveimm’ árum skólaskyld-
unnar. Þeir sem þá hætta hafa þá að einhverri
fagþekkingu að hverfa.
Þannig lítur hið formræna yfirbragð skóla-
mála á Jamaica út. Þegar skyggnst er undir
feldinn kemur í ljós að yfirbragð og innihald
eru tveir ólíkir hlutir. Þrátt fyrir opinbera
skólaskyldu veldur fátækt því að mjög mörg
börn fá aldrei það tækifæri sem lög gera ráð
fyrir.
Kennarar telja að virðing fyrir starfi þeirra
fari þverrandi í takt við versnandi starfsskil-
yrði. Þetta lýsir sér m.a. í lágum launum og
yfirfullum bekkjardeildum. Ki’öfur þeirra til
stjórnvalda um bætur á almennum kjþrum og
starfsaðstöðu gerast æ háværari. Á lands-
byggðinni er ástandið víða mjög slæmt. Öll
kennslu- og námsaðstaða óviðunandi, ólæsi
meðal nemenda útbreitt, yfirfullar kennslu-
stofur og borð og bekkir komin að fótum
fram.
Samkvæmt upplýsingum heilbrigðisráðu-
neytisins er um þriðjungur barnaskóla heilsu-
spillandi húsnæði. Ástandið er misslæmt eftir
héruðum, verst í Portland á austurströnd eyj-
arinnar þar sem þetta á við um um 65% skóla
og í Kingston og St. Andrew á suðurströndinni
þai’ sem 55% skóla teljast heilsuspillandi hús-
næði. Samkvæmt upplýsingum heilsbrigðiseft-
irlitsins eru helstu ástæður þessa slæma
ástands annars vegar slæm salemisaðstaða,
holukamrar (hola í jörð) og skortur á rennandi
vatni. Þegar komið er inn á náðhús í slíkum
skóla er sem maður rekist á vegg af þykkum
fnyk og stormsveip grimmra flugna. Kennarai’
leggja sig að vísu fram en eins og einn kennar-
inn sagði: Hvemig er hægt að búast við ár-
angi’i þegar jafnvel sæmilegur stóll og borð
em talin til munaðar. Af þessu leiðir aðeins hið
rökrétta, að ólæsi er útbreitt.
Trúarlif
I þessu samfélagi hinna miklu andstæðna
auðs og fátæktar og lítils félagslegs öryggis
gegna hinir fjölmörgu trúarsöfnuðir gríðarlega
mikilvægu hlutverki. I engu landi sem ég þekki
til eru svo margir trúarsöfnuðir samankomnir
á hvern fermetra sem á Jamaica. Flestir eru
þeir kristnir. Fyrir augu ber fjölbreytt nöfn
safnaða: Anglikanar, Kirkja allra heilagra,
Kirkja hirða guðs, Sameinuð kh-kja vonarinn-
ar, Kirkja heilagrar jómfrúar, Kii’kja Gabríels
erkiengils og postulanna 12, Við sem byggjum
okkar kirkju sjálf, Móroviar, Sameining Jama-
ica, Alþjóðleg miðstöð sannleikans, Vísinda-
kirkja, o.s.frv.
Enginn maður verður samur eftir að hafa
hlýtt á svarta messu. Þar situr söfnuðurinn
ekki hljóður og bíður þess að sagt verði amen
með réttri áherslu eða rangri, heldur tekur
þátt í athöfninni frá upphafi til loka, syngur og
dansar, hrópar og breiðir út faðminn í trúar-
legu algleymi. Ef presti þykir söfnuðurinn
daufur hrópar hann til hans, eða hvæsir:
„Svaraðu mér söfnuður, talaðu til mín!“ Og
söfnuðurinn svarar.
Víst er að kirkjan gegnir gríðarlega mikil-
vægu hlutverki í samfélagi Jamaicabúa.
Einmitt hinn mikli fjöldi safnaða, þessar litlu
einingar valda meiri nálægð fólks hvert við
annað í söfnuði eða kirkju sem ekki er orðin
trénuð stofnun, heldur lifandi tæki. Þegar ég
virti þessa litríku og lifandi flóru fyrh’ mér
varð mér hugsað til umræðunnar á Fróni um
að sameina félög og flokka. Liggur ekki í aug-
um uppi að stefnan hefur verið sett á form
fremur en innihaldi? I smæðinni getur falist
styrkur nálægðar, samvinnu og hluttekningar.
Hins végar skiptir engu máli hvort litlar trén-
aðar stofnanir sameinist, niðurstaðan verður
tæpast önnur en formbreyting.
Állur þessi sægur lifandi safnaða er tákn um
þann fjölbreytileika mannlífsins á Jamaica.
Fjölbreytileikinn er ekki aðeins leifar frá fortíð
heldur þéttriðið félagslegt öryggisnet í samfé-
lagi þar sem ekkert annað slíkt net er til.
Rasta
Við lítinn söluskúr á gamla markaðstorginu í
Orcho Rios stendur dag hvem maður í snjáð-
um fótum með ótal fléttur í hári og röndótta
prjónahúfu á höfði, rauð, græn og gul að lit.
Hann heitir Chlifton Johnson, segist vera
„rastaman" og selur heimagerðar upptökur af
rastamúsík. En hvað er rasta, rastamaður og
rastamúsík?
Sú sérstæða hreyfing sem almennt er kölluð
rasta eða rastafarían á rætur að rekja til
svartra Jamaicabúa á fjórða áratug 20. aldar.
Fyrsti leiðtogi, eða spámaður, þessarai’ hreyf-
ingai’ hét Marcus Garvey og pólitísk draumsýn
hans var að hörandsdökkt fólk fengi viðlíka
mikið efnahagslegt vald og hvíth’ höfðu. Hann
kenndi að Jesús Kristur hafi verið svartur og
hvatti svarta til að stofna eigin kirkjudeildir.
Sagan segir að hann hafi spáð að mikill kon-
ungur myndi rísa til valda í Afríku og leiða
réttlætið til hásætis í ranglátum heimi. Þegar
prins (ras) Tafari af Eþíópu vai’ krýndur keis-
ari (negus), Heile Selassie, árið 1930, þótti
mörgum sem spádómur Marcusar Garveys
væri að rætast. Reyndar skal þess getið að
Marcus Garvey sjálfur hafði enga trú á Heile
Selassie, en álit hans breytti engu um skoðanir
rastamanna sem bentu á að Jóhannes skírari
hafði haft efasemdir um Jesúm Krist.
Vafalaust hafa slíkar hugmyndir svai’tra
Jamaicabúa eflst vegna þeirra eigin draums
um frelsi svartra undan aldalangri kúgun. Þeg-
ar fasistaherir Mússólínis réðust inn í Eþíópíu í
október 1935 flúði Heile Selassie til Lundúna.
Árást ítala á Eþíópíu beindi augum alheims að
þessu fátæka landi á norðausturhorni Afríku.
Árás tæknivædds herveldis á frumstæða inn-
byggja var útaf fyrir sig nóg til þess að vekja
djúpa samúð með Heile Selassie og þjóð hans,
samúð sem var reyndar fjarri því að vera
bundin við svarta Jamaicabúa. Þar við bættist
að Eþíópía er nefnd í Biblíunni, þar starfar ein-
hver elsta kirkja kistinna safnaða, Koptista
kirkjan, og er eina landið í Afríku sem beitti
ái’angursríku viðnámi gegn evrópskum ný-
lenduveldum. Þetta land hefur því lengi skipað
sérstakan sess í meðvitund svartra í Vestur-
heimi, afkomenda afrískra þræla sem fannst
sem fullt frelsi væri ekki fengið þótt fjötrarnir
væru farnir.
Rastahreyfingin óx injög á næstu árum sér-
staklega til sveita þar sem liðsmenn hennar
byggðu þorp að vestur-afrískri fyrirmynd;
reyndu jafnvel að stofna ríki í ríkinu og létu sig
dreyma um að fara aftur heim til Afríku, heim
til Eþíópíu. Ógnin sem breskum stjómvöldum
þótti stafa af þessari hreyfingu fólst ekki í
slagorðum eins og „valdið til fólksins!“, heldur
„leyfið þjóðinni að fara!“.
Árið 1954 réðust vopnaðir hðsmenn bresku ^
ríkisstjórnarinnar á eitt slíkt þorpsríki sem
sem leiddi til þess að Turninn, eins og íbúarnir
nefndu þorp sitt, var jafnað við jörðu. Þeir
þorpsbúar sem komust undan settust að í fá-
tæki'ahverfi Kingstonborgar.
Á næstu árum breyttist hreyfingin úr hreyf-
ingu þorpasamfélaga í dreifbýli í uppreisnar-
hreyfingu í fátækrahverfum borganna. í byrj-
un var hreyfingin herská og beindi spjótum
sínum að öllu þvi sem breskt var, já og reyndar
hvítt, en þegar líða tók á 7. áratuginn fór að
bera í auknum mæli á öðrum áherslum, sem
m.a. birtust í dansi og söng undir dillandi
raggítakti, tónlist rastahreyfingarinnar. Aflið
sem breytti einangraðum sértrúarhópi á Jama-
ica í nánast alþjóðlega fjöldahreyfingu var tón- r
listin, raggí.
Alþýðuhetjan
Snarbrattir veggir Burknagils era þaktir
burknagróðri í slíkri fjölbreytni að hvergi ann-
ars staðar á eynni era fleiri tegundir burkna;
yfir 500 tegundir vaxa þar. Eftir mjórri ak-
braut sem hlykkjast eftir botni gilsins fara bíl-
ar á mikilli ferð. Þeta er þjóðbrautinn milli höf-
uðborgarinnar Kingston á suðurströnd eyjar-
innar og Orcho Rios í norðri. Engin gangbraut
er og þar sem gilið er þrengst þarf stundum að
sýna akróbatíska leikni til að forða sér undan
brunandi bifreiðum. Á þrengstu stöðum verður
að mynnast við burknavegginn til að forða sér
frá slysi. Á öðrum stöðum er gilið breiðara og
sumstaðar er pláss fyrir litla húsaþyrpingu. I
slíkum plássum ríkir mikil fjölbreytni í gerð og
lit húsa. Við veginn situr fólk sem vinnur og
selur handunna minjagripi. Við sum húsin má
sjá geitur sem er uppistaðan í þjóðarrétti
Jamaicabúa. Karrýgeit er sögð jafn algeng á
jólaborðum eyjarskeggja og hangikjöt hjá okk-
ur.
Við eitt slíkra húsa sem stendur hrörlegt á
snös sem teygir sig út í akbrautina stóð ung
kona við bala og þvoði þvott. Hún var klædd
snjáðri gulri mussu, í alltof stórum skóm og
sagðist heita Fay, þvo og þrífa á laugardögum
og fara í kirkju á sunnudögum, það sé siður
kvenna. Á öðrum hlóðum undir húsgafli
ki-aumaði í tveimur pottum; í öðram var jamm, '
rótarávöxtur sem líkist einna helst kartöflu á
bragðið og er dæmigerð alþýðufæða, fæða sem
þó er snædd af háum og lágum eins og íslenskt
skyr og soðin ýsa. I hinum pottinum var
spínatmauk. Ekkert rennandi vatn er að fá,
það þarf Fey að sækja í brunn hinum megin
við götuna. Rafmagn er heldm’ ekkert.
Húsið virðist hanga saman af gömlum vana.
Einhvern tímann hafði það verið bleikt, en með
tímanum hefur mestöll málning flagnað af og
eftir stendur það grátt og götótt eins og sviss-
neskur ostur og gegnir ekki öðru augljósu
hlutverki en að marka fjölskyldunni bás. Þegar
sólin er sterkust má þar þó sennilega finna
skugga og þegar vindar gnauða og regnið foss-
ar má þar ef til vill finna skjól. Astand þessa
húss, þar sem alþýðuhetjan Fay berst sínu
hvunndagslega stríði með börnin sín þrjú og
systkinin sjö, er með þeim hætti að óvíst er
hvort öryggi þeirra sé borgið inni frekar en úti
þegar óveður gengur yfir.
Hún bauð mér að þiggja glas af vatni inni í
húsinu. Þegar inn er komið blasir við hin
skúraða fátækt. Innanstokksmunir era nær
engir. Fleti með veggjum sem eru óeinangrað-
ir, töskur hanga í rjáfri. Þar era sennilega
geymd fót. Frá akbrautinni berst umferðarhá-
vaði í gegnum hnefastór göt á veggjum. í lofti
er bái’ujárn á grind; en allt sem getur verið
hreint er hreint.
Þrátt fyrir þessa hrópandi efnalegu fátækt
finn ég til auðlegðar. Auðlegð hennar er börnin
og bros þeirra og hennar sjálfrai’. Reyndar ber
þess að geta að hús á svo suðlægri breidd-
argráðu gegnir ekki sama hlutverki og hús á
íslandi. Þar sem hitinn fer sjaldan niður fyrir
20 gráður þarf fólk ekki skjól fyrir kulda, en "
þar sem hér þarf fólk samastað þar sem fjöl-
skyldan nærist, sefur og getur verið saman í
friði. Engu að síður birtist hinn gríðarlegi
munur auðs og örbh’gðai’ sem ber fyrir augu á
Jamaica ekki síst í húsakynnum. í hverfum
hinna ríku era húsin stór og girt af með ill-
kleifu grindverki eða mannháum múram,
gi’imma hunda í görðum og rimla fyrir glugg-
um. Hinir ríku era fangar eigin auðlegðar, en
hinir fátæku eru frjálsir, og þó? Þeir era frjáls-
ir frá fjötrum auðlegðar en dúsa sjálfir í ramm-
girtu fangelsi fátæktar. Báðir þessir heimar
eru girtir af með rimlum en aðeins hjá efna-
fólki eru þeir sýnilegir.
Höfundurinn er sagnfræðingur
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚNÍ1999 1 1